1. ¿Achkë nkajoʼ ri teʼej tataʼaj ri yeyaʼö ruqʼij Dios?

 TEʼEJ TATAʼAJ, qataman chë rïx niwajoʼ chë iwalkʼwal kan nkajoʼ Jehová. Ye kʼa, rma Dios ma nqatzʼët ta, ¿achkë ütz niʼän rchë chë iwalkʼwal nkajoʼ yejelun rkʼë Dios rma chkiwäch ryeʼ Dios kan kʼo? (Sant. 4:8).

2. ¿Achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë nkikʼüt chkiwäch kalkʼwal chrij Jehová chqä chrij ri naʼoj ye kʼo rkʼë?

² Jun ri ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë yekitoʼ kalkʼwal rchë yejelun rkʼë Jehová ya riʼ junan nkitjoj kiʼ chrij Ruchʼaʼäl (2 Tim. 3:14-17). Ye kʼa le Biblia nukʼüt jun chik rubʼanik rchë chë ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ nkitamaj más chrij Jehová. Chpan ri wuj Proverbios, jun tataʼaj najin ntzjon rkʼë rukʼajol y achiʼel ta najin nuʼij che rä chë ttzʼetaʼ ri naʼoj ye kʼo rkʼë Jehová ri yeqʼalajin rkʼë ri rubʼanon qa ryä (Prov. 3:19-21). Rma riʼ tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik ütz nkiksaj ri teʼej tataʼaj ri rubʼanon qa Jehová rchë nkikʼüt chkiwäch kalkʼwal chrij ryä chqä chrij ri naʼoj ye kʼo rkʼë.

3. ¿Achkë toʼïk nkʼatzin nkiyaʼ ri teʼej tataʼaj chkë ri kalkʼwal?

³ Le Biblia nuʼij chë «ronojel ri naʼoj ye kʼo rkʼë Dios xeqʼalajin pä kan xa xuʼ xebʼan ri winäq chwäch le Ruwachʼlew, y kan yeqatzʼët rkʼë ronojel ri rubʼanon qa» (Rom. 1:20). Teʼej tataʼaj, qataman chë rïx kan jaʼäl ninaʼ yixbʼekʼastan kikʼë iwalkʼwal. Taq xtiʼän riʼ, keʼitoʼ iwalkʼwal rchë nkitzʼët achkë rubʼanik jontir  ri rubʼanon qa Jehová kikʼwan kiʼ rkʼë ri naʼoj ye kʼo rkʼë. Tqatzʼetaʼ achkë nkitamaj ri teʼej tataʼaj chrij ri rubʼanik xerutjoj Jesús ri winäq.

4. ¿Achkë rubʼanik xksaj Jesús ri rubʼanon qa Jehová rchë xkʼüt utziläj taq naʼoj chkiwäch rutzeqelbʼëy? (Lucas 12:24, 27-30).

⁴ Titzʼetaʼ achkë rubʼanik xksaj Jesús ri rubʼanon qa Jehová rchë xkʼüt ütz taq naʼoj chkiwäch ri nkʼaj chik. Kʼo jun qʼij, ryä xuʼij chkë rutzeqelbʼëy chë tkitzʼetaʼ ri chʼök chqä ri kotzʼiʼj ri ye kʼo pa juyuʼ (taskʼij ruwäch Lucas 12:24, 27-30). Jesús xkowin ta xtzjon chrij xa bʼa achkë chköp o kotzʼiʼj, ye kʼa ryä xtzjon chrij jun chköp chqä jun kotzʼiʼj ri kan tamatäl kiwäch kimä rutzeqelbʼëy. Kantzij na wä chë ri rutzeqelbʼëy kitzʼeton ri chʼök taq ye bʼenäq chkaj chqä ri kotzʼiʼj taq yesijan. Rkʼë jbʼaʼ Jesús xerukʼüt apü taq najin wä ntzjon kikʼë chkij riʼ. ¿Y achkë xuʼän taq xtzjon yän chkij riʼ? Xkʼüt jun utziläj naʼoj chkiwäch rutzeqelbʼëy. Ryä xkʼüt chë Jehová kan ütz runaʼoj chqä kowan nspan rma xuʼij chë Jehová xtyaʼ kiway chqä kitzyaq rusamajelaʼ kan achiʼel nuʼän kikʼë ri chʼök chqä ri kotzʼiʼj ri ye kʼo pa taq juyuʼ.

5. ¿Achkë ütz nkiksaj ri teʼej tataʼaj taq nkikʼüt chrij Jehová chkiwäch kalkʼwal?

⁵ Teʼej tataʼaj, ¿achkë rubʼanik nikʼän inaʼoj chrij Jesús taq yeʼitjoj iwalkʼwal? Niʼän riʼ taq nitzjoj chkë chrij jun ri nqä chiwäch rïx ri rubʼanon qa Jehová, achiʼel jun kotzʼiʼj o jun ti chköp ri kowan nqä chiwäch. Y ütz niʼij chkë achkë nukʼüt qa ya riʼ chqawäch chrij Jehová. Y chrij riʼ ütz nikʼutuj chkë achkë kotzʼiʼj o chköp más nqä chkiwäch ryeʼ. We rït natzjoj che rä awalkʼwal jun ri nqä chwäch ryä, ya riʼ xtuʼän chë xtyaʼ más ruxkïn chawä taq xkatzjon rkʼë chrij Jehová.

6. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ruteʼ Christopher?

⁶ Reʼ ma ntel ta chë tzij chë ri teʼej tataʼaj nkʼatzin kan nkinukʼuj rij jun chköp o jun kotzʼiʼj. Jesús ma xchʼujirsaj ta riʼ rchë xqʼalajsaj achkë rubʼanik nkïl kiway ri chʼök o achkë rubʼanik yekʼïy pä ri kotzʼiʼj pa taq juyuʼ. Rkʼë jbʼaʼ awalkʼwal kan nqä chwäch nutamaj más chrij ri rubʼanon qa Jehová, ye kʼa kʼo mul ma nkʼatzin ta kan achkë rubʼanik naqʼalajsaj rchë nakʼüt jun naʼoj chwäch chrij Jehová. Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal rubʼiniʼan Christopher. Ryä nuʼij: «Rchë nqaloqʼoqʼej ri rubʼanon qa Jehová, ri nteʼ ma kan ta achkë wä rubʼanik xtzjon qkʼë chrij riʼ. Taq yoj kʼo wä chunaqaj jun juyuʼ, ryä nuʼij reʼ chqë: ‹¡Kan mamaʼ taq juyuʼ ye kʼo chriʼ chqä kan ye jaʼäl! Kantzij na wä chë Jehová kan jaʼäl runaʼoj›. O, taq nqbʼä wä chuchiʼ mar, ryä nuʼij ya reʼ chqë: ‹¡Ri ruwiʼ yaʼ kan kowan ruchqʼaʼ! Dios kantzij na wä chë kan kowan ruchqʼaʼ kʼo›». Christopher nuʼij: «Kikʼë ri naʼoj riʼ ri ma kan ta kʼayewal yeqʼax, ri qateʼ nuʼän wä chqë chë nqchʼobʼon».

7. ¿Achkë ütz niʼän rchë yeʼitoʼ iwalkʼwal rchë yechʼobʼon chrij ri rubʼanon qa Jehová?

⁷ Taq iwalkʼwal najin yekʼïy pä, rïx ütz yeʼitoʼ rchë yechʼobʼon chrij ri rubʼanon qa Jehová chqä rchë nkitzʼët achkë nukʼüt qa ya riʼ chkiwäch chrij ryä. Rkʼë jbʼaʼ ütz nitzjoj apü chkë jun ri itzʼeton rïx chrij ri rubʼanon qa Jehová y nikʼutuj reʼ chkë: «¿Achkë nukʼüt qa reʼ chiwäch chrij Jehová?». Rkʼë jbʼaʼ kan xttel ikʼuʼx xtitamaj achkë rubʼanik iwalkʼwal xtkiqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ (Mat. 21:16).

8. ¿Achkë wä yekowin nkiʼän ri israelitas taq ye bʼenäq wä pa bʼey kikʼë kalkʼwal?

⁸ Chkë ri israelitas xbʼix chë nkʼatzin nkikʼüt Rupixaʼ Jehová chkiwäch kalkʼwal taq ye bʼenäq pa bʼey (Deut. 11:19). Ojer qa, ri israelitas yekowin wä nkitzʼët jalajöj kiwäch chköp chqä kotzʼiʼj chkipan ri bʼey ri akuchï yeqʼax wä. Rma riʼ, ri teʼej tataʼaj israelitas  yekowin wä nkiksaj riʼ rchë nkitzjoj chkë kalkʼwal chrij ri rubʼanon qa Jehová. Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, ri teʼej tataʼaj ütz chqä nkiʼän riʼ. Tqatzʼetaʼ achkë kibʼanon jojun chkë ryeʼ.

9. ¿Achkë natamaj qa rït chrij ya Punitha chqä ya Katya?

⁹ Jun teʼej ri rubʼiniʼan Punitha ri kʼo chpan jun mamaʼ tinamït chlaʼ India, nuʼij: «Röj ye kʼo qachʼalal pa juyuʼ, y taq yeqabʼetzʼetaʼ, nqaksaj ri tiempo riʼ rchë nqatzjoj chkë qalkʼwal jojun naʼoj chrij ri rubʼanon qa Jehová. Rïn nnaʼ chë taq ma yït kʼo ta chpan jun mamaʼ tinamït ri akuchï kan kʼïy winäq chqä chʼichʼ ye kʼo, más chaq bʼaʼ nuʼän chkiwäch ri akʼalaʼ nqʼax pa kijolon achkë nukʼüt chqawäch ri rubʼanon qa Jehová». Teʼej tataʼaj, rkʼë jbʼaʼ iwalkʼwal majun bʼëy xtkimestaj ta ri qʼij taq junan xixbʼekʼastan chrij ri rubʼanon qa Jehová. Ya Katya, jun qachʼalal aj Moldavia, nuʼij: «Rïn kan ma yenmestaj ta ri qʼij taq xqbʼekʼastan rkʼë nteʼ ntataʼ pa taq juyuʼ. Kan yityoxin chkë rma kan kʼa yïn koʼöl na xkikʼüt chi nwäch achkë rubʼanik nyaʼ wan chrij ri rubʼanon qa Jehová chqä rchë nquʼ rij ri naʼoj ye kʼo rkʼë».

10. ¿Achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj we kʼayewal nuʼän chkiwäch nkikʼwaj ki-familia rchë yebʼekʼastan pa taq juyuʼ? (Tatzʼetaʼ ri recuadro « Toʼïk chkë ri teʼej tataʼaj»).

¹⁰ Ye kʼa, ¿achkë ütz niʼän we ma ütz ta nuʼän chiwäch yixbʼä pa taq juyuʼ rchë yixbʼekʼastan? Amol, ri kʼo chqä India, nuʼij: «Chpan ri tinamït ri akuchï yïn kʼo wä, ri teʼej tataʼaj kʼïy horas nkʼatzin yesamäj, y kʼïy mul nkʼatzin kʼïy päq rchë yabʼekʼastan pa taq juyuʼ. Ye kʼa nqkowin nqatzʼët ri rubʼanon qa Jehová chqä nqtzjon chrij ri naʼoj ye kʼo rkʼë taq nqbʼä chpan jun parque o taq yoj kʼo pa jun balcón». Teʼej tataʼaj, we niyaʼ iwan chrij ri achkë kʼo chiʼinaqaj, rïx chqä xtiwïl kʼïy ri achoq chrij ütz xkixtzjon wä kikʼë iwalkʼwal (Sal. 104:24). Rkʼë jbʼaʼ yeʼitzʼët ajxikʼ taq chköp, kotzʼiʼj o nkʼaj chik  koköj taq chköp. Ya Karina, ri aj Alemania, nuʼij: «Ri nteʼ kan kowan yeqä chwäch ri kotzʼiʼj. Rma riʼ taq kʼa yïn koʼöl na y nqbʼä wä chqaqän, ryä nukʼüt wä chi nwäch ri jaʼäl taq kotzʼiʼj ri ye kʼo chuchiʼ bʼey». Rïx chqä ütz niksaj ri videos chqä ri publicaciones ri yetzjon chrij ri rubʼanon qa Jehová ri resan pä rutinamit. Xa bʼa akuchï na kʼa yïx kʼo wä, rïx yixkowin yeʼitoʼ iwalkʼwal rchë nkiyaʼ kan chrij ri rubʼanon qa Jehová. Komä tqatzʼetaʼ jojun chkë ri naʼoj ri ye kʼo rkʼë Jehová, ri ütz nitzjoj kikʼë iwalkʼwal.

11. ¿Achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë yekitoʼ kalkʼwal rchë nkitzʼët chë Jehová kan kowan najowan?

¹¹ Rchë yeʼitoʼ iwalkʼwal rchë nkitzʼët chë Jehová kan kowan najowan, ütz nitzjoj chkë chrij ri rubʼanik yekichajij kal ye kïy chköp (Mat. 23:37). Chqä ütz nitzjoj chkë ri jalajöj ri rubʼanon qa Jehová ri kan kowan yeqä chiwäch. Ya Karina, ri xqatzjoj chpan ri jun qa peraj, nuʼij: «Taq nqbʼä wä chqaqän, ri nteʼ nuʼij wä chwä chë kentzʼetaʼ äl ri jalajöj kiwäch kotzʼiʼj ye kʼo chqä chë Jehová kan jaʼäl rubʼanon qa chkë rma kowan nqrajoʼ. Tapeʼ ye qʼaxnäq chik jojun junaʼ, rïn kʼa ntzʼët na ki-color ri kotzʼiʼj chqä chë ma ye junan ta. Jontir riʼ nunataj chwä chë Jehová kan kowan nqrajoʼ».

12. ¿Achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë yekitoʼ kalkʼwal rchë nkitzʼët chë Jehová kan kowan runaʼoj kʼo? (Salmo 139:14; keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹² Keʼitoʼ iwalkʼwal rchë nkitzʼët chë Jehová kan kowan runaʼoj y chë kan ma njunmatäj ta runaʼoj qkʼë röj (Rom. 11:33). Rkʼë jbʼaʼ ütz niʼij chkë chë ri yaʼ npotäj chë sutzʼ y nbʼä äl chkaj rchë ma kʼayewal ta nbʼä jukʼan chik (Job 38:36, 37). Chqä ütz nitzjoj chkë chrij ri rubʼanik bʼanon qa che rä qachʼakul (taskʼij ruwäch Salmo 139:14). Titzʼetaʼ achkë rubʼanik xuʼän ya riʼ jun tataʼaj ri rubʼiniʼan Vladimir. Ryä nuʼij: «Kʼo jun qʼij, nkʼajol xtzaq chrij ru-bicicleta y xqöl raqän. Ye kʼa taq xeqʼax jojun qʼij, xchaqiʼj ruwäch ri sokotajïk riʼ. Ri wixjayil chqä rïn xqaʼij che rä chë Jehová xuʼän qa qachʼakul rchë ruyonïl nuknaj riʼ (nuqʼomaj riʼ). Chqä xqaʼij che rä chë ri kibʼanon ri winäq ma nbʼanatäj ta ya riʼ kikʼë. Achiʼel jun chʼichʼ taq nuʼän jun accidente, ma ruyonïl ta nkʼachöj pä. Taq xqaʼij ya riʼ che rä, ri qalkʼwal xqʼax pa rujolon chë Jehová kan kowan runaʼoj kʼo».

13. ¿Achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë yekitoʼ kalkʼwal rchë nkiquʼ rij jaruʼ ruchqʼaʼ Jehová? (Isaías 40:26).

¹³ Jehová nuʼij chqë chë qtzuʼun chkaj y tqaquʼ rij achkë rubʼanik ri ruchqʼaʼ nuʼän chë ri chʼumilaʼ ma yeʼel ta äl pa kikʼojlibʼäl (taskʼij ruwäch Isaías 40:26). Rïx chqä ütz niʼij chkë iwalkʼwal chë ketzuʼun chkaj y tkiquʼ rij ri nkitzʼët. Jun qachʼalal ixöq aj Taiwán ri rubʼiniʼan Tingting kʼo jun nnatäj che rä ri xbʼanatäj rkʼë taq kʼa akʼal na. Ryä nuʼij: «Kʼo jun qʼij, ri nteʼ chqä rïn xqbʼä pa kʼechelaj rchë nqbʼewär qa chriʼ. Taq xok qa aqʼaʼ, xqkowin xqatzʼët jontir ri chʼumilaʼ ye kʼo chkaj rma kʼa näj yoj kʼo wä che rä ri tinamït. Chkipan qa ri qʼij riʼ, ri wachiʼil pa tijobʼäl nkitäj wä kiqʼij chwij rchë ma nbʼän ta chik ri nrajoʼ Jehová. Y rïn ma nwajoʼ ta wä nqʼäj rutzij. Ri nteʼ xuʼij chwä chë tinquʼ rij jaruʼ uchqʼaʼ xksaj Jehová rchë xuʼän jontir ri chʼumilaʼ riʼ, chqä chë ma tinmestaj ta chë ryä nkowin nuksaj ri uchqʼaʼ riʼ rchë yirutoʼ rïn rchë ma nqʼäj ta rutzij. Ri xintzʼët chpan ri bʼyajen riʼ xuʼän chë xinwajoʼ xintamaj más ruwäch Jehová chqä chë nyaʼ ruqʼij xa bʼa achkë na kʼa nbʼanatäj».

14. ¿Achkë rubʼanik nkiksaj ri teʼej tataʼaj ri rubʼanon qa Jehová rchë nkikʼüt chkiwäch kalkʼwal chë ryä jun Dios ri kan kiʼ rukʼuʼx?

¹⁴ Jehová kan kiʼ rukʼuʼx, y nrajoʼ chqä chë röj kiʼ qakʼuʼx nqaʼän. Nqʼalajin riʼ rkʼë ri rubʼanon qa. Ri científicos kitzʼeton chë kan konojel bʼaʼ chkë ri chköp nqä chkiwäch yetzʼan, yajün ri ajxikʼ taq chköp chqä ri kär (Job 40:20). Rkʼë jbʼaʼ, awalkʼwal kitzʼeton taq jun ti syan najin netzʼan rkʼë rujey o taq ri koköj taq tzʼeʼ najin yetzʼan chkiwäch. Rkʼë jbʼaʼ kan xetzeʼen taq xkitzʼët riʼ. Jmul chik taq xtatzʼët chë jun awalkʼwal kiʼ rukʼuʼx nutzʼët ri najin nkiʼän ri chköp, ¿achkë rma ma nanataj ta che rä chë nqayaʼ ruqʼij jun Dios ri kan kiʼ rukʼuʼx? (1 Tim. 1:11).

15. ¿Achkë xketoʼö ri teʼej tataʼaj rchë nkitamaj achkë nkiquʼ kalkʼwal? (Proverbios 20:5; tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁵ Kʼo mul, ri teʼej tataʼaj ma chaq bʼaʼ ta nuʼän chkiwäch nkiʼän chë ri kalkʼwal nkiʼij chkë achkë kʼayewal najin nkiqʼaxaj. We ya riʼ najin nbʼanatäj iwkʼë rïx, ¿achkë xkixtoʼö rchë xtitamaj achkë nkiquʼ iwalkʼwal?  (ta skʼij ruwäch Proverbios 20:5). Ye kʼo jojun teʼej tataʼaj ütz rubʼanon chkiwäch yetzjon kikʼë kalkʼwal taq najin yekʼastan chrij ri rubʼanon qa Jehová. ¿Achkë rma? Jun rma ya riʼ chë majun kan ta achkë nbʼanö chkë ri teʼej tataʼaj o ri akʼalaʼ chë xa jukʼan chik nbʼä wä kikʼuʼx. Jun tataʼaj aj Taiwán ri rubʼiniʼan Masahiko nuʼij chik jun rma. Ryä nuʼij: «Taq nqbʼä kikʼë qalkʼwal —chuchiʼ choy o pa kʼechelaj—, ryeʼ más kiʼ kikʼuʼx. Rma riʼ más chaq bʼaʼ nuʼän chqawäch nqtzjon kikʼë chqä nqatamaj achkë nkinaʼ chqä achkë nkiquʼ». Ya Katya, ri xqatzjoj chpan ri peraj 9, nuʼij: «Taq yinel wä äl pa tijobʼäl, ri nteʼ yirukʼwaj wä chpan jun parque ri kan kowan jaʼäl. Rma kan jaʼäl wä nnaʼ yïn kʼo chriʼ ma kʼayewal ta wä nuʼän chi nwäch ntzjoj che rä ri xinqʼaxaj pa tijobʼäl o ri nbʼanö wä chwä chë nchʼpü nkʼuʼx».

16. ¿Achkë ütz nkiʼän ri familias rchë yekʼastan chrij ri rubʼanon qa Jehová?

¹⁶ Ri rubʼanon qa Jehová yerutoʼ chqä ri familias rchë ma kan ta nchʼpü kikʼuʼx chqä rchë yekʼastan. Ya riʼ nuʼän chë kan más junan nuʼän kiwäch. Le Biblia nuʼij chë «kʼo jun tiempo rchë yatzeʼen» chqä «jun tiempo rchë yatzopïn» (Ecl. 3:1, 4, nota). Jehová kan kʼïy peraj rchë le Ruwachʼlew ri kan jaʼäl rubʼanon qa che rä ri akuchï röj nqkowin nqaʼän ri nqä chqawäch. Ye kʼïy familias nqä chkiwäch yebʼä chuchiʼ choy, chuchiʼ mar o yebʼekʼastan pa kʼechelaj. Ye kʼo akʼalaʼ kan jaʼäl nkinaʼ yetzʼan pa jun parque, yekitzʼët ri chköp o yemuxan chpan jun raqän yaʼ, chpan choy o pa mar. Achiʼel nqatzʼët, kʼo kïy ri ütz nqaʼän rchë nqkʼastan chrij ri rubʼanon qa Jehová.

17. ¿Achkë rma nkʼatzin chë ri teʼej tataʼaj yekitoʼ kalkʼwal rchë nkiyaʼ kan chrij ri rubʼanon qa Jehová?

¹⁷ Chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼlew, ri teʼej tataʼaj chqä ri kalkʼwal kan más xkekowin xkekʼastan chrij ri rubʼanon qa Jehová. Chkipan ri qʼij riʼ, röj ma xtqaxiʼij ta chik qiʼ chkiwäch ri chköp nixta ryeʼ xtkixiʼij kiʼ chqawäch röj (Is. 11:6-9). Xtjeʼ qa-tiempo rchë xtqkʼastan chrij jontir ri rubʼanon qa Jehová (Sal. 22:26). Ye kʼa, teʼej tataʼaj, ma tiyoʼej ta na kʼa taq xtapon ri qʼij riʼ rchë yeʼitoʼ iwalkʼwal rchë nkitzʼët ri rubʼanon qa Jehová chqä rchë kʼo nkitamaj qa chrij. We kan komä niksaj ri rubʼanon qa Jehová rchë nikʼüt chkiwäch iwalkʼwal chrij ryä, kantzij na wä chë ryeʼ xtkinaʼ ri xnaʼ David taq xuʼij: «Majun ta jun achiʼel rït Jehová, nixta kʼo jun ri nkowin nuʼän kan achiʼel abʼanon qa rït» (Sal. 86:8).