1, 2. a) ¿Achkë rma ri kʼa xekʼleʼ qa nkʼatzin nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová? (Salmo 37:3, 4). b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

WE RÏT kʼa xakʼleʼ qa o jbʼaʼ nrajoʼ rchë yakʼleʼ, kantzij na wä chë nawajoʼ ütz yabʼä pan akʼlajil rkʼë ri winäq ri kan xkʼän riʼ awäch rkʼë. Tapeʼ ke riʼ, ütz nayaʼ chwäch awan chë kʼo kʼayewal xkepë chqä chë taq kʼa riʼ yakʼleʼ, kʼo chë natzʼët rkʼë akʼlaj achkë xtiʼän pan ikʼaslemal. Rma riʼ, ri xtichaʼ xtiʼän xtuʼän chë ütz xkixbʼä pan ikʼlajil o xa kʼayewal xtkʼäm pä pan ikʼaslemal. We rïx xtikʼuqbʼaʼ ikʼuʼx chrij Jehová, kan yë ri ütz xtichaʼ xtiʼän, más junan xtuʼän iwäch pan ikʼlajil chqä más kiʼ ikʼuʼx xtiʼän. Ye kʼa we ma xtismajij ta ri naʼoj yeruyaʼ Jehová, rkʼë jbʼaʼ xtiwïl kʼayewal ri xtkiʼän chë ma kiʼ ta ikʼuʼx xtiʼän pan ikʼlajil (taskʼij ruwäch Salmo 37:3, 4).

² Tapeʼ re tjonïk reʼ xbʼan pä chkë ri kʼa xekʼleʼ qa, xttzjon chkij kʼayewal ri rkʼë jbʼaʼ yekiqʼaxaj jontir ri ye kʼlan. Re tjonïk reʼ xtnukʼuj kikʼaslemal jojun winäq ri yetzjöx chpan le Biblia chqä xtqrtoʼ rchë xtqatzʼët achkë naʼoj nqatamaj qa chkij ri xkojkitoʼ pa qakʼaslemal chqä pa qakʼlajil. Chqä xtqatzʼët achkë nqatamaj qa chkij jojun qachʼalal ri ye kʼlan chik ri ye kʼo chkipan ri qʼij yoj kʼo komä.

3, 4. ¿Achkë kʼayewal rkʼë jbʼaʼ nkiqʼaxaj ri kʼa xekʼleʼ qa?

³ Chkipan jojun tinamït, rkʼë jbʼaʼ ri winäq nkiʼij chkë ri kʼa xekʼleʼ chë kʼo chë nkikʼwaj jun kʼaslemal achiʼel kikʼwan ri  nkʼaj chik winäq. Rkʼë jbʼaʼ ri kiteʼ kitataʼ o ri kichʼalal nkitäj kiqʼij chkij chë kejeʼ yän kalkʼwal. O rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun kichiʼil o kichʼalal ri nkiʼij chkë chë tkibʼanaʼ jun kachoch chqä tkiloqʼoʼ jontir ri nkajoʼ rchë nkiyaʼ chpan.

⁴ We jun kʼlaj winäq ma nkiquʼ ta rij ri nkajoʼ nkiʼän, rkʼë jbʼaʼ xtkitïtzʼ kiʼ chkipan mamaʼ taq kʼas. Y rchë nkitöj ri kʼas riʼ rkʼë jbʼaʼ che kaʼiʼ kʼo chë xkesamäj kʼïy horas. Riʼ xtuʼän chë ma kan ta xtjameʼ chik kiwäch rchë nkinukʼuj le Biblia pa kiyonïl, rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios pa kachoch chqä rchë nkitzjoj le Biblia chkë ri winäq. Rkʼë jbʼaʼ, rma kʼo chë yesamäj más rchë nkichʼäk más päq o rchë ma nesäx ta kisamaj, ma xkebʼä ta chik chkipan jojun moloj. Jontir riʼ xtuʼän chë ma xkekowin ta xtkiʼän más chpan rusamaj Jehová.

5. ¿Achkë natamaj qa rït chrij Klaus chqä ya Marisa?

⁵ Kan kʼïy tzʼetbʼäl ye kʼo ri nkikʼüt chë ri xa chrij ri bʼeyomäl nbʼä wä awan, ya riʼ ma xtuʼän ta chë kiʼ akʼuʼx xtaʼän. Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë Klaus chqä ya Marisa. * Taq xekʼleʼ, che kaʼiʼ najin wä yesamäj rchë yekowin nkilöqʼ ri nkajoʼ. Ye kʼa ma kan ta kiʼ wä kikʼuʼx. Klaus nuʼij reʼ: «Kʼo wä qarajil, más chwäch ri nkʼatzin chqë, ye kʼa majun ta wä pa qajolon nqaʼän más chpan rusamaj Jehová. Chkipan qa ri qʼij riʼ, más wä kʼayewal rukʼwaxik qakʼaslemal chqä kowan wä nqkos». Rkʼë jbʼaʼ rït chqä atzʼeton chë ri xa yë ri bʼeyomäl nayaʼ naʼäy chpan akʼaslemal ya riʼ ma nuʼän ta chë kiʼ akʼuʼx naʼän. We ke riʼ, ma tuʼän ta kaʼiʼ akʼuʼx. Ri kibʼanon ri nkʼaj chik pa kikʼaslemal janina xkaturtoʼ. Naʼäy, tqatzʼetaʼ achkë nkitamaj qa ri kʼlan taq winäq chrij Jehosafat, jun qʼatöy tzij pa Judá.

6. ¿Achkë rubʼanik xsmajij Jehosafat ri naʼoj kʼo chpan Proverbios 3:5 chqä 6 taq xpë jun mamaʼ kʼayewal chrij?

⁶ Rïx, achiʼaʼ ri ya yïx kʼlan chik, ¿kʼo mul inaʼon chë rma kan kʼïy nkʼatzin niʼän pan i-familia ma nkanüy ta chik achkë niʼän? We ke riʼ, ri xuʼän Jehosafat janina xkixurtoʼ. Rma yë wä ryä ri qʼatöy tzij, xkʼatzin xtzʼët chë ruwinaq xjeʼ ri nkʼatzin chkë. Rchë xuʼän re mamaʼ samaj reʼ, xuʼän jontir ri kʼo pa ruqʼaʼ rchë xchajij ri tinamït chkiwäch rukʼulel. Xeruyäk kowiläj taq jay chkipan ri tinamït ye kʼo Judá chqä xerumöl más 1,160,000 soldados (2 Crón. 17:12-19). Jbʼaʼ chrij riʼ kʼo jun mamaʼ kʼayewal xpë chrij. Ye kʼïy soldados aj Ammón, aj Moab chqä aj Seír xepë chrij ryä, chrij ru-familia chqä chrij ri tinamït (2 Crón. 20:1, 2). ¿Achkë xuʼän Jehosafat? Ryä xkʼutuj ruchqʼaʼ chqä rutoʼik che rä Jehová y kan xsmajij ri utziläj naʼoj kʼo chpan Proverbios 3:5 chqä 6 (taskʼij ruwäch). Chpan 2 Crónicas 20:5 kʼa 12 nqïl ri xuʼij Jehosafat che rä Jehová taq xkʼutuj rutoʼik che rä. Taq nqaskʼij kiwäch ri versículos riʼ, nqatzʼët chë ryä kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová. ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx pä Jehosafat?

7. ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx pä Jehosafat rma Jehová?

 ⁷ Jehová xksaj jun levita ri rubʼiniʼan Jahaziel rchë xuʼij reʼ che rä Jehosafat: «Jäx akuchï xtbʼan wä ri chʼaʼoj, kixjeʼ chriʼ y titzʼetaʼ achkë rubʼanik xkixurköl Jehová» (2 Crón. 20:13-17). Ri xbʼix che rä Jehosafat ma kan ta ya riʼ wä nbʼan chpan jun chʼaʼoj. Ye kʼa ri naʼoj xyaʼöx che rä ma rkʼë ta jun winäq petenäq wä, xa kan yë Jehová xyaʼö pä. Rma kan rukʼuqbʼan rukʼuʼx chrij ru-Dios, Jehosafat kan xnmaj tzij. Taq ryä chqä ru-soldados xebʼä rchë nkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj rkʼë kikʼulel, ryä yë ri achiʼaʼ ri najin yebʼixan che rä Jehová chqä ri majun ta achoq rkʼë nkitoʼ wä kiʼ xeruyaʼ äl kʼa chwäch, y ma yë ta ri achiʼaʼ ri kan más yekowin yechʼeyon. ¡Kan xbʼanatäj ri xuʼij Jehová che rä Jehosafat! Ryeʼ xechʼakon chkij kikʼulel (2 Crón. 20:18-23).

8. ¿Achkë nkitamaj ri achiʼaʼ ri ye kʼlan chik chrij ri xuʼän Jehosafat?

⁸ Rïx, achiʼaʼ ri ya yïx kʼlan chik, ¿achkë nitamaj qa chrij ri xuʼän Jehosafat? Jehová pan iqʼaʼ rïx ruyaʼon wä qa rchë nitzʼët achkë nkʼatzin chkë ri i-familia y kan nitäj iqʼij rchë yeʼitoʼ chqä yeʼichajij. Rma riʼ taq yepë kʼayewal, rkʼë jbʼaʼ niquʼ chë iyonïl rïx yixkowin nisöl ri kʼayewal riʼ. Ye kʼa titjaʼ iqʼij rchë ma chiwij ta rïx nikʼuqbʼaʼ wä qa ikʼuʼx. Pa rukʼexel riʼ, kixchʼö rkʼë Jehová chqä tikʼutuj itoʼik che rä. Chqä kan rkʼë ronojel iwan kixchʼö rkʼë Jehová taq yïx kʼo rkʼë iwixjayil. Tikanuj itoʼik rkʼë Jehová. Xtiwïl ri toʼïk riʼ we xtinukʼuj ruwäch le Biblia chqä ri publicaciones ri ruyaʼon pä rutinamit, y kan keʼismajij ri naʼoj xkeʼiwïl. Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun winäq ma kan ta nqä chkiwäch chë rïx chpan le Biblia nikʼän wä inaʼoj taq kʼo jun nkʼatzin niʼän y xtkiʼij chiwä chë kan majun ta inaʼoj rma niʼän riʼ. Rkʼë jbʼaʼ nkiʼij chiwä chë ri njeʼ ibʼeyomal ya riʼ ri más ütz rubʼanik rchë yeʼichajij ri i-familia. Ye kʼa ma tmestäj ta chiwä ri xuʼän Jehosafat. Ryä kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová, y xkʼüt ya riʼ rkʼë rubʼanobʼal. Jehová majun bʼëy xyaʼ ta qa ri utziläj achï riʼ, y kan ke riʼ chqä xtuʼän iwkʼë rïx (Sal. 37:28; Heb. 13:5). Komä tqatzʼetaʼ achkë ütz nkiʼän ri kʼlan taq winäq rchë kiʼ kikʼuʼx yebʼä pa kikʼlajil.

9. ¿Achkë utziläj tzʼetbʼäl xyaʼ qa ri profeta Isaías chqä rixjayil?

⁹ Isaías chqä rixjayil xkiyaʼ kan chuyaʼik ruqʼij Jehová. Ryä profeta wä y rkʼë jbʼaʼ rixjayil ya riʼ chqä rusamaj xuʼän, rma le Biblia nuʼij «ri profetisa» che rä (Is. 8:1-4). Chkiwäch re jun kʼlaj winäq reʼ, ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová ya riʼ wä ri más rejqalen. Kantzij na wä chë Isaías chqä rixjayil xkiyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri kʼlan taq winäq.

10. Rchë jun kʼlaj winäq nuʼän jontir ri nkowin chuyaʼik ruqʼij Jehová, ¿achkë rma ütz yekinukʼuj ri profecías ye kʼo chpan le Biblia?

¹⁰ ¿Achkë rubʼanik nkikʼän kinaʼoj ri kʼlan taq winäq chrij Isaías chqä rixjayil? Ryä nkikʼüt riʼ taq nkiʼän jontir ri yekowin chuyaʼik ruqʼij Jehová. Rchë nkowïr ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Dios, ryeʼ ütz nkinukʼuj kij ri profecías ye kʼo chpan le Biblia chqä nkitzʼët achkë rubʼanik ronojel mul yebʼetzʼaqät (Tito 1:2). * Ryeʼ ütz nkiquʼ rij achkë rubʼanik yetoʼon rchë nbʼetzʼaqät jojun chkë ri profecías ri ye kʼo chpan le Biblia, achiʼel ri profecía ri xuʼij qa Jesús chë naʼäy xttzjöx na ri utziläj taq rutzjol chwäch jontir le Ruwachʼulew kʼa riʼ xtchup ruwäch ri itzelal (Mat. 24:14). Taq jun kʼlaj winäq nkiyaʼ chwäch kan chë  ri profecías ye kʼo chpan le Biblia najin yetzʼaqät, ya riʼ xtuʼän chë kan xtkiyaʼ chwäch kan nkiʼän jontir ri yekowin chuyaʼik ruqʼij Jehová.

11. ¿Achkë xekowin xkiʼän Priscila chqä Áquila, y achkë rma?

¹¹ Ri kʼa xekʼleʼ qa kan kʼïy xtkitamaj qa chrij ri xkiʼän Priscila chqä Áquila, jun kʼlaj judíos ri ye kʼo wä Roma. Ryeʼ xkikʼoxaj chrij Jesús rma riʼ xeʼok rutzeqelbʼëy. Rkʼë jbʼaʼ kan kiʼ wä kikʼuʼx rkʼë ri rubʼanik kʼaslemal kikʼwan. Ye kʼa chaq kʼateʼ jontir xjalatäj taq Claudio, ri qʼatöy tzij, xuʼij chë jontir judíos keʼel äl Roma. ¿Achkë komä kʼayewal xkʼäm pä ya riʼ pa kiwiʼ Áquila chqä Priscila? Ryeʼ kʼo chë xkiyaʼ qa ri tinamït ri akuchï kibʼanon wä chik kikʼaslemal, kʼo chë xkikanuj jun chik tinamït ri akuchï xkebʼä wä chqä achkë rubʼanik xtkichʼäk rajäl kiway. ¿Xuʼän komä jontir reʼ chë ryeʼ ma ta xkiyaʼ chik ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios naʼäy pa kikʼaslemal? Rkʼë jbʼaʼ qataman ruqʼalajsaxik re kʼutunïk reʼ. Taq ye kʼo wä chik Corinto, Priscila chqä Áquila xetoʼon rkʼë ri samaj nkʼatzin pa congregación chqä xetoʼon rkʼë ri apóstol Pablo rchë xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri cristianos chpan ri congregación riʼ. Xqʼax ri tiempo, ryeʼ xebʼä nkʼaj chik tinamït ri akuchï nkʼatzin wä más toʼïk rchë ntzjöx ruchʼaʼäl Dios (Hech. 18:18-21; Rom. 16:3-5). Ütz nqaʼij chë ryeʼ kan kowan xesamäj chuyaʼik ruqʼij Dios chqä kan kiʼ kikʼuʼx xkiʼän pa kikʼaslemal.

12. ¿Achkë rma jun kʼlaj winäq kʼo ta chë nkiyaʼ chkiwäch achkë samaj nkajoʼ nkiʼän chpan rutinamit Dios?

¹² Ri kʼlan taq winäq xtkikʼüt chë najin nkikʼän kinaʼoj chkij Priscila chqä Áquila we nkiyaʼ Ruqʼatbʼäl Tzij Dios naʼäy chpan kikʼaslemal. Jun kʼlaj winäq ütz nkitzjoj chkiwäch achkë nkajoʼ nkiʼän chpan kikʼaslemal. Ye kʼa más ütz nkiʼän riʼ taq kʼa najin na nkichʼaʼej kiʼ. Taq jun kʼlaj winäq nkiyaʼ chkiwäch achkë samaj nkajoʼ nkiʼän chpan rutinamit Jehová chqä nkitäj kiqʼij rchë nkïl ri samaj riʼ, ma kan ta kʼayewal xtuʼän chkiwäch xtkitzʼët achkë rubʼanik xketoʼöx pä rma Jehová (Ecl. 4:9, 12). Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë Russell chqä ya Elizabeth. Russell nuʼij: «Taq kʼa riʼ wä najin nqachʼaʼej qiʼ, xqatzjoj chqawäch achkë  samaj nqajoʼ nqaʼän chpan rutinamit Dios». Ya Elizabeth nuʼij: «Xqatzjoj rij riʼ rchë ke riʼ majun ta jun xtqqʼatö rchë nqaʼän ri xqayaʼ chqawäch, tapeʼ kʼo chik nkʼaj xtkʼatzin xtqachaʼ xtqaʼän». Russell chqä ya Elizabeth xekowin xebʼä Micronesia rchë xebʼetoʼon akuchï nkʼatzin wä más toʼïk rchë ntzjöx le Biblia.

13. Rkʼë ri nuʼij chpan Salmo 28:7, ¿achkë xtbʼanatäj we xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová?

¹³ Achiʼel xkiʼän Russell chqä ya Elizabeth, ye kʼïy qachʼalal ri ye kʼlan chik kiyaʼon chkiwäch nkikʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik rchë nkiʼän jontir ri yekowin chutzjoxik le Biblia chqä rchë yekitjoj ri winäq chrij riʼ. We jun kʼlaj qachʼalal nkiyaʼ chkiwäch nkiʼän nkʼaj chik samaj chpan rutinamit Dios chqä nkitäj kiqʼij rchë nkiʼän ri samaj riʼ, xtyaʼöx kʼïy utzil pa kiwiʼ. Ryeʼ xtkitzʼët achkë rubʼanik xkechajïx pä rma Jehová, xtkowïr más kikʼuqbʼäl kʼuʼx chqä kan kiʼ kikʼuʼx xtkiʼän (taskʼij ruwäch Salmo 28:7).

14. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt ri apóstol Pedro chqä rixjayil chë kan kikʼuqbʼan wä kikʼuʼx chrij ri nuʼij Mateo 6:25 chqä 31 kʼa 34?

¹⁴ Ri apóstol Pedro chqä rixjayil xkiyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri kʼlan taq winäq. Jun tiempo qʼaxnäq taq Pedro xtamaj ruwäch Jesús, ryä kʼo jun ri kan kʼo rejqalen xkʼatzin xchaʼ xuʼän pa rukʼaslemal. Ryä yeruchäp wä kär rchë nutzüq ru-familia. Rma riʼ, taq Jesús xuʼij che rä chë ttok rutzeqelbʼëy, Pedro kʼo chë naʼäy xquʼ rij achkë rubʼanik xttzüq rixjayil (Luc. 5:1-11). Tapeʼ ke riʼ, ryä xchaʼ xbʼä rkʼë Jesús rchë xkibʼetzjoj ruchʼaʼäl Dios. ¡Y kan ütz ri xchaʼ xuʼän! Chqä kan kʼo rma nqaʼij chë Pedro xtoʼöx rma rixjayil. Le Biblia nuʼij chë taq Jesús xkʼasöx yän chkikojöl ri kamnaqiʼ, Pedro xbʼä äl jun tiempo ri rixjayil rkʼë (1 Cor. 9:5). Y nqaʼij chë rixjayil Pedro kan ütz runaʼoj, rma Pedro kan ma xxiʼij ta riʼ xyaʼ naʼoj chkë ri achiʼaʼ chqä ri ixoqiʼ ri ye kʼlan chik (1 Ped. 3:1-7). Achiʼel nqatzʼët, Pedro chqä rixjayil kan xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë Jehová kan xtyaʼ pä ri achkë nkʼatzin chkë we ryeʼ nkiyaʼ Ruqʼatbʼäl Tzij naʼäy chpan kikʼaslemal (taskʼij ruwäch Mateo 6:25, 31-34).

15. ¿Achkë natamaj qa rït chrij Tiago chqä ya Esther?

¹⁵ Ye kʼa, we rïx kʼo chik jbʼaʼ junaʼ ikʼwan iwiʼ, ¿achkë xkixtoʼö rchë xtirayij xtiʼän más chpan rusamaj Jehová? Jun rubʼanik niʼän riʼ ya riʼ taq nitzʼët achkë kibʼanon nkʼaj chik qachʼalal ri ye kʼlan. Rkʼë jbʼaʼ ütz niskʼij kiwäch ri tzijonem kibʼiniʼan «Rkʼë ronojel kan xkibʼetzjoj le Biblia». Ya riʼ xkiʼän Tiago chqä ya Esther, jun kʼlaj qachʼalal aj Brasil. Ri tzijonem riʼ xekitoʼ rchë xkajoʼ xebʼä chpan jun chik tinamït ri akuchï nkʼatzin wä más toʼïk chrij rutzjoxik le Biblia. Tiago nuʼij: «Ri naskʼij ruwäch achkë rubʼanik yerutoʼon Jehová ri rusamajelaʼ chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, xuʼän chë röj chqä xqajoʼ xqatzʼët achkë rubʼanik ryä nqrtoʼ chqä nqrchajij pä». Pa junaʼ 2014, re jun kʼlaj qachʼalal reʼ xebʼä Paraguay. Y kʼa chriʼ na ye kʼo wä komä, chqä najin yekitoʼ ri winäq ri yetzjon portugués. Ya Esther nuʼij: «Jun texto ri janina nqä chqawäch chöj kaʼiʼ ya riʼ Efesios 3:20. Röj kan kʼïy mul qatzʼeton chë ri nuʼij re texto reʼ bʼanatajnäq qkʼë röj». Chpan ri wuj ri xtzʼibʼaj Pablo chkë ri efesios, ryä xuʼij chë Jehová kan xtyaʼ pä más chqë chwäch ri qakʼutun che rä. Ri nuʼij re texto reʼ kan ronojel mul bʼanatajnäq.

16. ¿Achoq chkë ütz nkikʼutuj wä kinaʼoj ri qachʼalal ri kʼa xekʼleʼ qa we najin nkitzʼët achkë xtkiʼän chpan kikʼaslemal?

¹⁶ Qachʼalal ri kʼa xixkʼleʼ qa, rïx kan kʼïy xtitamaj qa chkij ri qachʼalal ri kan kikʼuqbʼan kikʼuʼx  chrij Jehová. Ye kʼo jojun kʼlaj qachʼalal kan kʼïy junaʼ kiksan pä kikʼaslemal chbʼanik rusamaj Jehová. ¿Achkë rma ma nikʼutuj ta inaʼoj chkë we nkʼatzin itoʼik rchë nitzʼët achkë samaj ütz niʼän chpan rutinamit Jehová? Ya riʼ jun chik rubʼanik rchë nikʼüt chë kan ikʼuqbʼan ikʼuʼx chrij Jehová (Prov. 22:17, 19). Ri ukʼwäy taq bʼey ütz chqä yixkitoʼ rchë nitzʼët achkë ütz niʼän chpan rutinamit Jehová chqä rchë niwïl ri samaj riʼ.

17. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë Klaus chqä ya Marisa, y achkë nqatamaj qa chkij?

¹⁷ Kʼo mul, rkʼë jbʼaʼ röj kʼo jun rubʼanik ri nqajoʼ nqaʼän más chpan rusamaj Jehová, ye kʼa ryä rkʼë jbʼaʼ kʼo chik jun qasamaj nuyaʼ. Tqatzʼetaʼ chik jmul achkë xbʼanatäj rkʼë Klaus chqä ya Marisa, ri xqatzjoj kij chpan ri peraj 5. Taq oxiʼ junaʼ kikʼwan kiʼ, ryeʼ xkiyaʼ qa kachoch chqä xkiʼij che rä ri sucursal ri kʼo Finlandia chë nkajoʼ yetoʼon rkʼë kiyakik jay rchë nyaʼöx ruqʼij Dios chkipan. Ye kʼa xkitamaj chë xa xuʼ 6 ikʼ ütz yekanaj qa. Pa naʼäy kan xebʼison, ye kʼa jbʼaʼ chrij riʼ xeskʼïx rchë yetjöx chrij ri chʼaʼäl árabe. Komä ye kʼo chik jukʼan tinamït chqä najin yekitoʼ ri winäq ri yetzjon árabe. Taq nuquʼ rij jontir ri kiqʼaxan pä, ya Marisa nuʼij: «Pa naʼäy, kan xinxiʼij wiʼ rma xinbʼän jun ri majun bʼëy nbʼanon ta. Rma riʼ xkʼatzin xinkʼuqbʼaʼ kowan nkʼuʼx chrij Jehová. Ntzʼeton pä chë ryä ronojel mul yojurtoʼon pä tapeʼ kʼo mul ma achiʼel ta wä qayoʼen röj. Jontir ri nqʼaxan pä rubʼanon chë ri nkʼuqbʼäl kʼuʼx más kuw rubʼanon». Achiʼel nqatzʼët, röj ütz nqayaʼ chwäch qan chë Jehová ronojel mul xtyaʼ pä utzil pa qawiʼ we röj kan rkʼë ronojel qan xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij.

18. ¿Achkë ütz nkiʼän ri qachʼalal ri ye kʼlan chik rchë ronojel mul xtkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová?

¹⁸ Ri kʼlanen kan jun spanïk ruyaʼon qa Jehová chqë. Y ryä nrajoʼ chë ri kʼlan taq winäq kan kiʼ kikʼuʼx nkiʼän pa kikʼlajil (Prov. 5:18; Mat. 19:5, 6). Rïx, ri kʼa xixkʼleʼ qa, titzʼetaʼ achkë najin niʼän rkʼë ikʼaslemal. ¿Najin niʼän jontir ri kʼo pan iqʼaʼ rchë nikʼüt chwäch Jehová chë yixtyoxin che rä rma jontir ri spanïk ruyaʼon pä chiwä? Kixchʼö rkʼë Jehová, tikanuj chpan le Biblia naʼoj ri xkixkitoʼ chqä kan keʼismajij ri naʼoj riʼ. Rïx ütz niyaʼ chwäch iwan chë we niksaj ikʼaslemal rchë niyaʼ ruqʼij Jehová, kan kiʼ ikʼuʼx xtiʼän pan ikʼlajil.