YE KʼÏY winäq kitaman chë ri egipcios ojer kan ruyon bʼaʼ wuj ri bʼanon rkʼë papiro xkiksaj rchë xetzʼibʼan chwäch. Ri griegos chqä ri romanos xekiksaj chqä ri wuj riʼ rchë xetzʼibʼan chwäch. * Ye kʼa ma kan ta ye kʼïy winäq kitaman chë ri papiro ma xa xuʼ ta xksäx rchë xebʼan wuj rkʼë, xa kan xksäx chqä rchë xebʼan barcos rkʼë.

Pa más jbʼaʼ 2,500 junaʼ qa, ri profeta Isaías xtzʼibʼaj chë ri winäq ri ye kʼo «chuchiʼ raqän taq yaʼ ri ye kʼo Etiopía» xekitäq äl «winäq pa ruwiʼ mar, chkipan barcos ri yebʼanon rkʼë papiro». Jun tiempo chrij riʼ, ri profeta Jeremías xuʼij chë taq ri medos chqä ri persas xkeʼok apü chwäch ri tinamït Babilonia, xkekikʼät wä «ri barcos ri yebʼanon rkʼë papiro» rchë ri babilonios ma yekowin ta yeʼanmäj äl (Is. 18:1, 2; Jer. 51:32).

Rma le Biblia kan runaʼoj Dios kʼo chpan, ri yenukʼun ruwäch kan kiyoʼen chik chë ri arqueólogos kʼo nkïl ri nkʼutü chë ojer xksäx ri papiro rchë xebʼan barcos (2 Tim. 3:16). Ri arqueólogos kʼo jojun xkïl ri nkʼutü chë chlaʼ Egipto xebʼan barcos rkʼë papiro. Keqatzʼetaʼ jojun chkë riʼ.

Chkipan jojun jül ri akuchï xemuq wä ri egipcios, ye kʼo achbʼäl ri nkikʼüt achkë rubʼanik xtik ri papiro chqä achkë rubʼanik xksäx rchë xebʼan barcos rkʼë. Ri achiʼaʼ yekiqpij wä ri papiro chqä yekixüm wä pa manojos. Chrij riʼ, yekixüm wä kʼïy manojos y kuw wä yekijïtzʼ. Rma ri papiro triángulo kipan, taq yekitün, ma kʼïy ta rukojöl nkanaj, rma riʼ ri manojos kan kuw yekiʼän. Jun wuj ri nutzjoj achkë xbʼanatäj chlaʼ Egipto nuʼij chë ri barcos ri yebʼanon rkʼë papiro kʼo mul más 17 metros kaqän chqä nksäx wä jun 20 o 24 remos che rä (A Companion to Ancient Egypt).

Chlaʼ Egipto, kan chaq kʼo wä ri cheʼ papiro chnaqaj ri raqän yaʼ Nilo. Chqä ri barcos ri yebʼan wä rkʼë papiro ma kan ta kʼayewal kibʼanik. Yajün taq xchap más ruksaxik nkʼaj chik cheʼ rchë xebʼan nmaʼq taq barcos, achiʼel ta ri ajchapöy kär chqä ri ajchapöy chköp ma xkiyaʼ ta qa ruksaxik koköj taq barcos ri yebʼanon rkʼë papiro.

Ri barcos ri yebʼanon rkʼë papiro kan kʼïy na junaʼ xeʼuksäx. Jun historiador aj Grecia, ri rubʼiniʼan Plutarco chqä ri xjeʼ pa kiqʼij qa ri naʼäy taq cristianos, xuʼij chë ri winäq pa ruqʼij qa ryä kan xkiksaj na barcos ri yebʼanon rkʼë papiro.