1. ¿Achkë xtqtoʼö taq xtqanaʼ röj chë xa qayonïl yoj kʼo chwäch jun kʼayewal? (Salmo 118:5-7).

¿KʼO komä jmul qaqʼaxan jun kʼayewal ri qanaʼon röj chë majun ta jun achkë nqtoʼö chwäch? We ke riʼ, ma xa xuʼ ta röj qanaʼon riʼ. Yajün jojun utziläj taq rusamajelaʼ Jehová ojer xkinaʼ riʼ chqä (1 Rey. 19:14). Taq najin nqqʼax chpan ri kʼayewal riʼ, ma keqamestaj ta re tzij reʼ ri xuʼij qa Jehová: «Majun bʼëy xkatinyaʼ qa y majun bʼëy xkatinmalij qa». Rma riʼ, kan rkʼë ronojel qan ütz nqaʼij: «Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë. Ma xtinxiʼij ta wiʼ» (Heb. 13:5, 6). Ri apóstol Pablo xerutzʼibʼaj re tzij reʼ chkë ri cristianos ri ye kʼo wä Judea chnaqaj ri junaʼ 61. Ri tzij xerutzʼibʼaj ryä nkikʼüt ri xnaʼ ri xtzʼibʼan rchë ri Salmo 118:5 kʼa 7 (taskʼij ruwäch).

2. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ, y achkë rma?

² Achiʼel ri xtzʼibʼan rchë re salmo reʼ, Pablo retaman wä chë Jehová kan kʼo wä rkʼë rchë nutoʼ. Jun tzʼetbʼäl chrij riʼ ya riʼ ri toʼïk xyaʼöx che rä taq bʼenäq wä pa mar chpan jun barco chqä najin wä jun mamaʼ qʼeqäl jöbʼ. Riʼ xbʼanatäj taq más kaʼiʼ junaʼ nrajoʼ rchë nutzʼibʼaj ri wuj chkë ri Hebreos (Hech. 27:4, 15, 20). Chpan ri qʼij riʼ chqä nkʼaj chik mul, Jehová kan jalajöj rubʼanik xtoʼ Pablo. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët oxiʼ chkë riʼ. Xtqatzʼët chë Jehová xksaj Jesús chqä ri ángeles, ri winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ chqä ri nkʼaj chik cristianos rchë xtoʼ Pablo. Taq xtqatzʼët jontir ri xqʼaxaj Pablo pa rukʼaslemal, reʼ xtuʼän chë más xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ri rubʼin qa Jehová: chë xtqrtoʼ pä taq xtqakʼutuj qatoʼik che rä.

3. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xkʼutuj qa Pablo chwäch, y achkë rma?

³ Chnaqaj ri junaʼ 56, jun molaj winäq xkesaj äl Pablo chpan ri templo ri kʼo wä Jerusalén chqä xkajoʼ xkikamsaj. Chkaʼn qʼij, taq xkʼwäx chwäch ri Sanedrín, xa jbʼaʼ xrajoʼ rchë xkamsäx kimä ri winäq ri itzel wä nkinaʼ che rä (Hech. 21:30-32; 22:30; 23:6-10). Taq najin wä nbʼanatäj jontir riʼ, rkʼë jbʼaʼ Pablo xkʼutuj qa reʼ chwäch: «¿Jaruʼ na más xkikowin xtinköchʼ re ke reʼ nbʼan wkʼë?». Kantzij na wä chë Pablo kan xkʼatzin rutoʼik.

4. ¿Achkë rubʼanik xksäx Jesús rma Jehová rchë xtoʼ Pablo?

⁴ ¿Achkë toʼïk xrïl Pablo? Ri qʼij riʼ, Pablo xyaʼöx pacheʼ. Taq xok qa aqʼaʼ, ri Ajaw —ntel chë tzij, Jesús— xkʼüt riʼ chwäch chqä xuʼij che rä: «¡Ma taxiʼij ta awiʼ! Rma achiʼel wä xaʼän Jerusalén taq xatzjoj chkë ri winäq chwij rïn, ke riʼ chqä xtabʼebʼanaʼ chlaʼ Roma» (Hech. 23:11). Ri tzij ri xuʼij Jesús che rä Pablo, kantzij na wä chë kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx. Ryä xuʼij che rä chë kan ütz rusamaj xuʼän Jerusalén, y xuʼij chqä che rä chë xtapon na Roma, ri akuchï chqä xttzjoj na ri Ruchʼaʼäl Dios. Taq xbʼix riʼ che rä, Pablo kantzij na wä chë xnaʼ chë chajin pä, kan achiʼel nunaʼ jun akʼal ri chʼelen rma rutataʼ.

5. ¿Achkë rubʼanik xksäx jun ángel rma Jehová rchë xtoʼ Pablo? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁵ ¿Achkë chik nkʼaj nmaʼq taq kʼayewal xqʼaxaj Pablo? Jun kaʼiʼ junaʼ chrij ri xbʼanatäj Jerusalén, ri apóstol bʼenäq wä Italia chpan jun barco. Chaq kʼateʼ, xpë jun mamaʼ qʼeqäl jöbʼ. Rma riʼ, ri winäq ri ye kʼo wä chpan ri barco xkiquʼ chë xkekäm. Ye kʼa Pablo ma ruxiʼin ta wä riʼ. ¿Achkë rma manä? Ryä xuʼij chkë ri winäq ri ye kʼo wä rkʼë pa barco: «Iwir chaqʼaʼ, jun ru-ángel ri Dios, ri nyaʼ ruqʼij rïn chqä yïn rusamajel, xkʼüt pä riʼ chi nwäch chqä xuʼij chwä: ‹Ma taxiʼij ta awiʼ Pablo. Rït kʼo chë xkajeʼ chwäch César; chqä Dios xtuʼän chë jontir ri ye kʼo awkʼë ma xkekäm ta›». Jehová xksaj jun ángel rchë xkamluj che rä Pablo ri xuʼij Jesús che rä. Y kan ke riʼ wä xbʼanatäj, Pablo kan xapon na wä Roma (Hech. 27:20-25; 28:16).

6. ¿Achkë xuʼij qa Jesús ri kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx, y achkë rma?

⁶ ¿Achkë toʼïk nqïl röj? Achiʼel xbʼanatäj rkʼë Pablo, röj chqä nqtoʼöx pä rma Jesús. Jun tzʼetbʼäl chrij riʼ, ya riʼ ri nuʼij Jesús chkë jontir ri rutzeqelbʼëy: «Rïn yïn kʼo iwkʼë ronojel qʼij kʼa taq xtbʼekʼis ri rukʼisbʼäl taq qʼij» (Mat. 28:20). ¿Achkë rma kan kowan nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx re tzij reʼ? Rma jontir röj kʼo mul qanaʼon chë achiʼel ta ma nqkowin ta nqqʼax chwäch jun kʼayewal. Achiʼel taq nkäm jun  qachʼalal o jun qachiʼil ri janina nqajoʼ, rkʼë jbʼaʼ kan pa junaʼ xtqakʼwaj ri bʼis nqanaʼ. Ye kʼo chik jojun, kʼo chë ronojel qʼij nkiköchʼ ri kʼayewal npë chkij rma ya kʼo chik kijunaʼ. Chqä jojun chik, kan kʼayewal nuʼän chkiwäch nkiqʼaxaj jojun qʼij rma kʼo jun nimaläj bʼis pa kan. Xa bʼa achkë na kʼa kʼayewal najin nqaqʼaxaj, röj nqkowin nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal rma qataman chë Jesús «ronojel qʼij» kʼo qkʼë, yajün ri qʼij ri nqanaʼ röj chë ma nkanüy ta chik achkë nqaʼän (Mat. 11:28-30).

7. Achiʼel nuʼij chpan Apocalipsis 14:6, ¿achkë rubʼanik nqrtoʼ pä Jehová?

⁷ Le Biblia nuʼij chqë chë Jehová yeruksaj ri ángeles rchë nqrtoʼ pä (Heb. 1:7, 14). Jun tzʼetbʼäl. Ri ángeles yojkitoʼ rchë nqkowin nqatzjoj le Biblia chkë «jontir tinamït, ijatzul y chʼaʼäl» (Mat. 24:13, 14; taskʼij ruwäch Apocalipsis 14:6).

8. ¿Achkë rubʼanik xksaj Jehová jun ukʼwäy bʼey pa kiwiʼ soldados rchë xtoʼ Pablo?

⁸ ¿Achkë toʼïk xrïl Pablo? Achiʼel xqatzʼët yän qa, chpan ri junaʼ 56, Jesús xuʼij che rä Pablo chë xtapon na Roma. Ye kʼa jojun judíos aj Jerusalén najin wä nkikanuj rubʼanik rchë nkikamsaj. Rma riʼ, taq Claudio Lisias, jun ukʼwäy bʼey pa kiwiʼ ri soldados rchë Roma, xtamaj achkë wä nkajoʼ nkiʼän ri judíos, kan chanin xbʼä chtoʼik Pablo. Ryä xuʼän chë ye kʼïy soldados xkichajij äl Pablo chqä xkikʼwaj äl kʼa Cesarea, chpan jun bʼey ri jun 105 kilómetros raqän. Chriʼ, Félix, ri qʼatöy tzij, «xuʼij chë tchajïx Pablo chpan ri rachoch Herodes». Ke riʼ, ri winäq ri nkajoʼ wä nkikamsaj, majun ta xekowin xkiʼän che rä (Hech. 23:12-35).

9. ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx Pablo rma Festo?

⁹ Chpan ri junaʼ 58, Pablo kʼa yaʼon na wä pacheʼ pa tinamït Cesarea. Festo xkanaj wä pa rukʼexel Félix chpan ri qʼatbʼäl tzij. Rma riʼ, ri judíos xkitäj kiqʼij che rä chë tkʼwaj äl Pablo kʼa Jerusalén rchë nqʼat tzij pa ruwiʼ, ye kʼa Festo ma xrajoʼ ta. Rkʼë jbʼaʼ ri qʼatöy tzij riʼ xnaʼ chë ri judíos xa «najin wä nkikanuj rubʼanik rchë nkikamsaj Pablo pa bʼey» (Hech. 24:27-25:5).

10. ¿Achkë xuʼän Festo taq Pablo xuʼij chë nrajoʼ chë yë César nqʼatö tzij pa ruwiʼ?

¹⁰ Jbʼaʼ chrij riʼ, xqʼat tzij pa ruwiʼ Pablo pa tinamït Cesarea. Rma Festo nrajoʼ wä chë ütz ntzʼet kimä ri judíos, xkʼutuj reʼ che rä Pablo: «¿Nawajoʼ rït yabʼä Jerusalén rchë chi nwäch rïn nqʼat wä tzij pan awiʼ rma ronojel ri nbʼix chawij?». Ri apóstol retaman wä chë we nbʼä Jerusalén rkʼë jbʼaʼ xtkikamsaj. Chqä retaman wä achkë kʼo wä chë nuʼän rchë ma nkamsäx ta, rchë napon Roma chqä rchë ma nuyaʼ ta qa rutzjoxik ri Ruchʼaʼäl Dios. Rma riʼ, xuʼij: «¡Nwajoʼ chë yë César nqʼatö tzij pa nwiʼ!». Taq Festo xtzjon yän kikʼë ri winäq ri yeyaʼö runaʼoj, ryä xuʼij che rä: «We chwäch César nawajoʼ yabʼä wä, rkʼë César xkataq wä». Rma Festo xuʼij chë xttaq äl Pablo kʼa Roma, ri winäq ri itzel wä nkinaʼ che rä, majun ta chik xekowin xkiʼän che rä (Hech. 25:6-12).

11. ¿Achkë tzij ri xuʼij qa Isaías rkʼë jbʼaʼ xchʼobʼon Pablo chrij?

¹¹ Taq Pablo najin wä nuyoʼej rchë nukʼwäx äl Italia, rkʼë jbʼaʼ xchʼobʼon chrij ri xuʼij ri profeta Isaías chkë ri winäq ri xkipabʼaʼ kiʼ chwäch Jehová. Rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ri profeta xuʼij: «¡Tichʼobʼoʼ achkë niʼän, ye kʼa xa xkixqʼat chbʼanik! ¡Tiʼij xa bʼa achkë niwajoʼ, ye kʼa ma ütz ta xttel chiwäch, rma Dios qkʼë röj kʼo wä!» (Is. 8:10). Pablo  kan xyaʼ chwäch ran chë ronojel mul xttoʼöx pä rma Jehová. Riʼ xuʼän chë xkowin xpabʼaʼ riʼ chkiwäch ri kʼayewal xepë chrij.

12. a) ¿Achkë runaʼoj xuʼän Julio rkʼë Pablo? b) ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xqʼax chwäch Pablo rma runaʼoj xuʼän Julio rkʼë?

¹² Chpan ri junaʼ riʼ, Pablo xkʼwäx Italia. Rma ukʼwan wä äl rchë nqʼat tzij pa ruwiʼ, Pablo chajin wä äl rma Julio, jun soldado rchë Roma. Pa ruqʼaʼ re achï reʼ kʼo wä we ütz o itzel runaʼoj nuʼän rkʼë Pablo. ¿Achkë xuʼän? Chkaʼn qʼij, taq xeqä qa chpan ri barco, «Julio kan ütz runaʼoj xuʼän rkʼë Pablo chqä xyaʼ qʼij che rä rchë xebʼeruchʼaʼej ri rachiʼil». Jbʼaʼ chrij riʼ, Julio xtoʼ Pablo rchë ma xkamsäx ta. Taq ri soldados xkajoʼ xekikamsaj jontir ri yeyutun wä äl ri ye kʼo pa barco, Julio ma xyaʼ ta qʼij chë xkiʼän riʼ rma «nrajoʼ wä nuköl Pablo». Rkʼë jbʼaʼ, Pablo xqʼax chwäch chë kan yë Jehová najin ntoʼö pä rchë rkʼë ri rubʼanik xchajïx rma re soldado reʼ ri kan ütz runaʼoj (Hech. 27:1-3, 42-44).

13. ¿Achkë rubʼanik yeruksaj Jehová ri winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ?

¹³ ¿Achkë toʼïk nqïl röj? Jehová nkowin nuksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë nuʼän chë ri winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ nkiʼän ri nrajoʼ ryä. Ye kʼa nuʼän riʼ taq rukʼwan riʼ rkʼë ri ruraybʼal. Salomón, ri qʼatöy tzij, xtzʼibʼaj reʼ: «Ri ran jun qʼatöy tzij ntok achiʼel ta jun raqän yaʼ pa ruqʼaʼ Jehová. Ryä nbʼanö chë nbʼä akuchï nrajoʼ wä ryä» (Prov. 21:1). ¿Achkë ntel chë tzij re proverbio reʼ? Ri winäq yekowin nkiʼän rubʼey yaʼ rchë chë jun raqän yaʼ nbʼä akuchï nkajoʼ wä ryeʼ. Achiʼel nkiʼän ri winäq riʼ, Jehová chqä nkowin nuksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë nuʼän chë ri nkichʼöbʼ nkiʼän ri qʼatöy taq tzij nukʼwaj riʼ rkʼë ri ruraybʼal. Taq nbʼanatäj riʼ, ri chʼobʼoj nkiʼän ri winäq riʼ kan nukʼäm pä utzil pa ruwiʼ ri rutinamit Dios (tajnamaj rkʼë Esdras 7:21, 25, 26).

14. Rkʼë ri nuʼij chpan Hechos 12:5, ¿achoq pa kiwiʼ ütz nqchʼö wä?

¹⁴ ¿Achkë ütz nqaʼän röj? Röj ütz nqchʼö rkʼë Jehová pa kiwiʼ ri qʼatöy taq tzij chqä pa kiwiʼ «jontir ri kʼo jun mamaʼ samaj pa kiqʼaʼ chkipan ri qʼatbʼäl taq tzij» taq ryeʼ kʼo chë nkiʼän chʼobʼoj chrij ri samaj nqaʼän chrij rutzjoxik le Biblia o chrij ri qamoloj (1 Tim. 2:1, 2; Neh. 1:11). Achiʼel wä xkiʼän ri cristianos pa naʼäy siglo, röj chqä kan nqatäj qaqʼij rchë nqchʼö qʼanäj rkʼë Dios pa kiwiʼ ri qachʼalal ri yeyaʼon pacheʼ (taskʼij ruwäch Hechos 12:5; Heb. 13:3). Chqä ütz nqakʼutuj che rä Jehová chë tbʼanaʼ chë ri yechajin kichë ri qachʼalal riʼ, ütz kinaʼoj tkibʼanaʼ kikʼë, kan achiʼel xuʼän Julio rkʼë Pablo (Hech. 27:3).

15, 16. ¿Achkë rubʼanik xeʼuksäx Aristarco chqä Lucas rma Jehová rchë xtoʼ Pablo?

¹⁵ ¿Achkë toʼïk xrïl Pablo? Taq bʼenäq wä pa bʼey rchë napon Roma, Jehová kan kïy mul xeruksaj ri cristianos rchë xkitoʼ Pablo. Tqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl.

¹⁶ Aristarco y Lucas, kaʼiʼ utziläj rachiʼil Pablo, xebʼä äl rkʼë taq bʼenäq wä Roma. * Ryeʼ kan xkajoʼ xebʼä rkʼë Pablo tapeʼ le Biblia ma nuʼij ta chë Jesús xuʼij chkë ryeʼ chë ütz kiwäch xkeʼapon Roma. Ryeʼ xkitamaj riʼ kʼa taq xbʼanatäj ri mamaʼ qʼeqäl jöbʼ. Rma riʼ, taq Aristarco chqä Lucas xejoteʼ äl pa barco rkʼë Pablo taq ye kʼo wä Cesarea, Pablo kantzij na wä chë kan rkʼë ronojel ran xtyoxij che rä Jehová rma xeruksaj re kaʼiʼ cristianos reʼ rchë xtoʼ pä (Hech. 27:1, 2, 20-25).

17. ¿Achkë rubʼanik xeʼuksäx ri cristianos rma Jehová rchë xtoʼ Pablo?

¹⁷ Taq bʼenäq wä pa bʼey rchë napon Roma, Pablo kïy mul xrïl rutoʼik kimä ri cristianos. Achiʼel taq xapon pa tinamït Sidón, Julio «xyaʼ qʼij che rä Pablo rchë xebʼeruchʼaʼej ri rachiʼil chqä chë xchajïx kimä ryeʼ». Y jbʼaʼ chrij riʼ, taq xeʼapon pa tinamït Puteoli, Pablo chqä rachiʼil xekïl jojun cristianos ri xkitäj kiqʼij chkij chë kekanaj qa 7 qʼij kikʼë. Ri cristianos riʼ xkiyaʼ che rä Pablo chqä ri rachiʼil ri xkʼatzin chkë, y kantzij na wä chë kan jaʼäl xkinaʼ xkikʼoxaj jontir ri experiencias ri xtzjoj Pablo chkë (tajnamaj rkʼë Hechos 15:2, 3). Ronojel riʼ, kantzij na wä chë xyaʼ kichqʼaʼ Pablo chqä ri rachiʼil. Chrij riʼ, ryeʼ xkichäp äl chik jmul kibʼey (Hech. 27:3; 28:13, 14).

18. ¿Achkë rma Pablo xtyoxin che rä Dios chqä kan xkʼuqeʼ rukʼuʼx?

¹⁸ Taq bʼenäq wä Roma, rkʼë jbʼaʼ Pablo xepë re tzij reʼ pa rujolon ri xtzʼibʼaj chkë ri cristianos rchë ri tinamït riʼ jun oxiʼ junaʼ qa: «Kan kʼo chik junaʼ nrayin yixinbʼetzetaʼ» (Rom. 15:23). Ye kʼa majun bʼëy xquʼ ta chë xa rchë nqʼat tzij pa ruwiʼ xtapon chriʼ. Tapeʼ ke riʼ, kan xyaʼ ruchqʼaʼ taq xerutzʼët ri cristianos aj Roma ri kiyoʼen wä pa bʼey rchë nkichʼaʼej äl.  «Taq xerutzʼët, Pablo kan xtyoxin che rä Dios y kan xkʼuqeʼ rukʼuʼx» (Hech. 28:15). ¿Achkë rma Pablo xtyoxin che rä Dios taq xerutzʼët ri cristianos riʼ? Rma xqʼax chwäch chë Jehová najin wä yeruksaj ri cristianos riʼ rchë nutoʼ pä.

19. Achiʼel nuʼij chpan 1 Pedro 4:10, ¿achkë rubʼanik rkʼë jbʼaʼ nqrksaj Jehová rchë yerutoʼ ri qachʼalal ri najin nkiqʼaxaj jun kʼayewal?

¹⁹ ¿Achkë ütz nqaʼän röj? We qataman ruwäch jun qachʼalal pa congregación ri najin nutäj poqän rma jun yabʼil, rma jun kʼayewal o rma xkäm jun ruchʼalal, ütz nqakʼutuj che rä Jehová chë tqrtoʼ rchë yeqaʼij utziläj taq tzij che rä o rchë nqatzʼët achkë rubʼanik nqatoʼ. Riʼ kan xtkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx ri qachʼalal riʼ (taskʼij ruwäch 1 Pedro 4:10). * We röj nqatoʼ ri qachʼalal riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtqaʼän chë nukʼuqbʼaʼ chik jmul rukʼuʼx chkij re tzij reʼ ri rubʼin qa Jehová chqë: «Majun bʼëy xkatinyaʼ qa y majun bʼëy xkatinmalij qa». Ri nbʼanatäj riʼ rkʼë ri qachʼalal, kantzij na wä chë xtyaʼ kiʼkʼuxlal pa qan.

20. ¿Achkë rma ütz nqaʼij rkʼë ronojel qan: «Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë»?

²⁰ Achiʼel xbʼanatäj kikʼë Pablo chqä rachiʼil, röj chqä nkʼatzin nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal ri yepë chqij. Ye kʼa ronojel riʼ ma nkiʼän ta chë nqanaʼ xbʼïn-ïl, rma qataman chë Jehová kʼo qkʼë rchë nqrtoʼ pä. Rchë nuʼän riʼ, ryä nuksaj Jesús chqä ri ru-ángeles. Y we rukʼwan riʼ rkʼë ri ruraybʼal, Jehová chqä yeruksaj ri winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ. Y achiʼel wä qatzʼeton pä kʼïy chqë röj, Jehová nuksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë nuʼän chë ri rusamajelaʼ nkirayij yekitoʼ ri kichʼalal. Rma riʼ, achiʼel xuʼij Pablo, röj chqä nqaʼij rkʼë ronojel qan: «Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë. Ma xtinxiʼij ta wiʼ. ¿Achkë ta komä nkowin nuʼän jun winäq chwä?» (Heb. 13:6).