MARDOQUEO ya riʼ jun judío ri kowan ntzjöx rij chpan ri wuj ri kʼo chpan le Biblia ri rubʼiniʼan Ester. Ryä xsamäj chpan rachoch ri qʼatöy tzij ri kʼo wä Persia. Ya riʼ xbʼanatäj «pa ruqʼij ri qʼatöy tzij Asuero» ri xchäp ruqʼatbʼäl tzij pa junaʼ 496 taq majanä tpë Jesús. Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, ye kʼïy nkiquʼ chë re qʼatöy tzij reʼ ya riʼ Jerjes I. Rma Mardoqueo xtoʼon rchë ma xkamsäx ta ri qʼatöy tzij, ryä xuʼän chë xyaʼöx ruqʼij chkiwäch ri winäq. Jun tiempo chrij riʼ, taq Hamán xkäm, ri qʼatöy tzij xuʼän chë rusamaj ri achï riʼ, ri kan kʼo wä rejqalen pa qʼatbʼäl tzij, xkanaj qa pa ruqʼaʼ Mardoqueo. Hamán kan itzel xnaʼ che rä Mardoqueo chqä chkë ri judíos. Rma Mardoqueo kʼo wä chik uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ, ryä xkowin xyaʼ jun ley ri xeruköl ri judíos ri ye kʼo wä chkipan ri tinamït ri ye kʼo pa ruqʼaʼ Persia (Est. 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16).

Jojun historiadores xkiʼij chë ma tzij ta xbʼanatäj ri ntzjöx chpan ri wuj Ester chqä chë Mardoqueo majun bʼëy xjeʼ ta. Ye kʼa pa junaʼ 1941, ri arqueólogos kʼo jun xkïl ri nuyaʼ ruchqʼaʼ ri nuʼij le Biblia chrij Mardoqueo. ¿Achkë xkïl?

Ryeʼ xkïl jun ri achiʼel tzʼalän ri bʼanon rkʼë ilew ri kʼo tzʼibʼan chwäch. Chriʼ ntzjöx rij jun achï ri rubʼiniʼan Marduka (Mardoqueo pa kaxlän) ri xsmajij rubʼeyomal ri qʼatöy tzij pa tinamït Susa. Re achiʼ reʼ rkʼë jbʼaʼ xok jun contador. Taq xilitäj riʼ, Arthur Ungnad, jun achï ri runukʼun kij ri winäq ri ye kʼo chkipan ri tinamït riʼ, xuʼij chë ya riʼ «ri naʼäy mul xilitäj rubʼiʼ Mardoqueo chpan jun ri xtzʼibʼäx ojer ri ma kʼo ta chpan le Biblia».

Kan chpan qa ri junaʼ taq Arthur Ungnad xuʼij ya riʼ kʼa komä, kan pa mil chkë ri tzʼibʼan pa chʼaʼäl persa nnukʼun pä kiwäch. Jojun chkë riʼ ya riʼ ri xilitäj akuchï xjeʼ wä ri tinamït Persépolis, chpan ri akuchï xmol wä rubʼeyomal ri qʼatöy tzij, chunaqaj ri tzʼaq ri xchajin rchë ri tinamït. Re achiʼel tzʼalän reʼ ri bʼanon rkʼë ilew xetzʼibʼäx taq Jerjes I xqʼät tzij. Reʼ yetzʼibʼan qa chpan chʼaʼäl ri xkiksaj ri elamitas y kʼo kʼïy bʼiʼaj chkipan ri kʼo chpan ri wuj Ester. a

Kʼïy chkë ri xilitäj Persépolis yetzjon chrij jun achï ri xbʼiniʼaj Marduka, ri xok secretario chpan rachoch ri qʼatöy tzij taq Jerjes I najin wä nuqʼät tzij. Jun chkë riʼ nuʼij chë Marduka retaman wä kaʼiʼ o más chʼaʼäl. Ya riʼ kan rukʼwan riʼ rkʼë ri nuʼij le Biblia chrij Mardoqueo: ryä nsamäj wä rkʼë ri qʼatöy tzij Asuero (Jerjes I), retaman wä ntzjon pa kaʼiʼ o más chʼaʼäl y rukʼulun wä che rä ntzʼyeʼ akuchï kʼo wä ri puerta rchë rachoch ri qʼatöy tzij ri kʼo Susa (Est. 2:19, 21; 3:3). Re puerta reʼ ya riʼ wä jun mamaʼ jay ri akuchï xesamäj wä ri achiʼaʼ ri xesamäj rkʼë ri qʼatöy tzij.

Achiʼel nqatzʼët, kʼïy ri nbʼix chrij Marduka ri kilon ri arqueólogos kan junan rkʼë ri nbʼix chrij Mardoqueo ri ntzjöx chpan ri wuj kʼo chpan le Biblia ri rubʼiniʼan Ester. Che kaʼiʼ junan tiempo xejeʼ chqä junan ri tinamït ri akuchï xejeʼ wä, y che kaʼiʼ xesamäj rkʼë ri qʼatöy tzij. Jontir reʼ, nukʼüt chë Marduka achiʼel ta kan ya riʼ chqä Mardoqueo.