1, 2. a) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ? b) ¿Achkë nkʼutü chë Jehová kan nurayij nqrtoʼ?

 JEHOVÁ nkowin nqrtoʼ rchë kan kiʼ qakʼuʼx nqayaʼ ruqʼij tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj. Chpan re tjonïk reʼ, xtqatzʼët achkë rubʼanik nuʼän riʼ chqä achkë kʼo chë nqaʼän röj rchë kan kʼo utzil xtqïl rma ri toʼïk nuyaʼ pä chqë. Ye kʼa naʼäy tqaqʼalajsaj re kʼutunïk reʼ: «¿Kantzij nrajoʼ Jehová nqrtoʼ pä?».

² Rchë nqïl ruqʼalajsaxik ri kʼutunïk riʼ, tqayaʼ qan chrij jun tzij ri xksaj ri apóstol Pablo chpan ri wuj ri xtzʼibʼaj äl chkë ri Hebreos. Ryä xtzʼibʼaj reʼ: «Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë. Ma xtinxiʼij ta wiʼ. ¿Achkë ta komä nkowin nuʼän jun winäq chwä?» (Heb. 13:6). Jojun diccionarios chrij le Biblia nkiʼij chë chpan re versículo reʼ, ri tzij «ri ntoʼö wchë» ntzjon chrij jun winäq ri kan chanin nbʼä chutoʼik jun chik ri nrajoʼ rutoʼik. Tqabʼanaʼ che rä chë nqkowin nqatzʼët Jehová, y nqatzʼët chë ryä kan chanin bʼenäq rchë nutoʼ jun winäq ri najin nuqʼaxaj jun mamaʼ kʼayewal. Achiʼel nqatzʼët, re texto reʼ ma xa xuʼ ta nukʼüt chë Jehová nrajoʼ nqrtoʼ, xa kan nurayij nuʼän riʼ. Rkʼë rutoʼik Jehová, röj xtqkowin kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj.

3. ¿Achkë oxiʼ rubʼanik nqrtoʼ Jehová rchë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj?

³ ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Jehová rchë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj? Chpan ri wuj Isaías nqïl ruqʼalajsaxik re kʼutunïk reʼ. Kʼïy chkë ri profecías ri xyaʼ pä Jehová che rä Isaías kan kʼo rejqalen chkiwäch rusamajelaʼ Dios komä. Chqä taq Isaías xtzjon chrij Jehová, kʼïy mul xeruksaj tzij ri ma kʼayewal ta yeqʼax. Achiʼel chpan ri capítulo 30, ryä xeruksaj jaʼäl kʼambʼäl taq tzij rchë xkʼüt achkë rubʼanik nutoʼ Jehová rutinamit. Chriʼ nuʼij chë Jehová 1) nuyaʼ ruxkïn  chqë taq nqtzjon rkʼë y nuyaʼ pä ri nqakʼutuj che rä, 2) nukʼwaj qabʼey y 3) nuyaʼ utzil pa qawiʼ komä chqä chqawäch apü. Tqanukʼuj kij jojun chkë re naʼoj reʼ.

4. a) ¿Achkë xuʼij Jehová chkij ri judíos pa ruqʼij qa Isaías, y achkë xyaʼ qʼij chë xbʼanatäj kikʼë? b) ¿Achkë xuʼij Jehová chkë ri judíos ri xenman rutzij? (Isaías 30:18, 19).

⁴ Taq nchapatäj ri capítulo 30 rchë Isaías, Jehová xuʼij chkij ri judíos chë «ye tïx taq akʼalaʼ» chqä xuʼij chë nkiyaʼ «más mak pa ruwiʼ ri mak». Chrij riʼ xuʼij: «Ryeʼ ye jun tinamït ri ma yenman ta tzij, […] ma nkajoʼ ta nkiyaʼ kixkïn che rä rupixaʼ Jehová» (Is. 30:1, 9). Rma ma xkinmaj ta tzij, Isaías xuʼij chë Jehová xtyaʼ qʼij chë xtpë jun mamaʼ kʼayewal chkij (Is. 30:5, 17; Jer. 25:8-11). Y kan ke riʼ xbʼanatäj, rma ri babilonios xekikʼwaj äl pa kitinamit. Ye kʼa ye kʼo chqä jojun judíos ri xeyaʼö ruqʼij Jehová. Rma riʼ ri profeta Isaías kʼo jun rutzjol xyaʼ chkë ri kan xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx: chë jun qʼij, Jehová jmul chik kiʼ rukʼuʼx xtuʼän rkʼë rutinamit (taskʼij ruwäch Isaías 30:18, 19). Ri xuʼij Isaías kan xbʼanatäj. Jehová xeresaj pä ri judíos chlaʼ Babilonia, ye kʼa ma kan ta chanin xbʼanatäj riʼ. Ri tzij «Jehová ma nikʼo ta rukʼuʼx nyoʼen rchë nuyaʼ utzil pan iwiʼ» xkʼüt chë kʼo wä chë xtqʼax jun tiempo rchë chë ri judíos ri nkiyaʼ wä ruqʼij Jehová yetzolin pa kitinamit. Xeqʼax na 70 junaʼ rchë chë Jehová xyaʼ qʼij chë jojun judíos xetzolin Jerusalén (Is. 10:21; Jer. 29:10). Taq ryeʼ ye kʼo wä Babilonia, xeʼoqʼ rma kowan wä yebʼison; ye kʼa taq xetzolin pa kitinamit, ryeʼ xeʼoqʼ rma kowan wä chik kiʼ kikʼuʼx.

5. ¿Achkë rma nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx ri nuʼij Isaías 30:19?

⁵ Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, kan nkikʼuqbʼaʼ chqä qakʼuʼx re tzij reʼ: «Taq kan rkʼë ronojel awchqʼaʼ xtakʼutuj atoʼik, ryä kantzij na wä chë xkaturtoʼ» (Is. 30:19). Isaías nukʼüt chqawäch chë Jehová xtyaʼ ruxkïn chqë taq xtqchʼö rkʼë chqä chë kan chanin xtyaʼ pä ri xtqakʼutuj che rä. Ri profeta xuʼij chqä reʼ: «Ryä xkaturtoʼ pä kan xa xuʼ xkaturkʼoxaj». Re tzij reʼ kan nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx rma nkinataj chqë chë ri Qatataʼ kʼo chkaj ma xa xuʼ ta nrajoʼ yerutoʼ ri winäq ri nkikʼutuj kitoʼik che rä, xa kan nurayij nuʼän riʼ. Ri nqatamaj riʼ nuʼän chë kan kiʼ qakʼuʼx nqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj.

6. ¿Achkë rubʼanik nukʼüt ri xuʼij qa Isaías chë Jehová chqajujnal röj nuyaʼ ruxkïn chqë?

⁶ Re versículo reʼ nukʼüt chqä chqawäch chë Jehová kan nuyaʼ ruxkïn chqë chqajujnal taq nqchʼö rkʼë. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Chpan ri naʼäy peraj rchë ri capítulo 30 rchë Isaías, Jehová rkʼë wä rutinamit najin ntzjon wä. Ye kʼa chpan ri versículo 19, ryä rkʼë wä chik rusamajelaʼ chkijujnal najin ntzjon wä. Isaías nuʼij: «rït ma xkatoqʼ ta chik», «ryä kantzij na wä chë xkaturtoʼ», «ryä kan xkaturtoʼ pä». Rma Jehová ya riʼ jun Tataʼaj ri kowan nqrajoʼ, taq jun chkë ri ralkʼwal kowan nbʼison, ryä ma nuʼij ta reʼ che rä: «Kuw tapabʼaʼ awiʼ achiʼel nuʼän awachʼalal». Pa rukʼexel riʼ, ryä chqajujnal nchʼpü pä chqij chqä nuyaʼ ruxkïn chqë taq nqchʼö rkʼë (Sal. 116:1; Is. 57:15).

7. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Isaías chqä Jesús chë kan kowan rejqalen ma nqtaneʼ ta chukʼutxik ri nqakʼutuj che rä Dios?

⁷ Taq nqchʼö rkʼë Jehová chqä nqaʼij che rä jun ri nbʼanö chë nchʼpü qakʼuʼx, rkʼë jbʼaʼ ri naʼäy xtuʼän ryä ya riʼ nuyaʼ pä qachqʼaʼ rchë nqaköchʼ ri kʼayewal riʼ. Ye kʼa, we ri kʼayewal ma nsolotäj ta yän, rkʼë jbʼaʼ xtkʼatzin kan kʼïy mul xtqaʼij che rä chë tyaʼ pä qachqʼaʼ rchë nqaköchʼ ri kʼayewal. Y kan ya riʼ nrajoʼ ryä chë röj nqaʼän. Ya riʼ nkikʼüt re tzij reʼ ri xuʼij qa Isaías chrij Jehová:  «Ma tiyaʼ ta qʼij chë nuxlan» (Is. 62:7). ¿Achkë ntel chë tzij riʼ? Chë nkʼatzin ma nqtaneʼ ta chukʼutxik qatoʼik che rä Jehová kan achiʼel ta ma nqayaʼ ta qʼij che rä rchë nuxlan. Reʼ nunataj pä chqë jun ri xuʼij Jesús chrij ri yachʼö rkʼë Dios ri nqïl chpan Lucas 11:8-10, 13. Jesús xksaj kʼïy kʼambʼäl taq tzij rchë xuʼij chë «ma qkʼïx ta rkʼë ri nqakʼutuj che rä Dios chqä ma qtaneʼ ta chukʼutxik riʼ», y chë ma qtaneʼ ta chukʼutxik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ. Chqä ütz nqaʼij che rä Jehová chë tqrtoʼ pä rchë yë ri ütz xtqachaʼ xtqaʼän.

8. ¿Achkë rubʼanik xbʼetzʼaqät ri nuʼij Isaías 30:20, 21?

⁸ (Taskʼij ruwäch Isaías 30:20, 21). Ri soldados babilonios jun junaʼ rkʼë nkʼaj xkistij rij Jerusalén. Chpan ri tiempo riʼ, ri judíos kan kowan xkitäj poqän. Ri tijöj poqonal xuʼän achiʼel ri kaxlanwäy chqä ri yaʼ, rma xa bʼa akuchï natzʼët wä. Ye kʼa chpan ri versículos 20 y 21, Jehová xuʼij chkë chë xkeruköl we ryeʼ nkitzolij kiʼ chqä nkijäl kinaʼoj. Isaías xuʼij chë Jehová ya riʼ wä ri Nimaläj Tijonel pa ruwiʼ rutinamit chqä xuʼij chkë chë Jehová xtkʼüt chkiwäch ri rubʼanik ri nrajoʼ ryä chë nyaʼöx ruqʼij. Re tzij reʼ xbʼetzʼaqät taq ri judíos xeʼel pä Babilonia. Jehová xkʼüt chë yë wä ryä ri Nimaläj Kitijonel. Rkʼë rutoʼik ryä, ri judíos xekowin kan pa rubʼeyal xkiyaʼ ruqʼij. Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, Jehová ya riʼ chqä ri Nimaläj Qatijonel, y ya riʼ nuʼän chë kan kiʼ qakʼuʼx nqaʼän.

9. ¿Achkë jun rubʼanik nukʼwaj qabʼey Jehová chkipan ri qʼij yoj kʼo komä?

⁹ Chqawäch röj kan kowan ruqʼij chë Jehová nqrtjoj. Chkipan re versículos reʼ, Isaías nqrjnamaj kikʼë tijoxelaʼ ri kaʼiʼ rubʼanik yetjöx rma Jehová. Ri naʼäy rubʼanik ya riʼ ri xuʼij Isaías kikʼë re tzij reʼ: «Rït kan xtatzʼët ri Nimaläj Atijonel rkʼë ri runaqʼ awäch». Chpan re kʼambʼäl tzij reʼ, ri tijonel paʼäl chkiwäch rutijoxelaʼ. ¿Achkë rubʼanik nqrtjoj Jehová komä? Ryä nuksaj rutinamit rchë nuʼän riʼ. Röj kan nqtyoxin rma ri rubʼanik nqrtjoj ri rutinamit kikʼë ri qamoloj, ri qanimamoloj, ri publicaciones, ri programas rchë JW Broadcasting^® chqä nkʼaj chik rubʼanik. Jontir re toʼïk reʼ yojkitoʼ rchë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal najin yeqaqʼaxaj.

10. ¿Achkë rubʼanik achiʼel ta nqakʼoxaj ruchʼaʼäl Jehová chqij qa röj?

¹⁰ Isaías nukʼüt ri rukaʼn rubʼanik ri nqrtjoj Jehová kikʼë re tzij reʼ: «Xtakʼoxaj chë chawij kʼo jun xtbʼin pä reʼ chawä». Kikʼë re tzij reʼ Isaías nujnamaj Jehová rkʼë  jun tijonel ri bʼenäq chkij rutijoxelaʼ ri nutzʼët akuchï najin yebʼä wä chqä nuʼij chkë achkë bʼey kʼo chë nkikʼwaj. ¿Achkë rubʼanik achiʼel ta nqakʼoxaj ri ruchʼaʼäl Jehová chqij röj chkipan ri qʼij yoj kʼo komä? Nqaʼän riʼ taq nqaskʼij ruwäch le Biblia. Chpan re wuj reʼ kʼo ruchʼaʼäl Dios ri kan ojer xetzʼibʼäx qa, chpan jun tiempo ri majanä yoj kʼo ta röj. Rma riʼ taq nqaskʼij ruwäch, röj achiʼel ta nqakʼoxaj ruchʼaʼäl Jehová ri ntzjon pä chqij (Is. 51:4).

11. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal xkeqaqʼaxaj, y achkë rma?

¹¹ ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë kan kʼo utzil xtqïl rma ri toʼïk nuyaʼ pä Jehová chqë rkʼë rutinamit chqä rkʼë Ruchʼaʼäl? Isaías nuʼij kaʼiʼ rubʼanik. Naʼäy nuʼij «Ya reʼ ri bʼey», y rukaʼn, «Kabʼiyïn chpan» (Is. 30:21). Rma riʼ ma xa xuʼ ta nkʼatzin nqatamaj achkë «bʼey» kʼo chë nqakʼwaj, xa kan nkʼatzin nqbʼiyïn chpan. Rma Ruchʼaʼäl Jehová chqä ri rubʼanik qʼalajsan pä chqawäch, röj qataman achkë nrajoʼ Jehová chë nqaʼän chqä achkë rubʼanik nqasmajij ri nukʼüt pä ryä chqawäch. Röj kʼo chë yeqasmajij re kaʼiʼ naʼoj reʼ rchë kan jaʼäl xtqanaʼ xtqaʼän ri nrajoʼ Jehová tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj. Xa xuʼ we xtqaʼän riʼ, ryä xtyaʼ pä kʼïy utzil pa qawiʼ.

12. Rkʼë ri nuʼij Isaías 30:23-26, ¿achkë wä rubʼanik xtyaʼ pä utzil Jehová pa ruwiʼ rutinamit?

¹² (Taskʼij ruwäch Isaías 30:23-26). ¿Achkë rubʼanik xtzʼaqät re profecía reʼ ojer? Taq ri judíos ri xekʼwäx äl Babilonia xetzolin Jerusalén, Jehová xyaʼ pä ri xkʼatzin chkë rchë ütz kiwäch xejeʼ chqä rchë ma xkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij. Jehová kan kʼïy kiway xyaʼ. Ye kʼa ri más rejqalen ya riʼ chë ryä xyaʼ pä jontir ri xkʼatzin chkë rchë junan chik jmul xuʼän kiwäch rkʼë chqä rchë xkiyaʼ ruqʼij kan achiʼel xqä chwäch ryä. Ri rutinamit Dios chkipan qa ri qʼij riʼ majun bʼëy ta wä yaʼon kowan kʼïy utzil pa kiwiʼ rma Dios. Achiʼel nukʼüt ri versículo 26, Jehová achiʼel ta kan kʼïy saqïl xyaʼ pä pa kiwiʼ, ntel chë tzij, xerutoʼ rchë xqʼax pa kijolon ri Ruchʼaʼäl (Is. 60:2). Rma jontir ri xuʼän Jehová pa kiwiʼ, ri judíos kan xkʼuqeʼ kikʼuʼx chqä kiʼ kikʼuʼx xkiyaʼ ruqʼij Jehová. Kantzij na wä chë ryeʼ, kan jaʼäl xnaʼ kan (Is. 65:14).

13. ¿Achkë rubʼanik tzʼaqatajnäq pä pa qaqʼij komä ri profecía ri nuʼij chë kan pa rubʼeyal xtyaʼöx chik jmul ruqʼij Jehová?

¹³ ¿Xtzʼaqät yän pa qaqʼij komä ri profecía ri nuʼij chë kan pa rubʼeyal chik jmul xtyaʼöx ruqʼij Jehová? Jaʼ, xtzʼaqät yän. Kan pa junaʼ 1919, pa millón winäq ye  alenäq pä chpan Babilonia la Grande, ntel chë tzij, ri religiones ri ma yeqä ta chwäch Dios. Ryeʼ achiʼel ta ye oknäq apü chwäch jun jaʼäl ilew ri más ütz chwäch ri xyaʼöx chkë ri israelitas. Ri jaʼäl ilew riʼ nukʼambʼej tzij jontir ri nkiʼän rusamajelaʼ Dios rchë kan junan chqä kan pa rubʼeyal nkiyaʼ ruqʼij Jehová (Is. 51:3; 66:8). Tqatzjoj más rij ri jaʼäl ilew riʼ.

14. ¿Achkë utzil kilon pä ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj chqä ri kiyoʼen yejeʼ qa chwäch le Ruwachʼlew, y achkë nkʼatzin nkiʼän rchë yekïl ri utzil riʼ?

¹⁴ Kan pa junaʼ 1919, ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj ye kʼo pä chwäch ri jaʼäl ilew riʼ. Chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, ri cristianos ri kiyoʼen yejeʼ qa chwäch le Ruwachʼlew, ri nbʼix «ri nkʼaj chik nkarneʼl» chkë rma Jesús, ye oknäq pä chqä chpan ri jaʼäl ilew riʼ, ri akuchï kan kʼïy utzil yaʼon pä pa kiwiʼ rma Jehová. Chwäch re jaʼäl ilew reʼ, Jehová ruyaʼon pä kʼïy toʼïk chkë rusamajelaʼ ri ma tzʼilbʼisan ta kikʼë ri tzʼukün taq tzij yekiʼij ri religiones. Chqä kʼo jun samaj nkiʼän ri kan nuʼän chë kiʼ kikʼuʼx nkiʼän: ri nkitzjoj ri utziläj taq rutzjol chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Jontir röj kan junan rubʼanon qawäch rkʼë Jehová, majun ta chʼaʼoj chqakojöl chqä ye kʼo qachʼalal ri janina yojkajoʼ chqä yojkitoʼ rchë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj. Röj nq-ok chwäch re jaʼäl ilew reʼ taq kan pa rubʼeyal nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä taq nqatäj qaqʼij rchë nqakʼän qanaʼoj chrij (Juan 10:16; Is. 25:6; 65:13).

15. ¿Akuchï nqïl wä ri jaʼäl ilew?

¹⁵ Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, ¿akuchï kʼo wä ri jaʼäl ilew? Rma rusamajelaʼ Jehová ye kʼo chwäch jontir le Ruwachʼlew, ri jaʼäl ilew riʼ kʼo chqä chwäch jontir le Ruwachʼlew. Rma riʼ, xa bʼa akuchï yoj kʼo wä, röj ütz nq-ok apü chwäch ri jaʼäl ilew. Ye kʼa nkʼatzin kan rkʼë ronojel qan nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä kan pa rubʼeyal nqaʼän che rä.

16. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë ronojel mul kan ütz xtqatzʼët ri jaʼäl ilew?

¹⁶ Jun ri kʼo chë nqaʼän rchë ma nq-el ta äl chwäch ri jaʼäl ilew ya riʼ nqtyoxin rma yoj kʼo chpan rutinamit Dios. ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Taq yë ri ütz nqatzʼët chkij ri qachʼalal y ma yë ta ri ma ütz ta (Juan 17:20, 21). ¿Achkë rma kan kowan rejqalen nqaʼän riʼ? Tqaquʼ rij re kʼambʼäl tzij reʼ. Chpan jun jaʼäl kʼechelaj jalajöj kiwäch cheʼ ye kʼo, ye kʼa we xa yë ri ma ütz ta kʼo chkë ri cheʼ ri ye kʼo chqanaqaj xtqatzʼët, ma  xtqatzʼët ta chë ri kʼechelaj kan jaʼäl. Ke riʼ chqä nbʼanatäj chkipan ri congregaciones ye kʼo komä, ye kʼo jalajöj kiwäch qachʼalal (Is. 44:4; 61:3). Ye kʼa we xa chrij ri akuchï nqsach wä röj o akuchï yesach wä ri nkʼaj chik xtqayaʼ wä qan, ma xtqatzʼët ta chë rutinamit Jehová kan jaʼäl chqä chë kan junan rubʼanon kiwäch ri ye kʼo chpan.

17. ¿Achkë ütz nqaʼän chqajujnal röj rchë más junan nuʼän qawäch chpan ri congregación?

¹⁷ ¿Achkë ütz nqaʼän chqajujnal röj rchë nqtoʼon rchë más junan nuʼän qawäch chpan rutinamit Jehová? Nkʼatzin nqtoʼon rchë ma njeʼ ta chʼaʼoj chqawäch (Mat. 5:9; Rom. 12:18). Ronojel mul ri nqakanuj rubʼanik rchë ütz nqakʼwaj qiʼ kikʼë ri qachʼalal pa congregación, nqaʼän chë ri jaʼäl ilew más na chik jaʼäl nuʼän. Röj qayaʼon chwäch qan chë jontir ri ye kʼo chwäch ri jaʼäl ilew, yë Jehová xyaʼö qʼij chkë rchë xeʼok chpan (Juan 6:44). Jehová kan kiʼ rukʼuʼx nuʼän taq nutzʼët chë röj nqtoʼon rchë ma njeʼ ta chʼaʼoj chqakojöl, rma chwäch ryä, ri rusamajelaʼ kowan kiqʼij (Is. 26:3; Ageo 2:7).

18. ¿Achkë ütz chaq taqïl nqaquʼ rij, y achkë rma?

¹⁸ Jehová kan kʼïy utzil ruyaʼon pä pa kiwiʼ rusamajelaʼ. Rma riʼ, ¿achkë ütz nqaʼän rchë kan kʼo utzil xtqïl qa rma riʼ? Tqajamaʼ qawäch rchë nqaquʼ rij ri naʼoj nqatamaj qa chpan Ruchʼaʼäl Dios chqä chkipan ri qa-publicaciones. We xtqaʼän riʼ, xkewachin utziläj taq naʼoj qkʼë ri xkojkitoʼ rchë xtqakʼüt chkiwäch ri qachʼalal pa congregación chë «kowan yeqajoʼ» (Rom. 12:10). Taq nqaquʼ kij ri utzil qlon komä, más junan nuʼän qawäch rkʼë Jehová. Y taq nqaquʼ kij ri utzil xtyaʼöx pa qawiʼ chqawäch apü, kan xtqarayij xtqayaʼ ruqʼij xa bʼa jaruʼ junaʼ xkeqʼax. Jontir reʼ xtuʼän chë kan más kiʼ qakʼuʼx xtqayaʼ ruqʼij Jehová.

19. a) Rkʼë ri nuʼij Isaías 30:18, ¿achkë ütz nqayaʼ chwäch qan? b) ¿Achkë xtqtoʼö rchë kan kiʼ qakʼuʼx xtqayaʼ ruqʼij Jehová tapeʼ kʼo kʼayewal yeqaqʼaxaj?

¹⁹ Jehová «xtkatäj pä» rchë xtqrtoʼ taq xtchüp kiwäch ri itzel taq winäq (Is. 30:18). Rma ryä «jun Dios ri kan pa rubʼeyal nuʼän che rä jontir», röj qayaʼon chwäch qan chë ryä kan pa ruqʼijul xtchüp ruwäch re ruwachʼlew reʼ ri kʼo pa ruqʼaʼ Satanás (Is. 25:9). Rma riʼ, Jehová chqä röj kan ma nikʼo ta qakʼuʼx nqayoʼej ri qʼij taq ryä xtqrköl. Loman nbʼanatäj riʼ, röj qayaʼon chwäch qan nqchʼö rkʼë, nqanukʼuj ruwäch Ruchʼaʼäl chqä nqasmajij ri nqatamaj, chqä nqaquʼ rij ri utzil qlon. We ma xtqayaʼ ta qa rubʼanik jontir reʼ, Jehová xtqrtoʼ rchë kan kiʼ qakʼuʼx xtqayaʼ ruqʼij tapeʼ kʼo kʼayewal xkeqaqʼaxaj.