1, 2. a) Rkʼë ri nuʼij Salmo 40:5, ¿achkë spanïk ruyaʼon pä Jehová chqë? b) ¿Achkë rma xtqatzjoj kij re oxiʼ spanïk reʼ?

JEHOVÁ janina nspan. Tqaquʼ kij jojun chkë ri spanïk ri ruyaʼon qa chqë: le Ruwachʼulew, ri utziläj qachoch; ri qatzonqʼör, ri kan ütz bʼanon qa che rä, y le Biblia, ri nimaläj Ruchʼaʼäl. Rma Jehová ruyaʼon re oxiʼ spanïk reʼ chqë, röj kʼo akuchï nqjeʼ wä, nqkowin nqchʼobʼon chqä nqtzjon, y nqkowin nqïl kiqʼalajsaxik ri kʼutunïk ri kʼo más kejqalen (taskʼij ruwäch Salmo 40:5).

² Chpan re tjonïk reʼ xtqatzjoj jbʼaʼ kij re oxiʼ spanïk reʼ ri ruyaʼon pä Jehová chqë. We más xtqajäm qawäch rchë xtqchʼobʼon chkij, más xkeqaloqʼoqʼej chqä más xtuʼij riʼ qan nqanmaj rutzij Jehová, ri Dios ri janina nqrajoʼ (Apoc. 4:11). Chqä xtqkowin xkeqatoʼ ri winäq ri nkinmaj chë ri kʼaslemal xa ruyonïl xtzʼuktäj pä.

3. ¿Achkë nbʼanö chë le Ruwachʼulew ma junan ta kikʼë ri nkʼaj chik planetas?

³ Taq nqatzʼët achkë rubʼanik rubʼanon qa Dios che rä le Ruwachʼulew, nqʼalajin chqawäch chë janina runaʼoj kʼo (Rom. 1:20; Heb. 3:4). Y tapeʼ kʼo chik nkʼaj planetas ri nkistij kiʼ chrij ri Qʼij, le Ruwachʼulew más ruqʼij chkiwäch ri planetas riʼ. ¿Achkë rma? Rma xa xuʼ chpan le Ruwachʼulew kʼo ri achkë nkʼatzin rchë yekʼaseʼ ri winäq.

4. ¿Achkë rubʼanik nqʼalajin ri runaʼoj Dios rkʼë ri rubʼanik rubʼanon qa che rä le Ruwachʼulew? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁴ Ütz nqaʼij chë le Ruwachʼulew ri kʼo pa universo achiʼel ta jun barco ri kʼo pa mar. Ye kʼa le Ruwachʼulew más ütz chwäch jun  barco. Tqaquʼ na peʼ rij reʼ: Xa ta ri winäq ri ye bʼenäq chpan jun barco kʼo ta chë yë ryeʼ yebʼanö ri ruxlaʼ yaʼ ri nkijqʼaj, ri wäy ri nkitäj chqä ri yaʼ ri nkiqüm, y ma ta ütz nkikʼäq äl ri tzʼil pa mar, ¿yalöj komä xkekʼaseʼ ri winäq riʼ? Manä, ma yalöj ta. Ye kʼa le Ruwachʼulew kan pa mil chë millón winäq chqä chköp ye kʼo chwäch. Chqä nuyaʼ ri ruxlaʼ yaʼ, ri wäy chqä ri yaʼ ri yekʼatzin chqë. Y ronojel reʼ —ri janina yekʼatzin chqë rchë nqkʼaseʼ— majun bʼëy yekʼis ta. Y tapeʼ ri tzʼil kan chwäch le Ruwachʼulew nkanaj wä qa, ri utziläj qachoch ma nchaʼ ta chiʼ chqä kʼa ütz na yejeʼ ri winäq chwäch. ¿Achkë rma le Ruwachʼulew nkowin nuʼän jontir riʼ? Rma Jehová rubʼanon qa le Ruwachʼulew rchë chë ruyonïl nujosqʼij riʼ. Tqatzʼetaʼ kaʼiʼ rubʼanik nuʼän riʼ: rkʼë ri ruxlaʼ yaʼ chqä rkʼë ri yaʼ.

5. a) ¿Achkë rubʼanik nuchʼajchʼobʼej riʼ ri ruxlaʼ yaʼ? b) ¿Achkë nukʼüt reʼ chqawäch?

⁵ Qonojel röj winäq chqä jontir ri chköp nkʼatzin ri ruxlaʼ yaʼ chqë rchë nqkʼaseʼ. Ronojel junaʼ, ri winäq chqä ri chköp, kan kʼïy ruxlaʼ yaʼ nkijqʼaj, ye kʼa nkesaj äl jun gas ri rubʼiniʼan dióxido de carbono. Tapeʼ ke riʼ, ri ruxlaʼ yaʼ majun bʼëy nkʼis ta chqä le Ruwachʼulew ma nnuj ta chë dióxido de carbono. ¿Achkë rma? Rma Jehová xeruʼän jalajöj kiwäch cheʼ chqä qʼayis ri nkijïkʼ ri dióxido de carbono y nkesaj äl ruxlaʼ yaʼ. Ke riʼ rubʼanik nuchʼajchʼobʼej riʼ ri ruxlaʼ yaʼ. Taq nqatamaj chrij riʼ, reʼ nuʼän chqë chë nqanmaj ri nuʼij chpan Hechos 17:24 chqä 25 taq nuʼij: «Dios [...] nyaʼö kikʼaslemal jontir winäq, nuyaʼ ruxlaʼ yaʼ chqä jontir ri nkʼatzin chkë».

6. a) ¿Achkë rma ri yaʼ ma nkʼis ta? b) ¿Achkë nukʼüt reʼ chqawäch? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro « Ri yaʼ jun spanïk ri ruyaʼon pä Jehová chqë»).

⁶ Le Ruwachʼulew kʼo yaʼ chwäch rma ri rukojöl rkʼë ri Qʼij kan chöj ütz rubʼanon. Xa ta más naqaj kʼo wä, jontir ta ri yaʼ nchaqiʼj chqä ruyon ta abʼäj kʼo chwäch y kowan ta kʼatän nuʼän. Xa ta más näj kʼo wä, jontir ta ri yaʼ nkowïr rma ri tiw, y le Ruwachʼulew ruyon ta hielo kʼo chwäch. Ye kʼa, rma Jehová kan ütz xuʼän qa che rä rukojöl le Ruwachʼulew rkʼë ri Qʼij, ri yaʼ nuʼän chë kʼo kʼaslemal chwäch le Ruwachʼulew. ¿Achkë rma ri yaʼ ma nkʼis ta? Naʼäy, ri Qʼij nuchaqirsaj ri yaʼ ri ye kʼo pa taq mares chqä ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew, y taq nbʼanatäj riʼ, ri yaʼ riʼ yebʼeʼok sutzʼ. Chrij riʼ, ri yaʼ jun 10 qʼij nkanaj chlaʼ chkaj, y taq npë jöbʼ, yë ri yaʼ riʼ nqä pä chqä ntzolin chik jmul pa taq mares, pa taq choy o xa bʼa akuchï na chik jun. Y ke riʼ nbʼanatäj ronojel mul. Nbʼix chë chpan jun junaʼ, ri yaʼ ri nchaqirsäx rma ri Qʼij más kʼïy chwäch ri yaʼ ri ye kʼo chkipan jontir ri choy ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. Ri nbʼanatäj rkʼë ri yaʼ nukʼüt chë Jehová kan kʼo runaʼoj chqä chë kowan ruchqʼaʼ (Job 36:27, 28; Ecl. 1:7).

7. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chwäch Jehová chë nqatyoxij ri spanïk ri nuʼij chpan Salmo 115:16?

⁷ Rchë nqaloqʼoqʼej más le Ruwachʼulew chqä jontir ri kʼo chpan, nkʼatzin nqchʼobʼon chrij jontir ri rubʼanon qa Jehová (taskʼij ruwäch Salmo 115:16). Reʼ xtqrtoʼ rchë ronojel qʼij xtqatyoxij che rä rma jontir ri ütz nuyaʼ pä chqë. Chqä xtqakʼüt chwäch chë nqtyoxin che rä we chʼajchʼöj xtqaʼän che rä ri akuchï yoj kʼo wä.

8. ¿Achkë rma ütz nqaʼij chë ri qatzonqʼör kan nimaläj rubʼanik bʼanon qa che rä?

⁸ Ri rutzonqʼör jun winäq kan nimaläj rubʼanik bʼanon qa che rä. Taq majanä wä tqaläx, kan ye kʼïy células nkitün kiʼ rchë nkiʼän ri qatzonqʼör. ¡Y jojun minuto kan pa mil chkë ri células riʼ yejeʼ! Ri etamanelaʼ nkiʼij chë chpan ri rutzonqʼör jun winäq kʼo jun 100.000 millones rchë células ri kan kʼo kejqalen ri kibʼiniʼan neuronas. Jontir ri células riʼ kan chöj yenukʼül  chpan ri qatzonqʼör, ri xa xuʼ 3.3 libras npajö. Tqatzʼetaʼ jojun chkë ri utziläj taq samaj nuʼän ri qatzonqʼör.

9. ¿Achkë nbʼanö chawä rït chë nanmaj chë ri nqkowin nqtzjon kan jun spanïk ruyaʼon pä Dios chqë?

⁹ Ri nqkowin nqtzjon kan jun milagro. ¿Achkë rma? Tqaquʼ na peʼ ri nbʼanatäj rkʼë ri qachʼakul taq nqtzjon. Tapeʼ xa xuʼ jun tzij nqaʼij, ri qatzonqʼör kʼo chë nusloj jun 100 músculos rchë ri qaqʼ, ri qaqül, ri qachiʼ chqä ri ruwaqakʼuʼx (qakʼuʼx). Rchë chë ri tzij kan ütz yeʼel, jontir ri músculos riʼ kʼo kibʼanik yeslon. Ri qatzonqʼör chqä nkowin nuʼän chë nqtzjon jalajöj chʼaʼäl. Jun wuj ri xel pa junaʼ 2019 nuʼij chë ri akʼalaʼ ri kʼa riʼ yeʼaläx, nqʼax chik jojun tzij chkiwäch. Ri nuʼij re wuj reʼ nuyaʼ ruchqʼaʼ ri nkiʼij ye kʼïy etamanelaʼ. Ryeʼ nkiʼij chë taq nqaläx nqkowin chik nqatamaj jalajöj chʼaʼäl. Kantzij na wä chë ri nqkowin nqtzjon, kan jun mamaʼ spanïk ruyaʼon pä Jehová chqë (Éx. 4:11).

10. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chwäch Dios chë nqtyoxin rma nqkowin nqtzjon?

¹⁰ Komä ye kʼo winäq ri nkinmaj chë ri kʼaslemal xa ruyonïl xtzʼuktäj pä. Rma riʼ, taq nqaqʼalajsaj chkë achkë rma röj nqanmaj chë yë Dios xbʼanö jontir, xtqakʼüt chë nqatyoxij ri nqkowin nqtzjon (Sal. 9:1; 1 Ped. 3:15). Ri yebʼin chë ri kʼaslemal xa ruyonïl xtzʼuktäj pä nkajoʼ chë röj nqanmaj chë le Ruwachʼulew chqä ri kʼaslemal majun achkë xbʼanö kichë. Rma riʼ, tqaksaj le Biblia chqä jojun naʼoj ri ye kʼo chpan re tjonïk reʼ rchë nqaqʼalajsaj chkiwäch ri nkiyaʼ kixkïn chqë achkë rma röj kan qayaʼon chwäch qan chë yë Jehová xbʼanö ri kaj chqä le Ruwachʼulew (Sal. 102:25; Is. 40:25, 26).

11. ¿Achkë chik jun rma nqaʼij chë ri qatzonqʼör kan janina ütz bʼanon qa che rä?

¹¹ Ri nkowin nukʼöl ri qajolon kan janina kʼïy. Ojer qa jbʼaʼ, jun etamanel xuʼij chë qatzonqʼör nkowin nukʼöl kʼïy naʼoj ri nnuj jun 20 millones de libros rma. Ye kʼa komä, nbʼix chë ri qajolon nkowin nukʼöl más naʼoj chwäch riʼ. Ye kʼa, rma qajolon kʼïy nkowin nukʼöl, kʼo chik jun ri nqkowin nqaʼän. Tqatzʼetaʼ achkë riʼ.

12. Rma nqkowin nqesaj qanaʼoj chkij ri xeqaqʼaxaj pä ojer, ¿achkë nqrtoʼ wä riʼ?

¹² Chkë jontir ri kʼo kikʼaslemal chwäch le Ruwachʼulew, xa xuʼ röj winäq nqkowin nqesaj qa qanaʼoj chkij ri yeqaqʼaxan pä ojer. Ri nqanataj chqä nqanukʼuj kiwäch ri xeqaqʼaxaj pä ojer, nqrtoʼ rchë yeqasmajij ütz taq naʼoj chqä rchë nqajäl ri qachʼobʼonik y ri qabʼanobʼal (1 Cor. 6:9-11; Col. 3:9, 10). Röj chqä nqkowin nqatjoj ri qa-conciencia rchë nuʼij chqë achkë ri ütz chqä ri ma ütz ta (Heb. 5:14). Y nqkowin nqakʼüt ajowabʼäl chqä joyowanïk, chqä nqkowin nqatamaj nqakʼän qanaʼoj chrij ri ruchojmilal Jehová.

13. Achiʼel nuʼij chpan Salmo 77:11 chqä 12, ¿achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma kan kʼïy nkowin nukʼöl ri qajolon?

¹³ Jun rubʼanik rchë nqakʼüt chwäch Jehová chë nqtyoxin rma kan kʼïy nkowin nukʼöl ri qajolon ya riʼ taq ma nqamestaj ta jontir ri rubʼanon pä pa qawiʼ rchë nqrtoʼ o rchë  nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Reʼ nukowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij, rma xtjeʼ chwäch qan chë chqawäch apü xtqrtoʼ chqä (taskʼij ruwäch Salmo 77:11, 12; 78:4, 7). Jun chik rubʼanik nqakʼüt chë qaloqʼoqʼen ri spanïk riʼ ya riʼ taq ma nqamestaj ta jontir ri utzil kibʼanon ri nkʼaj chik pa qawiʼ chqä taq nqtyoxin chkë. Ri etamanelaʼ kitzʼeton chë ri winäq ri yetyoxin más kiʼ kikʼuʼx. Ye kʼa ütz nqakʼän qanaʼoj chrij Jehová taq nqachaʼ na achkë nqakʼöl pa qajolon. Ryä, tapeʼ nkowin nukʼöl jontir pa rujolon, nuchʼöbʼ nuküy chqä numestaj ri qamak we nqatzolij qiʼ chwäch (Sal. 25:7; 130:3, 4). Y ryä nrajoʼ chqä chë nqaʼän riʼ kikʼë ri winäq ri kʼo jun ri ma pa rubʼeyal ta nkiʼän chqë (Mat. 6:14; Luc. 17:3, 4).

14. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqaloqʼoqʼej ri qatzonqʼör?

¹⁴ Röj nqakʼüt chë nqaloqʼoqʼej ri qatzonqʼör taq nqayaʼ ruqʼij Dios, ri xyaʼö pä re spanïk reʼ chqë. Jojun winäq ma ütz ta ruksaxik nkiʼän che rä re spanïk reʼ, rma kan yë ryeʼ nkajoʼ yechaʼö achkë ütz o ma ütz ta nkiʼän. Ye kʼa, rma yë Jehová xqbʼanö, nqʼax chqawäch chë ri rupixaʼ ryä más ye ütz chwäch xa bʼa achkë pixaʼ ri nqayaʼ qa röj chqawäch (Rom. 12:1, 2). Taq nqayaʼ qʼij chë ri rupixaʼ nukʼwaj qabʼey, nqanaʼ uxlanen pa qan (Is. 48:17, 18). Chqä nqrtoʼ rchë nqayaʼ chwäch qan chë chpan ri qakʼaslemal ri más rejqalen ya riʼ nqayaʼ ruqʼij chqä kiʼkʼuxlal pa ran ri nimaläj Qatataʼ chkaj (Prov. 27:11).

15. ¿Achkë rubʼanik nukʼüt Jehová chë nqrajoʼ rma xyaʼ pä le Biblia chqë?

¹⁵ Le Biblia ya riʼ jun spanïk ri nukʼüt chë Jehová janina nqrajoʼ. Ryä xeruksaj achiʼaʼ rchë xkitzʼibʼaj ri Ruchʼaʼäl rma janina qaqʼij chwäch. Chpan ri Ruchʼaʼäl, Jehová nuyaʼ kiqʼalajsaxik ri kʼutunïk ri kʼo más kejqalen, achiʼel reʼ: ¿achkë rubʼanik xtzʼuktäj pä ri qakʼaslemal?, ¿achkë rma yoj kʼo chwäch le Ruwachʼulew? chqä ¿achkë xkebʼanatäj chqawäch apü? Rma Jehová nrajoʼ chë jontir ralkʼwal nkitamaj kiqʼalajsaxik ri kʼutunïk riʼ, chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq  pä, ryä rubʼanon chë le Biblia qʼaxan pä pa jalajöj chʼaʼäl. Komä, jontir le Biblia o xa jun peraj, pa más 3,000 chʼaʼäl qʼaxan wä. Majun ta chik jun wuj chwäch le Biblia ri qʼaxan pä pa más chʼaʼäl chqä ri kʼo kikʼë kan konojel bʼaʼ winäq. Y xa bʼa akuchï ye kʼo wä ri winäq o xa bʼa achkë chʼaʼäl yetzjon, kan konojel bʼaʼ yekowin nkitamaj achkë nuʼij le Biblia pa kichʼaʼäl (tatzʼetaʼ ri recuadro « Le Biblia pa kichʼaʼäl ri winäq aj África»).

16. Achiʼel nuʼij chpan Mateo 28:19 y 20 chqä ri párrafo, ¿achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma yaʼon pä le Biblia chqë?

¹⁶ ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma yaʼon pä le Biblia chqë? Nqakʼüt riʼ taq nqaskʼij ruwäch ronojel qʼij, taq nqaquʼ rij ronojel ri nqatamaj qa chpan chqä taq nqatäj qaqʼij rchë nqasmajij jontir ri nqatamaj chpan. Chqä nqakʼüt chwäch Jehová chë nqtyoxin taq nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqakʼüt chkiwäch ri winäq ri nukʼüt le Biblia (Sal. 1:1-3; Mat. 24:14; taskʼij ruwäch Mateo 28:19, 20).

17. ¿Achkë spanïk ri ruyaʼon pä Jehová chqë xqatzjoj kij chpan re tjonïk reʼ, chqä achkë xtqatzjoj chpan ri jun chik tjonïk?

¹⁷ Chpan re tjonïk reʼ xqatzjoj kij oxiʼ spanïk ri ruyaʼon pä Dios chqë: le Ruwachʼulew, ri utziläj qachoch; ri qatzonqʼör, ri kan ütz rubʼanon qa che rä, y le Biblia, ri Ruchʼaʼäl Dios. Ye kʼa jojun chkë ri spanïk ri ruyaʼon pä Jehová chqë ma yeqatzʼët ta. Chpan ri jun chik tjonïk xtqatzjoj kij ri spanïk riʼ.