1. Kimä ri profecías ye kʼo chpan le Biblia, ¿achkë nqkowin nqatamaj?

¿ACHKË xtbʼanatäj rkʼë ri rutinamit Jehová chqawäch apü? Röj nqkowin nqatamaj riʼ. Ri profecías ye kʼo chpan le Biblia yojkitoʼ rchë nqatamaj jojun ri kan kʼo kejqalen ri xkebʼanatäj chqawäch apü. Jun chkë ri profecías riʼ nuʼij chqë achkë xtkiʼän jojun chkë ri qʼatbʼäl taq tzij ri kʼo más uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ. Ri profecía riʼ nqïl chpan ri capítulo 11 rchë ri ruwuj Daniel. Chriʼ nutzjoj rij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. Kʼïy che rä ri profecía riʼ xtzʼaqät yän, rma riʼ ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë ri peraj ri majanä ttzʼaqät, kan xttzʼaqät chqä.

2. Achiʼel nuʼij Génesis 3:15 chqä Apocalipsis 11:7 y 12:17, ¿achkë ütz ma nqamestaj ta taq nqanukʼuj rij ri ru-profecía Daniel?

² Rchë nqʼax pa qajolon ri profecía kʼo chpan ri capítulo 11 rchë ri ruwuj Daniel, ütz ma nqamestaj ta reʼ: chpan ri profecía riʼ, xa xuʼ ntzjon chkij ri qʼatbʼäl taq tzij ri kiyaʼon kʼayewal pa ruwiʼ ri rutinamit Dios o ri qʼatbʼäl taq tzij ri kiqʼaton tzij pa ruwiʼ jun tinamït ri akuchï ye kʼo wä ye kʼïy rusamajelaʼ Dios. Y tapeʼ ri rusamajelaʼ Dios chöj ma ye kʼïy ta chkiwäch jontir ri winäq ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew, kʼïy mul nyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ. ¿Achkë rma? Rma Satanás chqä ronojel ri ye kʼo pa ruqʼaʼ nkajoʼ nkichüp kiwäch jontir ri nkinmaj rutzij Jehová chqä Jesús (taskʼij ruwäch Génesis 3:15; Apocalipsis 11:7; 12:17). Ri rubʼanik nqʼax chqawäch ri ru-profecía Daniel kʼo chë nuxïm riʼ kikʼë ri nkʼaj chik profecías ri ye kʼo chpan ri Ruchʼaʼäl Dios. Rma riʼ, nkʼatzin nqanukʼuj jojun chik peraj rchë le Biblia rchë ütz ütz nqʼax pa qajolon ri profecía riʼ.

3. ¿Achkë xtqanukʼuj ruwäch chpan re tjonïk reʼ chqä chpan ri jun chik?

 ³ Rma riʼ, tqanukʼuj rij ri nuʼij Daniel 11:25 kʼa 39. Xtqatzʼët achkë xeʼok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur chkikojöl ri junaʼ 1870 chqä 1991. Chqä xtqatzʼët achkë rma nkʼatzin nqajäl ri rubʼanik qʼaxnäq pä chqawäch jun peraj che rä re profecía reʼ. Chpan ri jun chik tjonïk, xtqanukʼuj ruwäch Daniel 11:40 kʼa 12:1 y xtqatzʼët achkë nuʼij ri peraj che rä re profecía reʼ chrij ri tiempo ri xchapatäj pä pa 1991 y xtbʼekʼis kʼa pa Armagedón. Taq xtqanukʼuj kiwäch re kaʼiʼ tjonïk reʼ, ütz chë röj nqatzʼët chqä ri peraj «Kaʼiʼ qʼatöy taq tzij ri nkiʼän chʼaʼoj chkiwäch chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij». Ye kʼa naʼäy tqatamaj achkë riʼ ri kaʼiʼ qʼatöy taq tzij ri yetzjöx chpan re profecía reʼ.

4. ¿Achkë oxiʼ naʼoj yekʼutü chqawäch achkë riʼ ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur?

⁴ Pa naʼäy, ri qʼatöy tzij ri kʼo wä pa norte che rä ri tinamït Israel ya riʼ wä ri xok «ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte», y ri kʼo wä pa sur che rä ri tinamït Israel ya riʼ wä ri xok «ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur». ¿Achkë rma qataman riʼ? Rma ri ángel ri xyaʼö rutzjol che rä Daniel xuʼij: «Xipë rchë yatintoʼ rchë nqʼax chawäch achkë xtbʼanatäj rkʼë ri atinamit chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij» (Dan. 10:14). Ri tinamït Israel ya riʼ wä ri rutinamit Dios, ye kʼa riʼ xjalatäj pa Pentecostés rchë ri junaʼ 33. Kan chpan qa ri qʼij riʼ, Jehová chöj xqʼalajsaj chë ri rutzeqelbʼëy Jesús ya riʼ wä chik xkeʼok rutinamit. Rma riʼ, kʼïy che rä ri profecía ri kʼo chpan ri capítulo 11 rchë ri ruwuj Daniel ma chrij ta ri tinamït Israel ntzjon wä, xa chkij ri rutzeqelbʼëy Cristo (Hech. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gál. 6:15, 16). Chqä chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, jalajöj qʼatöy taq tzij yeʼoknäq pä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. Tapeʼ ke riʼ, kʼo oxiʼ ri kibʼanon jontir ri qʼatöy taq tzij riʼ. Naʼäy, kiqʼaton tzij pa ruwiʼ jun tinamït ri akuchï ye kʼo wä ye kʼïy rusamajelaʼ Dios o kiyaʼon kʼayewal pa kiwiʼ. Rukaʼn, rma kinaʼoj nkiʼän rkʼë rutinamit Dios, nkikʼüt chë itzel nkinaʼ che rä Dios. Y rox, chë kaʼiʼ qʼatöy taq tzij riʼ kibʼanon chʼaʼoj chkiwäch.

5. ¿Kʼo komä jun qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä jun qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xjeʼ chkikojöl ri junaʼ 100 kʼa chnaqaj ri junaʼ 1870? Taqʼalajsaj.

⁵ Jun tiempo chrij ri junaʼ 100, ri rutinamit Dios xqä pa kiqʼaʼ winäq ri ma tzij ta chë ye cristianos. Ri winäq riʼ xekikʼüt itzel taq naʼoj ri ye petenäq wä kikʼë religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios chqä xkewaj ri naʼoj ri ye kʼo chpan ri Ruchʼaʼäl Dios. Kan chkipan qa ri qʼij riʼ kʼa chnaqaj ri junaʼ 1870, majun ta wä jun rutinamit Dios xjeʼ chwäch le Ruwachʼulew. Ri winäq ri ma tzij ta chë ye cristianos xekʼiyär achiʼel wä ri itzel qʼayis y xkiʼän chë ma xeqʼalajin ta pä ri kantzij taq cristianos (Mat. 13:36-43). ¿Achkë rma kan kʼo rejqalen nqanataj reʼ? Rma reʼ nukʼüt chqawäch chë ri nuʼij ri profecía chrij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur ma ntzjon ta chkij ri qʼatbʼäl taq tzij o qʼatöy taq tzij ri xejeʼ chkikojöl ri junaʼ 100 kʼa 1870. Chkipan ri junaʼ riʼ Dios majun ta wä jun rutinamit chwäch le Ruwachʼulew, rma riʼ ri qʼatöy taq tzij ma ütz ta wä xkiyaʼ kʼayewal pa ruwiʼ. * Ye kʼa, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xeqʼalajin pä chik jmul chrij ri junaʼ 1870. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ?

6. ¿Ajän taq ma kʼayewal ta chik xuʼän xtzʼetetäj achkë riʼ ri rutinamit Dios?

 ⁶ Ri rutinamit Dios xchapatäj pä chik jmul pa junaʼ 1870. Chpan ri junaʼ riʼ, Charles Russell chqä ri rachiʼil xkichäp xkimöl kiʼ rchë nkitjoj kiʼ chrij le Biblia. Achiʼel wä bʼin pä chpan le Biblia, ri molaj winäq riʼ xeʼok ri taqoʼn ri xtchojmin wä apü ri bʼey taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nyaʼöx ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios pa ruqʼaʼ Jesús (Mal. 3:1). Chkipan ri qʼij riʼ ma kʼayewal ta wä chik xtzʼetetäj achkë riʼ ri rutinamit Dios. ¿Kʼo wä komä jun nimaläj qʼatbʼäl tzij chkipan ri qʼij riʼ ri xyaʼö kʼayewal pa kiwiʼ rusamajelaʼ Dios? Tqatzʼetaʼ.

7. Kʼa taq najin chik ri Primera Guerra Mundial, ¿achkë wä xok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur?

⁷ Chpan ri junaʼ 1870, Gran Bretaña najin wä nqʼatö tzij pa kiwiʼ ye kʼïy tinamït, más wä chwäch xa bʼa achkë tinamït. Chqä ri ru-ejército más wä ruchqʼaʼ chkiwäch ri nkʼaj chik. Ri ru-profecía Daniel nutzjoj rij jun koʼöl ukʼaʼ ri xchʼakon chkij ye oxiʼ ukʼaʼ. Ri koʼöl ukʼaʼ nukʼambʼej tzij Gran Bretaña y ri oxiʼ ukʼaʼ nkikʼambʼej tzij Francia, España chqä ri Países Bajos (Dan. 7:7, 8). Kʼa taq najin chik ri Primera Guerra Mundial, xa xuʼ wä Gran Bretaña oknäq pä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. Ye kʼa chkipan qa ri qʼij riʼ, Estados Unidos ya riʼ wä ri qʼatbʼäl tzij ri más wä rubʼeyomal kʼo chqä kan junan wä xuʼän kiwäch rkʼë Gran Bretaña.

8. Chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, ¿achkë ye oknäq pä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur?

⁸ Taq najin wä ri Primera Guerra Mundial, Estados Unidos y Gran Bretaña xkitün kiʼ rchë junan xechʼeyon y ke riʼ janina kichqʼaʼ xjeʼ. Chkipan ri qʼij riʼ, Gran Bretaña y Estados Unidos junan xuʼän kiwäch y ke riʼ xeʼok ri tinamït ri más kichqʼaʼ chwäch xa bʼa achkë na chik jun. Achiʼel wä xuʼij qa Daniel, ri qʼatöy  tzij riʼ xmöl «jun nimaläj ejército ri janina ruchqʼaʼ» (Dan. 11:25). Chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, Gran Bretaña chqä Estados Unidos ya riʼ ye oknäq pä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. * Ye kʼa, ¿achkë oknäq pä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte?

9. a) ¿Ajän xqʼalajin pä chik jmul ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte? b) ¿Achkë rubʼanik xetzʼaqät ri tzij ye kʼo chpan Daniel 11:25?

⁹ Ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xqʼalajin pä chik jmul pa junaʼ 1871, jun junaʼ chrij taq Russell chqä rachiʼil xkichäp xkimöl kiʼ rchë nkitjoj kiʼ chrij le Biblia. Ri junaʼ riʼ, Otto von Bismarck xtoʼon rchë xkitün kiʼ ye kʼïy tinamït rchë xeʼok jun nimaläj qʼatbʼäl tzij, Alemania rubʼiʼ xyaʼöx. Guillermo I xok qʼatöy tzij chpan ri kʼakʼakʼ tinamït riʼ, y ryä xchaʼ Bismarck rchë xkʼwaj bʼey chpan ri ruqʼatbʼäl tzij. * Jbʼaʼ tiempo chrij riʼ, Alemania xok jun tinamït ri kowan ruchqʼaʼ xjeʼ chqä ri xqʼät tzij pa kiwiʼ jojun tinamït rchë África chqä rchë ri Pacífico. Ke riʼ, Alemania xrajoʼ xjeʼ más ruchqʼaʼ chwäch Gran Bretaña (taskʼij ruwäch Daniel 11:25). Alemania xmöl jun nimaläj ejército ri jbʼaʼ ma junan rkʼë ru-ejército Gran Bretaña. Y xksaj ri uchqʼaʼ riʼ rchë xuʼän chʼaʼoj kikʼë ri rukʼulel chpan ri Primera Guerra Mundial.

10. ¿Achkë rubʼanik xtzʼaqät Daniel 11:25b chqä 26?

¹⁰ Ri ru-profecía Daniel xtzjoj achkë xbʼanatäj rkʼë Alemania chqä ri nimaläj ru-ejército. Chriʼ nuʼij chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte ma xtchʼakon ta wä. ¿Achkë rma manä? Ri profecía nuʼij: «Ye kʼo ri xtkikanuj rubʼanik rchë xtkitzʼlaʼ. Y ri yetjö ri rukïl ruway ya riʼ xkebʼanö rchë xttzaq» (Dan. 11:25b, 26a). Chpan ri ruqʼij qa Daniel, ri winäq ri kan kʼo kiqʼij chpan jun qʼatbʼäl tzij yewaʼ wä rkʼë ri qʼatöy tzij (Dan. 1:5). Rma riʼ, ¿achoq chkij ntzjon wä ri profecía? Ntzjon chkij ri winäq ri junan xesamäj rkʼë ri qʼatöy tzij rchë Alemania ri janina kiqʼij chpan ri qʼatbʼäl tzij. Ri winäq riʼ xkiʼän chë ri qʼatöy tzij xkʼis uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ y ke riʼ xchapatäj jun chik rubʼanik qʼatbʼäl tzij chpan ri tinamït riʼ. * Ri profecía xuʼij chqä achkë wä xtchʼakon chpan ri chʼaʼoj ri xuʼän rkʼë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. Ri profecía xuʼij reʼ chrij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte: «Xtchʼak ru-ejército y kan ye kʼïy xkekäm» (Dan. 11:26b). Achiʼel wä xbʼix qa chpan ri profecía, ri ru-ejército Alemania xchʼak pa Primera Guerra Mundial, y kan ye kʼïy xekäm. Majun bʼëy bʼanatajnäq ta wä jun chʼaʼoj achiʼel riʼ.

11. Achiʼel wä bʼin pä chpan Daniel 11:27 kʼa 30, ¿achkë xkiʼän ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur?

¹¹ Chpan Daniel 11:27 chqä 28 nuʼij achkë wä xkebʼanatäj taq majanä wä tchapatäj ri Primera Guerra Mundial. Chriʼ nuʼij: «Junan xketzʼyeʼ chrij jun mesa chqä xkekitzʼük tzij chkiwäch». Chqä nuʼij chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xtmöl «kʼïy bʼeyomäl». Y kan ke riʼ wä xbʼanatäj. Alemania chqä Gran Bretaña nkiʼij wä chkiwäch chë ma nkajoʼ ta chʼaʼoj, ye kʼa riʼ xa ruyon tzʼukun taq tzij, rma pa 1914 xchapatäj ri nimaläj chʼaʼoj. Chqä pa 1914, Alemania kan kʼïy wä chik rubʼeyomal kʼo chqä ya riʼ wä ri rukaʼn tinamït chwäch le Ruwachʼulew ri más wä rubʼeyomal. Chpan ri junaʼ riʼ, achiʼel wä bʼin pä chpan Daniel 11:29 chqä ri naʼäy peraj rchë ri versículo 30, Alemania xchäp chʼaʼoj rkʼë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur, ye kʼa ma xchʼakon ta.

12. ¿Achkë xkiʼän ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur chpan ri Primera Guerra Mundial?

¹² Kan pa junaʼ 1914, ri kaʼiʼ qʼatöy taq tzij riʼ más chʼaʼoj kibʼanon pä chkiwäch chqä más kʼayewal kiyaʼon pä pa ruwiʼ ri rutinamit Dios. Jun tzʼetbʼäl. Pa Primera Guerra Mundial, rma ri rusamajelaʼ Dios ma xkajoʼ ta xebʼä pa chʼaʼoj, xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ rma Alemania chqä Gran Bretaña. Y, rchë ntzʼaqät ri profecía kʼo chpan Apocalipsis 11:7 kʼa 10, Estados Unidos xeruyaʼ pacheʼ ri qachʼalal ri ye ukʼwayon wä bʼey chrij ri rutzjoxik le Biblia chkipan ri junaʼ riʼ.

13. ¿Achkë xuʼän ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte pa taq junaʼ 1930 chqä chpan ri Segunda Guerra Mundial?

¹³ Chrij riʼ, pa taq junaʼ 1930 chqä chpan ri Segunda Guerra Mundial, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xyaʼ nimaläj taq kʼayewal pa ruwiʼ ri rutinamit Dios. Taq ri partido nazi xkanaj qa pa qʼatbʼäl tzij, Hitler chqä ri rachiʼil ma xkiyaʼ ta chik qʼij chkë ri Testigos rchë xkitzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios. Ri winäq riʼ xekikamsaj ye kʼïy rusamajelaʼ Jehová chqä xekitäq ye kʼïy pa campos de concentración. Daniel xuʼij chë kan xtbʼanatäj wä riʼ. Ryä xuʼij chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xttzʼilbʼisaj «ri santuario» chqä xtqʼät «ri sacrificio ri chaq taqïl nbʼan», ntel chë tzij, chë ma xtyaʼ ta chik qʼij chë xtzjöx le Biblia chkë ri winäq (Dan. 11:30b, 31a). Hitler, ri ukʼwayon wä bʼey chkiwäch, kan xuʼij chë xtchüp ruwäch ri rutinamit Dios pa Alemania.

14. Chrij ri Segunda Guerra Mundial, ¿achkë xbʼeʼok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte, y achkë rma qataman riʼ?

¹⁴ Chrij ri Segunda Guerra Mundial, ri Unión Soviética xkanaj qa pa kiwiʼ ye kʼïy tinamït ri ye kʼo wä pa ruqʼaʼ Alemania. Y achiʼel wä xuʼän ri qʼatbʼäl tzij nazi, ri Unión Soviética chqä ri rachiʼil kan xkiyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri winäq ri xkiyaʼ más rejqalen ri ruyaʼik ruqʼij Dios chwäch ri xkinmaj rutzij ri qʼatbʼäl tzij. Ke riʼ taq ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ xebʼeʼok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte.

15. ¿Achkë xuʼän ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chrij ri Segunda Guerra Mundial?

¹⁵ Taq jbʼaʼ tkʼis ri Segunda Guerra Mundial, ri kʼakʼakʼ qʼatöy tzij ri kʼo pa norte —ri Unión Soviética chqä ri rachiʼil— xyaʼ kʼayewal pa ruwiʼ ri rutinamit Dios. Apocalipsis 12:15 kʼa 17 nujnamaj ri kʼayewal riʼ rkʼë «jun raqän yaʼ». Y achiʼel wä nukʼüt ri profecía riʼ, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte ma xyaʼ ta chik qʼij rchë xtzjöx le Biblia chkë ri winäq chqä xerutäq ye kʼïy rusamajelaʼ Dios kʼa pa Siberia. Y chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte kʼa najin na nuyaʼ mamaʼ taq kʼayewal pa ruwiʼ ri rutinamit Dios. Tapeʼ ke riʼ, majun bʼëy kowinäq ta chkij ri rusamajelaʼ Dios chë ma ta nkiʼän chik ri nrajoʼ Jehová. *

16. ¿Achkë rubʼanik xtzʼaqät ri nuʼij Daniel 11:37 kʼa 39 chrij ri Unión Soviética?

¹⁶ (Taskʼij ruwäch Daniel 11:37-39). Rkʼë ri nuʼij re profecía reʼ, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte «xa xtqasaj ruqʼij ri ki-Dios ruteʼ rutataʼ». ¿Achkë rubʼanik xuʼän riʼ? Ri Unión Soviética xrajoʼ xresaj ri uchqʼaʼ kʼo pa kiqʼaʼ ri religiones, rchë ke riʼ chöj nuchüp kiwäch. Rma riʼ, kan pa junaʼ 1918 ri qʼatbʼäl tzij riʼ xuʼij chë tkʼut pa taq tijobʼäl chë majun ta Dios. ¿Y achkë rubʼanik xkʼüt chë xa yë «ri dios kichë ri kowiläj taq jay rchë chʼaʼoj» xyaʼ ruqʼij? Xkʼüt riʼ taq xsäch kʼïy päq rchë xnmirsaj ri ru-ejército chqä kan pa mil samajbʼäl rchë chʼaʼoj xeruʼän. Riʼ xuʼän chë kowan xpë ruchqʼaʼ. Eqal eqal, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy  tzij ri kʼo pa sur, xkimöl kʼïy samajbʼäl rchë chʼaʼoj ri kʼo kichqʼaʼ rchë yekikamsaj pa mil chë millón winäq.

17. ¿Achoq chrij ntzʼaqät wä ri xuʼij Daniel chë «kan janina tzʼil chqä kan nuchüp ruwäch jontir»?

¹⁷ Daniel nuʼij chë «kʼo jun ri kan janina tzʼil chqä kan nuchüp ruwäch jontir» ri xtyaʼöx pa rukʼojlibʼäl. ¿Achkë xkeyaʼö pa rukʼojlibʼäl? Ri profecía nuʼij chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xtkitoʼ kiʼ chubʼanik riʼ (Dan. 11:31). Ri xuʼij Daniel chë «kan janina tzʼil chqä kan nuchüp ruwäch jontir», ya riʼ ri Organización de las Naciones Unidas (ONU).

18. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri Naciones Unidas ya riʼ ri xuʼij Daniel chë «kan janina tzʼil chqä kan nuchüp ruwäch jontir»?

¹⁸ Ri ONU ya riʼ ri xuʼij Daniel chë «kan janina tzʼil», rma nuʼij chë xtkowin xtuʼän jun ri xa xuʼ ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios nkowin nuʼän: nresaj chʼaʼoj chwäch le Ruwachʼulew. Ri profecía chqä nuʼij chë ri ONU «kan nuchüp ruwäch jontir», rma xttok jun chkë ri xtchpü kiwäch jontir ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios (tatzʼetaʼ ri peraj «Kaʼiʼ qʼatöy taq tzij ri nkiʼän chʼaʼoj chkiwäch chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij»).

19, 20. a) ¿Achkë nqrtoʼ wä jontir ri xqatamaj pä chpan re tjonïk reʼ? b) ¿Achkë kʼutunïk xtqʼalajsäx chpan ri jun chik tjonïk?

¹⁹ Ri xqatzʼët pä chpan re tjonïk reʼ nqrtoʼ rma nkikʼüt chqawäch achkë peraj che rä ri ru-profecía Daniel chrij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xtzʼaqät chkikojöl ri junaʼ 1870 kʼa 1991. Reʼ nqrtoʼ rchë xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë ri jun chik peraj rchë ri profecía riʼ xtzʼaqät chqä.

²⁰ Ye kʼa ri Unión Soviética xchaʼ chiʼ pa junaʼ 1991. Rma riʼ, ¿achkë riʼ ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte pa qaqʼij komä? Chpan ri jun chik tjonïk xtqʼalajsäx re kʼutunïk reʼ.