1, 2. a) Achiʼel nuʼij chpan Efesios 6:16, ¿achkë rma nkʼatzin chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx ntok «achiʼel jun mamaʼ escudo»? b) ¿Achkë kʼutunïk xtqayaʼ kiqʼalajsaxik?

RI QAKʼUQBʼÄL KʼUʼX chrij Jehová «achiʼel jun mamaʼ escudo» (taskʼij ruwäch Efesios 6:16 *). Ri soldados yekiksaj wä mamaʼ taq escudos rchë nkitoʼ kiʼ taq ye kʼo wä chpan jun chʼaʼoj. Achiʼel wä ri escudos riʼ, ri kʼuqbʼäl kʼuʼx nqrtoʼ chkiwäch ri tzʼil taq bʼanobʼäl, ri itzelal o xa bʼa achkë na chik jun ri ma nuyaʼ ta ruqʼij ri rupixaʼ Dios.

² Rma chë yoj kʼo chik chpan «ri rukʼisbʼäl taq qʼij», xkeqïl kʼayewal ri xtkikʼüt we kuw ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx o manä (2 Tim. 3:1). Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik nqatamaj we kuw rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? Y ¿achkë ütz nqaʼän rchë más xtqakowirsaj? Tqatzʼetaʼ kiqʼalajsaxik re kʼutunïk reʼ.

3. ¿Achkë wä nkiʼän ri soldados rkʼë ki-escudos, y achkë rma?

³ Ri escudos ri yeksäx wä pa kiqʼij qa ri winäq ri yerutzjoj le Biblia kʼo wä tzʼüm chkij. Ri soldados nkiyaʼ wä aceite chrij ri escudo rchë chë ri tzʼüm ma nchaʼ ta chiʼ chqä rchë chë ri chʼichʼ ye kʼo chrij ma nkiʼän ta itzel. We jun soldado nutzʼët chë ru-escudo xa rubʼanon itzel, nutäj wä ruqʼij rchë nuʼän rubʼanik, ke riʼ ütz wä xtksaj taq xtbʼä pa chʼaʼoj.

4. a) ¿Achkë rma nkʼatzin nqatzʼët achkë rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? b) ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ?

⁴ Achiʼel wä xkiʼän ri soldados rkʼë ki-escudos ojer, röj chqä kʼo chë nqatzʼët achkë rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. Majun ta jun  xtbʼanö riʼ pa qakʼexel. We xtqaʼän riʼ, xtqkowin xtqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus ri najin nkiyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri cristianos (Efes. 6:10-12). Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik nqatamaj we kuw rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? Naʼäy, tqakʼtuj qatoʼik che rä Jehová. Chrij riʼ, tqaksaj le Biblia rchë nqatzʼët we najin nqaʼän ri nqä chwäch Dios chqä achkë rubʼanik najin nqrtzʼët ryä (Heb. 4:12). Le Biblia nuʼij: «Takʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Jehová rkʼë ronojel awan, y ma takʼuqbʼaʼ ta akʼuʼx chrij ri atamabʼal rït» (Prov. 3:5, 6). Qchʼobʼon chrij ri rubʼanik xqasöl jun kʼayewal ri rkʼë jbʼaʼ kʼa xbʼanatäj qa pa qakʼaslemal. Jun tzʼetbʼäl. We xqïl kʼayewal rma xkʼis qarajil, ¿xpë komä pa qajolon ri rutzujun qa Jehová chpan Hebreos 13:5? Chriʼ nuʼij: «Majun bʼëy xkatinyaʼ qa y majun bʼëy xkatinmalij qa». ¿Xkʼuqbʼaʼ komä qakʼuʼx ri texto riʼ chë Jehová xtqrtoʼ pä chwäch ri kʼayewal riʼ? We ke riʼ, nqʼalajin kʼa chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx kuw rubʼanon.

5. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xtqʼalajin chqawäch taq xtqatzʼët achkë rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

⁵ Taq xtqatzʼët achkë rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx, rkʼë jbʼaʼ xtqʼalajin chqawäch chë ma kan ta kuw chik rubʼanon. Jun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ xtqʼalajin chqawäch chë ri nchʼpü qakʼuʼx (preocuparnos) chrij jun kʼayewal, ri tzʼukün taq tzij ri yebʼan chrij rutinamit Jehová o ri ma kan ta kiʼ chik qakʼuʼx nqayaʼ ruqʼij Dios, rkʼë jbʼaʼ xa najin nkiʼän chë nkʼis qa ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. We ke riʼ, ¿achkë ütz nqaʼän?

6. ¿Achkë rma kʼo mul nchʼpü qakʼuʼx?

⁶ Ma ronojel ta mul itzel ri nchʼpü akʼuʼx. Jojun tzʼetbʼäl. Ma itzel ta yachʼpü chrij ri rubʼanik nayaʼ kiʼkʼuxlal pa ran Jehová chqä Jesús (1 Cor. 7:32). We xqqä pa jun mamaʼ mak, kʼïy mul nchʼpü qakʼuʼx rma ma nqajoʼ ta chë ri qachbʼilanïk rkʼë Dios nchaʼ chiʼ (Sal. 38:18). Chqä ri ye kʼlan taq winäq nchʼpü kikʼuʼx rma nkajoʼ chë kiʼ kikʼuʼx nkiʼän ri kikʼlaj kikʼë. Y kan qonojel bʼaʼ nchʼpü qakʼuʼx rma nqajoʼ chë ri qachʼalal pa qachoch y pa congregación ütz yebʼä pa kikʼaslemal (1 Cor. 7:33; 2 Cor. 11:28).

7. a) ¿Achkë rubʼanik ri kowan nchʼpü qakʼuʼx rkʼë jbʼaʼ nukʼïs ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? b) Achiʼel nuʼij chpan Proverbios 29:25, ¿achkë rma kʼo chë ma nqaxiʼij ta qiʼ chkiwäch ri winäq?

⁷ Ye kʼa ri kowan nchʼpü qakʼuʼx chrij xa bʼa achkë, rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx xa xtkʼis qa. Jun chkë riʼ ya riʼ kowan nqchʼpü chrij ri qatzyaq chqä ri qaway (Mat. 6:31, 32). Riʼ rkʼë jbʼaʼ xtuʼän chë xa xtbʼä qan chrij ri bʼeyomäl. We nbʼanatäj riʼ, eqal eqal xtkʼis qa ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová chqä ri qachbʼilanïk rkʼë ryä xa xtchaʼ qa chiʼ (Mar. 4:19; 1 Tim. 6:10). Chqä rkʼë jbʼaʼ kan nchʼpü qakʼuʼx rma nqajoʼ chë ütz yojkitzʼët ri nkʼaj chik. Riʼ rkʼë jbʼaʼ xtuʼän chë, pa rukʼexel nqaxiʼij qiʼ nqaʼän jun itzelal chwäch Jehová, xa más xtqaxiʼij qiʼ chkiwäch ri yoqʼonïk o ri kʼayewal nkiyaʼ ri winäq pa qawiʼ. ¿Achkë xtqtoʼö chkiwäch ri kʼayewal riʼ? Tqakʼtuj che rä Jehová chë tkowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx rchë ma xtqaxiʼij ta qiʼ taq xtkikʼüt pä kiʼ ri kʼayewal riʼ (taskʼij ruwäch Proverbios 29:25 *; Luc. 17:5).

8. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän we kʼo jun winäq nutzʼük tzij chrij Jehová chqä chkij ri qachʼalal?

⁸ Satanás, ri kitataʼ konojel ri yetzʼukü tzij, yeruksaj ri winäq ri ye kʼo pa ruqʼaʼ rchë yekitzʼük tzij chrij Jehová chqä chkij ri qachʼalal (Juan 8:44). Jun tzʼetbʼäl. Ri apóstatas nkitzʼük tzij chqä itzel yetzjon chrij ri rutinamit Jehová pa Internet, pa televisión, pa radio o pa prensa. Ri tzʼukün taq tzij riʼ «ye achiʼel flechas» ri yerukʼäq Satanás chkij ri rusamajelaʼ  Dios (Efes. 6:16). ¿Achkë kʼo chë nqaʼän we jun winäq nutzjoj ri tzʼukün taq tzij riʼ chqë? Kʼo chë ma nqayaʼ ta qaxkïn che rä. ¿Achkë rma? Rma qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jehová chqä chkij ri qachʼalal. Rma riʼ, majun bʼëy tqayaʼ qaxkïn chkë ri apóstatas. Chqä ma tqayaʼ ta qʼij chë kʼo ta jun nbʼanö chqë chë nqatzür apü kiwäch, nixta tuʼij riʼ qan nqatamaj achkë nkiʼij.

9. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanatäj qkʼë taq ma kan ta kiʼ chik qakʼuʼx nqayaʼ ruqʼij Jehová?

⁹ Taq ma kiʼ ta chik más qakʼuʼx nqayaʼ ruqʼij Jehová, riʼ rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx xa xtkʼis qa. Kʼïy mul, ri kʼayewal yeqïl nkiʼän chë nqbʼison. Y, tapeʼ nkʼatzin yeqasöl, we xa xuʼ ri kʼayewal xtqachʼöbʼ kij, xa xtkiʼän chë xtsach qakʼuʼx chqä xtqamestaj ri rutzujun Jehová chqë (Rev. 21:3, 4). Ri bʼis rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë nkʼis qachqʼaʼ chqä chë ma xtqayaʼ ta chik ruqʼij Jehová (Prov. 24:10). Rma riʼ, ütz nqakanuj rubʼanik rchë ma nbʼanatäj ta riʼ qkʼë.

10. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xtzʼibʼaj jun qachʼalal ixöq chpan jun carta?

¹⁰ Tqatzʼetaʼ achkë nuʼän jun qachʼalal ixöq aj Estados Unidos rchë ma nkʼis ta ri rukʼuqbʼäl kʼuʼx tapeʼ kʼo chë nuchajij ri rachjil, ri janina yawaʼ. Ri qachʼalal riʼ xuʼij reʼ chpan jun carta ri xtäq äl pa central mundial: «Kʼo mul, kan nqachʼujirsaj qiʼ chqä nqbʼison rma ri najin nqaqʼaxaj, ye kʼa qayaʼon chwäch qan ri rutzujun Jehová chqë. Kan ntyoxij ri naʼoj yeyaʼöx pä chqë rchë nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chqä rchë ma nkʼis ta ri uxlanen pa qan. Ri naʼoj riʼ janina yojkitoʼon pä rchë ma qayaʼon ta qa Jehová chqä rchë qakochʼon pä ronojel ri kʼayewal ruyaʼon Satanás chqij». Ri xuʼij ri qachʼalal riʼ, nkikʼüt chqawäch chë nqkowin nqesaj ri bʼis pa qan. ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Keqatzʼetaʼ ri kʼayewal achiʼel ta jun rubʼanik ri nuʼän Satanás rchë nqkanaj qa, tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová xtqrtoʼ chkiwäch ri kʼayewal riʼ chqä tqaloqʼoqʼej ronojel ri toʼïk nuyaʼ pä ryä chqë.

11. ¿Achkë kʼutunïk ütz yeqaʼän qa chqawäch rchë nqatamaj we kuw rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

¹¹ ¿Achkë rubʼanik nqatamaj we nkʼatzin nqakowirsaj más ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? Tqakʼtuj qa reʼ chqawäch: «Chkipan ri ikʼ ri ye qʼaxnäq pä, ¿ntjon komä nqʼij rchë ma kan ta kowan  nchʼujirsan wiʼ rma jun kʼayewal?, ¿ntjon komä nqʼij rchë ma ntzrun ta kiwäch ri apóstatas chqä rchë ma nyaʼon ta nxkïn chkë? y ¿ntjon komä nqʼij chwäch ri bʼis rchë ma nchʼakon ta chwij?». We qabʼanon riʼ, nqʼalajin kʼa chë kuw rubʼanon ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. Ye kʼa, nkʼatzin nqachajij qiʼ, rma Satanás kʼo chik nkʼaj kʼayewal nuksaj chqij. Tqatzʼetaʼ jun chkë ri kʼayewal riʼ.

12. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanatäj we xa chrij ri bʼeyomäl xtbʼä wä qan?

¹² We xa chrij ri bʼeyomäl xtbʼä wä qan, ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx eqal eqal xtkʼis qa chqä ma rkʼë ta chik ronojel qan xtqaʼän rusamaj Jehová. Ri apóstol Pablo xuʼij: «Majun ta jun achï ri ntok soldado nuyüj riʼ kikʼë ri kʼayij nkiʼän ri winäq, rma nrajoʼ chë ri xskʼin rchë chë xok soldado kiʼ rukʼuʼx nuʼän rkʼë» (2 Tim. 2:4). Ri soldados romanos ma nyaʼöx ta wä qʼij chkë rchë njeʼ jun kikʼayij. ¿Achkë wä nbʼanatäj rkʼë jun soldado we ma nunmaj ta tzij?

13. ¿Achkë rma ri soldados ma nyaʼöx ta wä qʼij chkë rchë njeʼ jun kikʼayij?

¹³ Tqabʼanaʼ che rä chë, jun nmaqʼaʼ, jun molaj soldados najin nkitjoj kiʼ rkʼë ki-espadas. Ye kʼa jun chkë ryeʼ, pa rukʼexel nutjoj riʼ, xa najin nukʼayij rukïl wäy pa kʼaybʼäl. Ri tqaqʼij riʼ, ri nkʼaj chik soldados xkiʼän wä rubʼanik kitzyaq rchë chʼaʼoj chqä xkesaj rey ri ki-espadas. Ye kʼa ri soldado ri kʼo rukʼayij, xa xeruʼän ri rukïl wäy ri xkerukʼayij chkaʼn qʼij. Nmaqʼaʼ yän rchë ri chkaʼn qʼij, chaq kʼateʼ xepë ri kikʼulel rchë nkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj kikʼë. ¿Achkë komä chkë ri soldados riʼ xtkowin xtchʼeyon chqä ütz xtzʼet rma ri ukʼwayon bʼey chkiwäch? Y, xa ta röj yoj kʼo chpan ri chʼaʼoj riʼ, ¿achkë ta komä chkë ryeʼ nqajoʼ chë njeʼ chqaxkïn? ¿Yë komä ri bʼenäq ran chrij ri rukʼayij, o yë ri kitjon kiʼ rchë nkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj?

14. ¿Achkë kʼo más ruqʼij chqawäch röj, ri rutzeqelbʼëy Cristo?

¹⁴ Achiʼel wä nuʼän jun utziläj soldado, röj chqä nqajoʼ chë Jehová y Jesús, ri ye ukʼwayon bʼëy chqawäch, kiʼ kikʼuʼx nkiʼän qkʼë. Chqawäch röj, ya riʼ más rejqalen chwäch xa bʼa achkë nkitzüj ri winäq ri ye kʼo pa ruqʼaʼ Satanás. Rma riʼ, nqajäm qawäch chqä nqaksaj qachqʼaʼ rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová,  rchë nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx y rchë yeqasmajij ronojel ri toʼïk ruyaʼon pä Jehová chqë.

15. ¿Achkë naʼoj xyaʼ Pablo chqë, y achkë rma?

¹⁵ Ronojel mul nkʼatzin nqachajij qiʼ. ¿Achkë rma? Ri apóstol Pablo xuʼij chë ri «kiyaʼon chwäch kan yeʼok bʼeyomaʼ», ma chrij ta chik Dios xtkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx (1 Tim. 6:9, 10). Ri tzij riʼ nkikʼüt chë ma xtqayaʼ ta chik ruqʼij Dios rkʼë ronojel qan we xa xtqatäj qaqʼij chkikanuxik ri ma yekʼatzin ta chqë. Ri raynïk riʼ xa kʼayewal xtkʼän pä chqij. Rma riʼ, ma tqayaʼ ta qʼij chë ri raynïk riʼ ntok pa qan. Ma tqamestaj chë Satanás nuksaj riʼ rchë nukʼïs ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová.

16. Rkʼë ri xqaskʼij qa chpan Marcos 10:17 kʼa 22, ¿achkë kʼutunïk ütz nqchʼobʼon chkij?

¹⁶ Ye kʼa tqabʼanaʼ che rä chë kʼo qarajil rchë nqalöqʼ ri nqajoʼ. ¿Najin komä nqmakun we nqalöqʼ ri nqajoʼ tapeʼ ma yekʼatzin ta chqë? Rkʼë jbʼaʼ manä. Ye kʼa ütz nqchʼobʼon chkij re kʼutunïk reʼ: Tapeʼ kʼo qarajil rchë nqalöqʼ ri nqajoʼ, ¿kʼo komä qa-tiempo rchë nqaksaj ri xqalöqʼ chqä nqkowin komä nqaʼän ri najowatäj rchë ma nuʼän ta itzel? O, ¿nqakʼüt komä rkʼë qanaʼoj chë ma najin ta nbʼä qan chrij ri ye kʼo qkʼë? Xa ta Jesús nuʼij chqë chë tqayaʼ más qan chpan rusamaj Jehová, ¿xtqanmaj komä rutzij, o xa xtqaʼän achiʼel xuʼän ri kʼajol ri kʼo rubʼeyomal? (Taskʼij ruwäch Marcos  10:17-22). Kantzij na wä chë más ütz nqakʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik chqä nqayaʼ ri qa-tiempo y qachqʼaʼ rchë nqaʼän ri ruraybʼal Jehová.

17. ¿Achkë kʼo chë majun bʼëy nqamestaj?

¹⁷ Ma tqamestaj chë röj, ri rusamajelaʼ Dios, achiʼel ta najin nqaʼän chʼaʼoj rkʼë Satanás chqä ri itzel taq espíritus. Rma riʼ, janina rejqalen nqatamaj nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal ronojel qʼij (Rev. 12:17). Ma yë ta ri qachʼalal yebʼanö chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx kuw njeʼ, xa chqajujnal röj kʼo chë nqaʼän riʼ.

18. ¿Achkë rma ri soldados ojer kan nkitäj wä kiqʼij rchë kuw nkichäp ri ki-escudos?

¹⁸ Ojer qa, nyaʼöx wä ruqʼij jun soldado ri ma nuxiʼij ta riʼ nbʼä pa chʼaʼoj. Ye kʼa kan nqasäx ruqʼij taq ntzolin pä pa rutinamit y ma rukʼwan ta chik ru-escudo. Ri historiador romano ri rubʼiniʼan Tácito xtzʼibʼaj reʼ: «Jun soldado chöj nutzäq rukʼïx we ntzolin pä pa jun chʼaʼoj y ma rukʼwan ta chik ru-escudo». Rma riʼ, ri soldados nkitäj wä kiqʼij rchë kuw nkichäp ri ki-escudos.

19. Rma ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx achiʼel ta jun escudo, ¿achkë kʼo chë nqaʼän rchë kuw nqachäp ri escudo riʼ?

¹⁹ Rma ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx achiʼel ta jun escudo, röj kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë kuw nqachäp ri escudo riʼ. Xtqkowin xtqaʼän riʼ we ronojel mul nqbʼä pa qamoloj chqä nqatzjoj chkë ri winäq chrij Jehová chqä chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij (Heb. 10:23-25). Chqä kʼo chë ronojel qʼij nqaskʼij ruwäch le Biblia y nqakʼutuj che rä Jehová chë tqrtoʼ rchë nqasmajij pa qakʼaslemal ronojel ri naʼoj ri nuyaʼ pä ryä chqë (2 Tim. 3:16, 17). Ke riʼ, xa bʼa achkë xtuʼän Satanás, ma xtkowin ta xtuʼän chë ma ta xtqïl ri kʼaslemal ri ma nkʼis ta (Is. 54:17). Ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová xtqrchajij chkiwäch ri kʼayewal. We xtqatolaʼ qiʼ kikʼë qachʼalal rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová, röj xtqkowin xtqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal ri nkikʼüt pä kiʼ ronojel qʼij. Y chqawäch apü, xtqatzʼët achkë rubʼanik Jesús xtchʼakon chrij Satanás chqä ri ruwinaq (Rev. 17:14; 20:10).