1. ¿Achkë ütz nqaʼij chkij ri kʼojolaʼ ri yeqasan chik pa yaʼ?

RÏX, ri kʼa yïx kʼojolaʼ na, kan kʼïy yixkowin niʼän chpan ri congregación, rma kʼa kʼïy na iwchqʼaʼ kʼo (Prov. 20:29). Rkʼë jbʼaʼ, kʼïy chiwä rïx niwajoʼ yixok toʼonelaʼ, ye kʼa ninaʼ chë ri nkʼaj chik achiʼel ta nkinaʼ chë majajün ta ijunaʼ o chë ma kan ta kʼïy inaʼoj kʼo rchë yeʼiʼän samaj ri kan kʼo kejqalen. ¿Ya riʼ najin nbʼanatäj awkʼë rït? We ke riʼ, tapeʼ kʼa yït kʼajol na, kʼo kʼïy ri yakowin naʼän ri xtuʼän chë ri nkʼaj chik xtkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chawij chqä ütz xkatkitzʼët.

2. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

² Chpan re tjonïk reʼ xtqtzjon jbʼaʼ chrij David, ri qʼatöy tzij, chqä xtqatzʼët achkë xbʼanatäj pa rukʼaslemal Asá chqä Jehosafat, kaʼiʼ qʼatöy taq tzij rchë Judá. Xtqatzʼët achkë kʼayewal xkïl, achkë kinaʼoj xkiʼän taq xeqʼax chkiwäch ri kʼayewal riʼ chqä achkë nkitamaj qa ri kʼojolaʼ chkij.

3. ¿Achkë ütz nkiʼän ri kʼojolaʼ rchë yekitoʼ ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

³ Kan kʼa kʼajol na, David xtzʼetetäj chrij chë kan kuw rubʼanon rachbʼilanïk rkʼë Jehová. Rma riʼ, xkanuj rubʼanik rchë xerutoʼ ri nkʼaj chik. Jun tzʼetbʼäl. Ryä xtäj ruqʼij rchë kan ütz xqʼojoman, ke riʼ xkowin xksaj ri retaman rchë xtoʼ Saúl, ri qʼatöy tzij ri chaʼon wä rma Jehová (1 Sam. 16:16, 23). Komä chqä ye kʼïy kʼojolaʼ ütz yekitoʼ ri qachʼalal pa congregación rma kan kïy yekowin nkiʼän. Jun tzʼetbʼäl. Ye kʼo qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kʼayewal nuʼän chkiwäch nkismajij ki-tableta o nkʼaj chik aparatos electrónicos rchë nkinukʼuj ruwäch ki-Biblia o rchë  nkiksaj pa qamoloj, rma riʼ nkʼatzin kitoʼik. Rït, ri yakowin yeʼaksaj re samajbʼäl reʼ, xkakowin xkeʼatoʼ ri qachʼalal riʼ.

4. Achiʼel xuʼän David, ¿achkë kinaʼoj kʼo chë nkikʼüt ri kʼojolaʼ? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁴ David xkʼüt chë kan ütz nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij. Jun tzʼetbʼäl. Taq kʼa kʼajol na, xbʼix che rä chë keruyuqʼuj ri rukarneʼl rutataʼ. Ryä kan xuʼän jontir ri kʼo pa ruqʼaʼ rchë xuʼän riʼ, tapeʼ kʼo mul kan xxiʼin rij rukʼaslemal. Jun tiempo chrij riʼ, ryä xuʼij che rä Saúl: «Wajaw, yïn yiyuqʼun kichë rukarneʼl ntataʼ. Kʼo jun qʼij jun köj xkʼwaj äl jun chkë ri karneʼl y jun chik qʼij jun oso xbʼanö riʼ. Rïn xibʼä chkij y xenqasaj pan ulew, ke riʼ xinwesaj äl ri karneʼl pa kichiʼ» (1 Sam. 17:34, 35). David retaman wä chë ri karneʼl pa ruqʼaʼ ryä xeyaʼöx wä qa, rma riʼ kan ma xxiʼij ta riʼ xerutoʼ. Ri kʼojolaʼ kan ütz nkesaj kinaʼoj chrij. Xtkiʼän riʼ, we kan ütz nkiʼän che rä xabʼä achkë samaj nyaʼöx chkë.

5. Achiʼel nukʼüt Salmo 25:14, ¿achkë riʼ ri más rejqalen ri ütz nkiʼän ri kʼojolaʼ?

⁵ Kan kʼa kʼajol na, David kan xtäj ruqʼij rchë más junan xuʼän ruwäch rkʼë Jehová. Y kan ya riʼ xyaʼ más ruqʼij chwäch ri nqʼojomaj arpa o xa bʼa achkë na chik jun ri nkowin nuʼän. Chwäch ryä, Jehová ma xa xuʼ ta xok ru-Dios, xa kan xok jun utziläj rachiʼil (taskʼij ruwäch Salmo 25:14). Kʼojolaʼ, ri más rejqalen ri kʼo chë niʼän ya riʼ nikowirsaj ri iwachbʼilanïk rkʼë Jehová. We xtiʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtyaʼöx más samaj pan iqʼaʼ chpan ri congregación.

6. ¿Achkë xkiquʼ jojun winäq chrij David?

⁶ Jun kʼayewal ri xqʼaxaj David ya riʼ chë ye kʼo jojun ma xkikʼuqbʼaʼ ta kikʼuʼx chrij. Jojun tzʼetbʼäl. Taq xtzüj riʼ rchë nchʼeyon rkʼë Goliat, Saúl xuʼij reʼ che rä rma xrajoʼ xqʼät rchë ma nuʼän ta riʼ: «Rït xa kʼa yït akʼal na» (1 Sam. 17:31-33). Taq majanä wä ttzjon rkʼë Saúl, ri runimal xuʼij che rä chë ma najin ta wä nuʼän ri samaj xyaʼöx qa pa ruqʼaʼ (1 Sam. 17:26-30). Ye kʼa Jehová ma xquʼ ta ya riʼ chrij David, rma kan retaman wä ruwäch. Y rma chë David kan rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chë Jehová xtyaʼ ri uchqʼaʼ nkʼatzin che rä, ryä xkowin xchʼakon chrij Goliat (1 Sam. 17:45, 48-51).

7. ¿Achkë ütz natamaj qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë David?

⁷ ¿Achkë ütz natamaj qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë David? Naʼäy, chë kʼo chë ma nikʼo ta akʼuʼx yayoʼen. Rkʼë jbʼaʼ ri qachʼalal ri kitaman pä awäch taq kʼa yït akʼal, xtkʼwaj tiempo chkiwäch rchë xtqʼax pa kijolon chë rït ma yït akʼal ta chik. Ye kʼa tayaʼ chwäch awan chë Jehová  ma yë ta ri awachbʼäl nutzʼët. Ryä kan retaman awäch chqä retaman achkë yakowin naʼän (1 Sam. 16:7). Rukaʼn, rït kʼo chë nakowirsaj ri awachbʼilanïk rkʼë Jehová. David xuʼän riʼ taq xtzʼët ronojel ri rubʼanon qa Dios chqä taq xchʼobʼon chrij achkë naʼoj xkikʼüt qa chwäch chrij Jehová (Sal. 8:3, 4; 139:14; Rom. 1:20). Rox, rït kʼo chë nakʼutuj atoʼik che rä Jehová. Jun tzʼetbʼäl. Taq ri awachiʼil pa tijobʼäl yetzeʼen chawij rma yït Testigo, ütz naʼij che rä Jehová chë katurtoʼ pä rchë naköchʼ ri kʼayewal riʼ. Chqä ütz nasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, chkipan ri qa-publicaciones chqä chkipan ri qa-videos. Ronojel mul ri xtatzʼët chë Jehová yaturtoʼ pä, riʼ xtuʼän chë ri akʼuqbʼäl kʼuʼx chrij ryä más xtkowïr. Y taq ri nkʼaj chik xtkitzʼët chë rkʼë Jehová natoʼ wä awiʼ, riʼ xtuʼän chë xtkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chawij.

8, 9. a) ¿Achkë xtoʼö David rchë ma xikʼo ta rukʼuʼx xyoʼen? b) ¿Achkë nkitamaj qa ri kʼojolaʼ chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa David?

⁸ Tqatzʼetaʼ achkë chik jun kʼayewal xqʼaxaj David. Taq ya xchaʼöx yän rchë ntok qʼatöy tzij, ryä kʼo chë kïy na junaʼ xyoʼej rchë xbʼanatäj riʼ (1 Sam. 16:13; 2 Sam. 2:3, 4). ¿Achkë xtoʼö rchë chë ma xikʼo ta rukʼuʼx xyoʼen? Pa rukʼexel xqʼetej qa ruqʼaʼ rma ri bʼis, ryä kan xyaʼ ran chrij ri achkë nkowin nuʼän. Jun tzʼetbʼäl. Taq kʼo wä pa kijuyuʼ ri filisteos rma anmajnäq äl chwäch Saúl, ryä xksaj ri tiempo riʼ rchë xchʼeyon kikʼë rukʼulel Dios. Riʼ xuʼän chë ri winäq riʼ ma xeʼok ta apü chwäch ri tinamït Judá (1 Sam. 27:1-12).

⁹ ¿Achkë ütz natamaj qa chrij David? Chë kʼo chë naʼän ri kʼo pan aqʼaʼ rchë nayaʼ ruqʼij Jehová chqä rchë yeʼatoʼ ri qachʼalal. Taquʼ ri xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Ricardo. * Taq kʼa akʼal na, ya nrajoʼ wä chik ntok precursor regular, ye kʼa majanä nkowin ta wä. Pa rukʼexel xbʼison chqä majun ta chik xuʼän, xa kan xyaʼ más ran chrij rutzjoxik le Biblia. Ryä nuʼij: «Komä nqʼax chi nwäch chë ri tiempo xqʼax xirutoʼ rchë xkʼuqeʼ pä nkʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Xinyaʼ wan chkitoʼik ri winäq ri nkajoʼ wä nkitamaj más chqä chë más ütz nbʼän che rä kitzʼetik ri winäq taq nkamluj kichʼbʼexik. Chkipan qa ri qʼij riʼ, rïn kʼa naʼäy mul xinchäp jun tjonïk chrij le Biblia rkʼë jun winäq. Taq más yinel chutzjoxik le Biblia más ma nxiʼij ta chik wiʼ yitzjon kikʼë ri winäq». Komä, Ricardo jun toʼonel pa congregación chqä jun utziläj precursor regular.

10. ¿Achkë xuʼän David taq kʼo chë xchaʼ jun ri kan kʼo rejqalen pa rukʼaslemal?

¹⁰ Komä tqaquʼ rij jun chik kʼayewal xqʼaxaj David. Taq ryä chqä ri achiʼaʼ ri ye kʼo rkʼë ye anmajnäq äl chwäch Saúl, kʼo chë xekiyaʼ qa ri ki-familias rchë xebʼä pa jun chʼaʼoj. Loman ye bʼenäq äl, xeʼapon nkʼaj kikʼulel ri xekileqʼaj äl ki-familias. David kʼo ta rma xquʼ chë rma kʼo runaʼoj chrij ri rubʼanik nbʼan jun chʼaʼoj, ryä ruyonïl ta xtkowin xkeruköl ru-familia. Ye kʼa ryä ma xuʼän ta riʼ, pa rukʼexel riʼ kan xkanuj rutoʼik rkʼë Jehová. Rkʼë rutoʼik Abiatar, jun sacerdote, ryä xkʼutuj reʼ che rä Jehová: «¿Yibʼä chkij re alqʼomaʼ reʼ?». Jehová xuʼij che rä chë tbʼanaʼ riʼ chqä chë kan ütz xttel apü jontir chwäch (1 Sam. 30:7-10). ¿Achkë natamaj qa rït chrij reʼ?

11. ¿Achkë ütz naʼän taq kʼo nkʼatzin nachaʼ naʼän pan akʼaslemal?

¹¹ Takʼutuj anaʼoj taq kʼo nkʼatzin nachaʼ naʼän chpan akʼaslemal. Katzjon kikʼë ri ateʼ atataʼ o kikʼë ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación. Ryeʼ xtkiyaʼ utziläj taq naʼoj chawä. Jehová yeruchaʼon qa ri ukʼwäy taq bʼey rma kan nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chkij. Rma riʼ, rït chqä ütz nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chkij. Ryeʼ kan achiʼel ta ye  «spanïk» ri ruyaʼon pä Jehová che rä ri congregación (Efes. 4:8). We nakʼän anaʼoj chrij ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx chqä nasmajij ri naʼoj yekiyaʼ chawä, kan yë ri ütz xtachaʼ xtaʼän chpan akʼaslemal. Komä tqatzʼetaʼ achkë nqatamaj qa chrij Asá, ri qʼatöy tzij.

12. ¿Achkë utziläj taq naʼoj ye kʼo rkʼë Asá taq xok qʼatöy tzij?

¹² Taq kʼa kʼajol na, Asá xkʼüt chë ma nunaʼ ta riʼ chqä chë ma nuxiʼij ta riʼ nukʼüt chë nuyaʼ ruqʼij Jehová. Jun tzʼetbʼäl. Taq ryä xkanaj chpan ri qʼatbʼäl tzij rma Abías, ri rutataʼ, xkäm, ryä xeresaj äl ri tyox chpan ri tinamït. Chqä xuʼij chkë ri winäq aj Judá chë tkikanuj Jehová, ri ki-Dios ri katiʼt kimamaʼ, chqä chë tkinmaj ri Pixaʼ ruyaʼon qa (2 Crón. 14:1-7). Y taq Zérah, ri etíope, xok apü chwäch Judá rkʼë jun millón soldados, Asá xkʼüt chë kʼo runaʼoj rma xkʼutuj rutoʼik che rä Jehová. Ryä xuʼij reʼ: «Nimaläj Jehová, rït kan ma kʼayewal ta nuʼän chawäch yeʼatoʼ ri kʼo kichqʼaʼ chqä ri majun ta kichqʼaʼ. Kojatoʼ pä Jehová ri qa-Dios, rma qakʼuqbʼan qakʼuʼx chawij». Kikʼë re tzij reʼ, Asá xkʼüt chë kan rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chë Jehová xtköl ryä chqä ri rutinamit. Asá kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Dios, rma riʼ «Jehová kan xchüp kiwäch ri etíopes» (2 Crón. 14:8-12).

13. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë Asá taq Baasá xrajoʼ xuʼän chʼaʼoj rkʼë, y achkë rma?

¹³ Kantzij na wä chë kan kʼayewal ri naʼän chʼaʼoj kikʼë jun millón soldados. Ye kʼa Asá xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová, rma riʼ xchʼakon chkij ri etíopes. Jun tiempo chrij riʼ, Baasá, ri itzel qʼatöy tzij pa ruwiʼ Israel, xrajoʼ xuʼän chʼaʼoj rkʼë. Tapeʼ ri kʼayewal riʼ ma kan ta más nüm chwäch ri xbʼanatäj kikʼë ri etíopes, Asá kan ma xkʼutuj ta chik rutoʼik che rä Jehová, xa chrij ri qʼatöy tzij rchë Siria xkʼuqbʼaʼ wä rukʼuʼx. Ri xuʼän Asá kan kïy kʼayewal xkʼäm pä pa ruwiʼ. Jehová xksaj ri profeta Hananí rchë xuʼij reʼ che rä: «Rma xa chrij ri qʼatöy tzij rchë Siria xakʼuqbʼaʼ wä akʼuʼx, y ma chrij ta Jehová xakʼuqbʼaʼ wä akʼuʼx, ri ru-ejército ri qʼatöy tzij rchë Siria ma xtbʼejeʼ ta chik pan aqʼaʼ». Y kantzij na wä chë kan chpan qa ri qʼij riʼ, Asá kan xa xuʼ chik chʼaʼoj xbʼan rkʼë (2 Crón. 16:7, 9; 1 Rey. 15:32).

14. a) ¿Achkë rubʼanik nakʼüt chë akʼuqbʼan akʼuʼx chrij Jehová? b) Achiʼel nuʼij 1 Timoteo 4:12, ¿achkë utzil xtawïl we xtaʼän riʼ?

¹⁴ ¿Achkë natamaj chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa  Asá? Chë ronojel mul kʼo chë ma nanaʼ ta awiʼ chqä kʼo chë nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Jehová. Taq xaqasäx pa yaʼ, kan xakʼüt chë kʼo akʼuqbʼäl kʼuʼx chrij ryä. Y Jehová kan xyaʼ qʼij chawä rchë xatok chpan ru-familia. ¡Kan jun nimaläj spanïk riʼ! Ye kʼa nkʼatzin chë ronojel mul nakʼüt chë kan akʼuqbʼan akʼuʼx chrij Jehová. Reʼ achiʼel ta ma kan ta kʼayewal naʼän taq nkʼatzin nachaʼ ri kan kʼo más rejqalen chpan ri akʼaslemal. Ye kʼa nkʼatzin naʼän riʼ rkʼë xa bʼa achkë nkʼatzin nachaʼ naʼän, achiʼel achoq chrij xkakʼastan wä, achkë samaj xtaʼän o achkë achʼobʼon xtaʼän chawäch apü. Pa rukʼexel nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij ri anaʼoj rït, más ütz keʼakanuj ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia ri xkatkitoʼ rkʼë ri najin naqʼaxaj, y keʼasmajij ri naʼoj riʼ (Prov. 3:5, 6). Ke riʼ Jehová kiʼ rukʼuʼx xtuʼän awkʼë chqä kan ütz xkatzʼet kimä ri qachʼalal pa congregación (taskʼij ruwäch 1 Timoteo 4:12).

15. Achiʼel nuʼij chpan 2 Crónicas 18:1 kʼa 3 chqä 19:2, ¿achkë ma ütz ta xuʼän Jehosafat?

¹⁵ Rït, achiʼel jontir röj, kʼo qa ri mak chawij. Rma riʼ kʼo mul kʼo akuchï xkasach wä. Ye kʼa ma tayaʼ ta qʼij chë ya riʼ nuʼän chawä chë ma naʼän ta chik jontir ri kʼo pan aqʼaʼ chuyaʼik ruqʼij Jehová. Taquʼ rij ri xbʼanatäj rkʼë Jehosafat, ri qʼatöy tzij. Ryä kan kïy utziläj taq naʼoj xejeʼ rkʼë. Kan xa xuʼ xok qʼatöy tzij, ryä xyaʼ ruqʼij Jehová, ru-Dios rutataʼ, chqä xsmajij rupixaʼ. Chqä xerutäq qʼatöy taq tzij pa tinamït Judá rchë xkikʼüt chrij Jehová chkiwäch ri winäq (2 Crón. 17:4, 7). Tapeʼ kan rkʼë ronojel ran xyaʼ ruqʼij Dios, ryä ma ronojel ta mul kan yë ri ütz xchaʼ xuʼän. Rma riʼ, kʼo jun mul, jun achï ri taqon wä rma Jehová kʼo chë xpixabʼaj (taskʼij ruwäch 2 Crónicas 18:1-3; 19:2). Tqatzʼetaʼ achkë anaʼoj ütz nawesaj qa chrij re tzʼetbʼäl reʼ.

16. ¿Achkë natamaj chrij ri xqʼaxaj Rajeev chpan rukʼaslemal?

¹⁶ Janina ruqʼij chë nayaʼ axkïn chkë ri naʼoj yeyaʼöx chawä chqä yeʼasmajij. Ye kʼïy kʼojolaʼ kʼayewal nuʼän chkiwäch nkiyaʼ pa naʼäy ri rusamaj Jehová chpan kikʼaslemal. We ya riʼ najin nbʼanatäj awkʼë rït, ma kabʼison ta. Taquʼ rij ri xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal kʼajol ri rubʼiniʼan Rajeev. Taq nnatäj che rä ri xqʼaxaj pä taq kʼa akʼal na, ryä nuʼij: «Chkipan ri junaʼ riʼ, kan ma ntaman ta wä achkë nwajoʼ nbʼän rkʼë nkʼaslemal. Y achiʼel nbʼanatäj kikʼë ye kʼïy kʼojolaʼ,  más wä nqä chi nwäch yikʼastan chqä yinetzʼan chwäch ri yibʼä pa qamoloj chqä chutzjoxik le Biblia». ¿Achkë xtoʼö rchë Rajeev? Ryä nuʼij chë jun ukʼwäy bʼey kan rkʼë ajowabʼäl xpixabʼaj. Ryä nuʼij: «Ri qachʼalal riʼ xirutoʼ rchë xinquʼ rij ri naʼoj kʼo chpan 1 Timoteo 4:8». Rajeev kan xkʼän ri naʼoj riʼ. Rma riʼ, xquʼ rij achkë nkʼatzin nuyaʼ más rejqalen chpan rukʼaslemal. Ryä nuʼij: «Xinyaʼ chwäch wan ye nbʼeqʼiʼ jalajöj samaj chpan rutinamit Jehová». Y ¿achkë utzil xrïl? Ryä nuʼij: «Jun kayoxiʼ junaʼ qʼaxnäq taq xyaʼöx ri naʼoj riʼ chwä, xbʼix chwä chë yinok toʼonel chpan ri congregación».

17. ¿Achkë nkiquʼ ri qachʼalal pa congregación chkij ri kʼojolaʼ ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová?

¹⁷ Qachʼalal kʼajol, ri qachʼalal ye kʼo pa congregación kowan nkiloqʼoqʼej chë rït junan najin yasamäj kikʼë chuyaʼik ruqʼij Jehová (Sof. 3:9). Ryeʼ kan nqä chkiwäch nkitzʼët achkë rubʼanik naʼän che rä asamaj rma kan rkʼë ronojel awan naʼän wä. Ryeʼ kan kʼo aqʼij chkiwäch chqä kan nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chawij (1 Juan 2:14).

18. Achiʼel nuʼij chpan Proverbios 27:11, ¿achkë nuquʼ Jehová chkij ri kʼojolaʼ ri nkiyaʼ ruqʼij?

¹⁸ Majun bʼëy tamestaj chë Jehová kowan yatrajoʼ chqä rukʼuqbʼan rukʼuʼx chawij. Ryä xuʼij chë chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, kan ye kïy kʼojolaʼ xtkitzüj kiʼ rchë nkiʼän rusamaj (Sal. 110:1-3). Jehová retaman chë rït kowan nawajoʼ ryä chqä chë nawajoʼ naʼän jontir ri kʼo pan aqʼaʼ rchë nayaʼ ruqʼij. Rma riʼ, ma tikʼo ta akʼuʼx kikʼë ri nkʼaj chik chqä ma tikʼo ta akʼuʼx rkʼë ri najin naʼän. Taq kʼo akuchï xkasach wä, tayaʼ axkïn chkë ri naʼoj xkeyaʼöx chawä taq xkapixabʼäx, tnatäj chawä chë yë Jehová najin nyaʼö pä ri naʼoj riʼ chawä (Heb. 12:6). Kan ütz tabʼanaʼ chkë ri samaj yeyaʼöx chawä. Y ri más rejqalen, tatjaʼ aqʼij chë Jehová, ri Qatataʼ kʼo chkaj, kiʼ rukʼuʼx nuʼän awkʼë (taskʼij ruwäch Proverbios 27:11).