¿Ataman rït reʼ?
Le Biblia nuʼij chë ri israelitas xexmeʼ pa samaj pa tinamït Egipto, ye kʼa ¿achkë chik más yekʼutü chë kantzij xbʼanatäj riʼ?
Le Biblia nuʼij chë taq José kʼo wä Egipto, Jacob ri rutataʼ, chqä ri ruchʼalal xeʼel äl pa tinamït Canaán rchë xebʼä Egipto. Jontir ryeʼ xeyaʼöx pa Gosén, jun tinamït ri kʼo akuchï nutün wä riʼ ri raqän yaʼ Nilo rkʼë ri mar Mediterráneo (Gén. 47:1, 6). Ri israelitas «kowan xekʼiyär chqä kan xjeʼ kichqʼaʼ». Rma riʼ, ri egipcios xkixiʼij kiʼ chqä xekixïm pa samaj (Éx. 1:7-14).
Ye kʼo jojun winäq nkiʼij chë ma tzij ta chë ri israelitas xexmeʼ pa samaj pa Egipto. Ye kʼa, ri kilon ri arqueólogos nukʼüt chë ye kʼo winäq rujatzul qa Sem * ri xexmeʼ pa samaj pa Egipto.
Tqatzʼetaʼ jojun chkë riʼ. Pa norte che rä Egipto, ri arqueólogos xekïl jojun tinamït ri xejeʼ ojer. Ri biblista John Bimson nuʼij chë kʼo etal ri nukʼüt chë xelitäj 20 o más tinamït kichë ri rujatzul qa Sem. Chqä James Hoffmeier, jun achï ri nunukʼuj kikʼaslemal ri egipcios, nuʼij: «Chkikojöl ri junaʼ 1800 chqä 1540 taq majanä tpë Jesús, ye kʼïy winäq rujatzul qa Sem ri ye kʼo wä pa Asia occidental [ri akuchï ri ru-familia Jacob xeʼel wä äl], xebʼä pa tinamït Egipto». Ri achï riʼ chqä nuʼij: «Ri tiempo riʼ ya riʼ ri tiempo ri xejeʼ Abrahán, Isaac chqä Jacob. Nqʼalajin kʼa chë ri tiempo riʼ rukʼwan riʼ rkʼë ri nutzjoj ri wuj Génesis».
Pa sur che rä Egipto kʼo más ri nkʼutü chë ri israelitas xexmeʼ pa samaj pa Egipto. Chwäch jun wuj ri rubʼiniʼan papiro ri xtzʼibʼäx qa chkikojöl ri junaʼ 2000 y 1600 taq majanä taläx Jesús, nilitäj kibʼiʼ jojun winäq ri xexmeʼ pa samaj chpan jun jay ri kʼo chwäch ri peraj ulew riʼ. Ri más 40 bʼiʼaj ri xelitäj chwäch ri wuj riʼ ruyon kichë rujatzul qa Sem. Ri samajelaʼ riʼ yekiʼän wä rukïl wäy, tzyäq chqä nkʼaj chik kuw taq samaj. Rma riʼ James Hoffmeier nuʼij: «Rma xejeʼ wä más 40 winäq rujatzul qa Sem chpan re jay reʼ ri kʼo Tebaida [pa sur che rä Egipto], riʼ nukʼüt chë kan ye kʼïy winäq ri ya riʼ kijatzul xejeʼ wä chwäch ri tinamït Egipto, más ri akuchï nutün wä riʼ ri raqän yaʼ Nilo rkʼë ri mar Mediterráneo».
Ri arqueólogo David Rohl xtzʼibʼaj chë jojun chkë ri bʼiʼaj ri ye kʼo chwäch ri papiro «achiʼel ta kan ye elesan pä chpan le Biblia». Chwäch ri wuj riʼ ye kʼo bʼiʼaj achiʼel Isacar, Aser chqä Sifrá (Éx. 1:3, 4, 15). Rma riʼ, Rohl xuʼij: «Reʼ nukʼüt chë ri israelitas kantzij na wä chë xexmeʼ pa samaj pa tinamït Egipto».
Ri biblista Bimson nuʼij: «Jontir ri ilon pä kʼa komä, nukʼüt chë ri israelitas kantzij xexmeʼ pa samaj pa Egipto chqä xeʼel äl chpan ri tinamït riʼ kan achiʼel wä nuʼij le Biblia».
^ pàrr. 4 Sem jun chkë ri oxiʼ rukʼajol qa Noé. Rkʼë jbʼaʼ chpan rujatzul Sem xeʼel wä ri elamitas, ri asirios, ri naʼäy taq caldeos, ri hebreos, ri sirios chqä nkʼaj chik molaj winäq árabes.
