Nwajoʼ ntzjoj chawä achkë xbʼanatäj ri qʼij riʼ, ye kʼa naʼäy nwajoʼ ntzjoj chawä achkë xbʼanö chë xinksaj nkʼaslemal chubʼanik rusamaj Jehová.

Xinaläx pa junaʼ 1942, pa jun isla ri kan kowan jaʼäl ri rubʼiniʼan Curazao. Ri ntataʼ Surinam xaläx wä, ye kʼa xbʼä Curazao rchë xbʼesamäj. Taq jun kayoxiʼ junaʼ nrajoʼ rchë yinaläx, ryä xqasäx pa yaʼ. Ryä xok jun chkë ri naʼäy taq Testigos ri xejeʼ Curazao. a Ronojel semanas xerutjoj ri kajiʼ wachʼalal chqä rïn chrij le Biblia, tapeʼ röj ma kan ta ronojel wä mul nqajoʼ nqatjoj qiʼ. Taq 14 njunaʼ, ri ntataʼ xuʼij chqë chë xtqbʼä Surinam rchë nqachajij ruteʼ, ri ya kʼo wä chik rujunaʼ.

Pa tinamït Surinam, xenwïl wachiʼil ri kan nqä chkiwäch nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Xa jbʼaʼ wä junaʼ ye qʼaxnäq chi nwäch chqä ye precursores regulares. Ryeʼ kan kiʼ wä kikʼuʼx taq nkitzjoj achkë xuʼän chkiwäch taq yeʼel chutzjoxik le Biblia. Taq nkʼis ri qamoloj, nqä wä chqawäch nqatzjoj kij naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Kʼo mul nqaʼän wä ya riʼ chojay taq najin wä yeqatzʼët ri chʼumilaʼ. Kimä ri wachiʼil riʼ, rïn xintzʼët achkë wä nwajoʼ nbʼän rkʼë nkʼaslemal: nwajoʼ wä yisamäj rkʼë Jehová. Rma riʼ, xiqasäx pa yaʼ taq 16 njunaʼ, y taq xuʼän 18, xinchäp ri precursorado regular.

Taq yïn wä precursor, xintamaj kʼïy naʼoj ri yinkitoʼon pä chubʼanik rusamaj Jehová. Jun chkë ri naʼäy naʼoj xintamaj ya riʼ chë kan kowan rejqalen yetjöx ri nkʼaj chik. Taq xinok precursor, jun misionero ri rubʼiniʼan Willem van Seijl xtäj ruqʼij rchë xirutoʼ. b Rkʼë ryä kan kʼïy naʼoj xintamaj chrij ri achkë rubʼanik kʼo chë yebʼan ri samaj pa congregación. Chkipan ri qʼij qa riʼ, rïn ma ntaman ta wä chë kan kowan xtkʼatzin ri toʼïk riʼ chwä. Jun junaʼ chrij riʼ xinok precursor especial, y chrij riʼ, xitaq chkitzʼetik ri grupos ri ye kʼo wä kʼa pa kʼechelaj rchë ri tinamït Surinam. ¡Kan kowan nloqʼoqʼej  ri toʼïk xkiyaʼ ri qachʼalal chwä! Kan chpan qa ri qʼij riʼ kʼa komä, ntjon pä nqʼij rchë yentjoj ri nkʼaj chik.

Ri rukaʼn naʼoj ri xintamaj ya riʼ chë ütz nakʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik, ye kʼa nkʼatzin natzʼët na akuchï naksaj wä arajil. Taq nchapatäj wä äl jun ikʼ, ri jun chik precursor especial chqä rïn, nqatzʼët wä achkë xtkʼatzin chqë chpan ri ikʼ riʼ. Taq qabʼanon chik riʼ, jun chqë röj nbʼä kʼa pa nüm tinamït rchë nulöqʼ ri nkʼatzin chqë. Kʼo wä chë kan xqatzʼët akuchï xqaksaj wä ri päq ri nuyaʼ pä ri sucursal chqë ronojel ikʼ. Chqä kʼo wä chë xqajäch ri rukïl wäy rchë xqrqʼiʼ apü chpan jun ikʼ. Y kan xkʼatzin xqaʼän riʼ, rma we nkʼis ri qaway ri akuchï yoj kʼo wä, rkʼë jbʼaʼ majun achkë nqtoʼö rma kʼa pa kʼechelaj yoj kʼo wä. Rma kan kʼa yïn koʼöl na xintamaj achkë rubʼanik nakʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik chqä kan ütz ruksaxik nbʼän che rä ri päq, ya riʼ yirutoʼon pä rchë nyaʼ wan chrij rusamaj Jehová.

Ri rox naʼoj xintamaj ya riʼ chë más ütz kan pa kichʼaʼäl ri winäq natzjoj wä le Biblia chkë. Taq xikʼïy pä, xintamaj xitzjon holandés, inglés, papiamento chqä surinamés (ri nbʼix sranan chqä che rä), jun chʼaʼäl ri kowan ntzjöx pa tinamït Surinam. Ye kʼa taq yenbʼechʼaʼej ri winäq ri kʼo kachoch pa kʼechelaj, xintzʼët chë más nkiyaʼ kixkïn chawä taq kan pa kichʼaʼäl ryeʼ natzjoj wä le Biblia chkë. Kan kʼayewal xuʼän chi nwäch xitzjon chkipan jojun chkë ri chʼaʼäl riʼ, achiʼel ri saramacano, rma yë ruchqʼaʼ aqül nbʼin achkë nawajoʼ naʼij. Ye kʼa kan kʼo xkʼatzin wä xinbʼän riʼ, rma chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä, más ye kʼïy winäq yentoʼon pä rchë nkitamaj ruwäch Jehová.

Taq najin wä ntjoj wiʼ chkij ri chʼaʼäl riʼ, kʼïy mul xisach chqä xinqʼaxaj kʼixbʼäl. Nnatäj chwä achkë xbʼanatäj jun qʼij taq najin wä yitzjon rkʼë jun tijoxel chrij le Biblia ri saramacano ruchʼaʼäl. Rma ri ixöq riʼ xtiʼon wä rupan, xinwajoʼ xinkʼutuj che rä we ütz chik jbʼaʼ ruwäch. Ye kʼa pa rukʼexel xinkʼutuj ya riʼ che rä, xa xinkʼutuj che rä we kʼo chik pa yabʼil o manä. Kan nqʼax chi nwäch achkë rma ri xinkʼutuj che rä ma xqä ta chwäch. Tapeʼ kʼïy mul xisach, ronojel mul xintäj nqʼij rchë xitzjon kikʼë ri winäq pa kichʼaʼäl.

Pa junaʼ 1970 xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Chpan ri junaʼ riʼ, xinqʼaxaj ri tzijonem ri kʼo achbʼäl rukʼamon pä ri rubʼiniʼan «Visitando la central mundial de los testigos de Jehová» chkiwäch jalajöj molaj winäq ri kʼo wä kachoch pa kʼechelaj. Rchë nqapon kikʼë ri winäq riʼ, jojun qachʼalal chqä rïn kʼo wä chë xqbʼä äl chpan jun barco ri bʼanon rkʼë cheʼ pa kiwiʼ jalajöj raqän yaʼ. Qakʼwan wä äl jun samajbʼäl ri nuyaʼ electricidad, jun bote ri kʼo wä gasolina chpan, kantil ri queroseno nkiksaj chqä jalajöj ri yekʼatzin rchë yeqakʼüt ri achbʼäl ye qakʼwan äl. Taq nqapon wä kikʼë ri winäq, nkʼatzin wä nqejqaj äl jontir riʼ rchë nqapon kʼa akuchï xtyaʼöx wä ri tzijonem. Ri más nnatäj chwä chkë jontir ri xqaqʼaxaj taq xqbʼä kikʼë re winäq reʼ ya riʼ chë ryeʼ kan kowan yetyoxin rma ri naʼoj nkitamaj. Rïn kan kiʼ nkʼuʼx rma xikowin xinkʼüt chkiwäch chrij Jehová chqä chrij rutinamit. Ri xintzʼët achkë rubʼanik jojun chkë ri winäq riʼ xeʼok rachiʼil Jehová xuʼän chë kan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän rma xintäj nqʼij chubʼanik re samaj reʼ.

Rïn ntaman wä chë más chaq bʼaʼ nuʼän chi nwäch yenbʼechʼaʼej ri congregaciones rma nyonïl yïn kʼo. Tapeʼ ke riʼ, nwajoʼ wä jun nkʼlaj. Rma riʼ xinkʼutuj che rä Jehová chë kirutoʼ rchë nwïl jun utziläj wixjayil. Rïn nwajoʼ wä nwïl jun ixöq ri ma nukʼewaj ta nbʼä wkʼë chkichʼbʼexik ri congregaciones ri ye kʼo pa kʼechelaj chqä ri kan kiʼ rukʼuʼx xtuʼän ri samaj riʼ. Jbʼaʼ ma jun junaʼ chrij riʼ, xqachäp qachʼbʼexik rkʼë ya Ethel, jun precursora especial ri ma nukʼewaj ta wä nsamäj chpan rutinamit Jehová tapeʼ kan kʼayewal taq samaj nyaʼöx che rä. Kan kʼa koʼöl na, ya Ethel kowan xqä chwäch ri xuʼän ri apóstol Pablo. Rma riʼ kan nrajoʼ wä kuw nsamäj chpan rusamaj Jehová kan achiʼel xuʼän Pablo. Xqkʼleʼ pa septiembre rchë ri junaʼ 1971 y chöj kaʼiʼ xqtaq chkichʼbʼexik ri congregaciones.

Taq ya Ethel xkʼïy pä, ri ru-familia ma kan ta achkë wä kʼo kikʼë. Rma riʼ ma kʼayewal ta xuʼän chwäch xkʼluj che rä xbʼä wkʼë rchë yeqabʼechʼaʼej ri congregaciones ri ye kʼo wä pa kʼechelaj. Nnatäj chwä chë taq nqamöl wä jontir ri xtkʼatzin chqë rchë yeqabʼechʼaʼej ri congregaciones ri kʼa más näj ye kʼo wä pa kʼechelaj, ma kan ta kʼïy wä nqakʼwaj äl. Nqachʼäj wä qatzyaq chpan ri raqän yaʼ chqä chriʼ wä nqatin wä. Xkʼluj chqë nqatäj xa bʼa achkë nkiyaʼ ri qachʼalal chqë, achiʼel iguanas, pirañas, o xa bʼa achkë jun ri nkichäp pa kʼechelaj o pa yaʼ. Taq majun ta wä qalaq, nqaksaj wä ruxaq banano. Y taq majun ta wä cucharas o tenedores, nqwaʼ wä rkʼë qaqʼaʼ. Ya Ethel chqä rïn nqanaʼ chë ri xqaʼän jontir riʼ rma Jehová rubʼanon chë más junan rubʼanon qawäch röj chqä rkʼë Jehová, kan achiʼel «jun koloʼ ri oxiʼ ruwäch» (Ecl. 4:12). Xa ta nyaʼöx qʼij chqë rchë nqajäl ri qabʼanon pä, ¡ma ta nqaʼän riʼ!

Ri xintzjoj pa naʼäy xbʼanatäj taq najin wä nqtzolin äl chqachoch. Taq xqqʼax akuchï kʼo wä más ruchqʼaʼ ri raqän yaʼ, ri barco xok äl chuxeʼ yaʼ ye kʼa chanin xel pä. Xa matyox chë qaksan äl qa-chalecos salvavidas chqä chë ma xq-el ta qa chpan ri barco. Tapeʼ ke riʼ, kan xnuj chë yaʼ. Rma  riʼ, kʼo chë xqayaʼ äl pa yaʼ jontir qaway, rma xqaksaj ri kʼojlibʼäl riʼ rchë xqesaj äl ri yaʼ chpan ri barco.

Rma majun chik qaway xkanaj, xeqakanuj äl kär taq yoj bʼenäq äl chpan ri raqän yaʼ. Ye kʼa majun ta wä nqïl. Rma riʼ xqchʼö rkʼë Jehová chqä xqaʼij che rä chë tyaʼ pä qaway rchë ri qʼij riʼ. Taq kʼa riʼ wä tqaʼän qa riʼ, jun qachʼalal xchäp jun mamaʼ kär ri kan xnujsaj qapan yoj cinco ri aqʼaʼ riʼ.

Taq cinco junaʼ yoj bʼenäq chkichʼbʼexik ri congregaciones, ya Ethel y rïn xyaʼöx jun nimaläj qaspanik ri ma qayoʼen ta wä: xtjeʼ jun qalkʼwal. Tapeʼ kan xel nkʼuʼx taq xinkʼoxaj riʼ, ma ntaman ta wä achkë rubʼanik xtjäl ri rubʼanik qakʼaslemal qakʼwan. Ya Ethel y rïn kan rkʼë ronojel qan nqajoʼ wä nqaʼän na ri samaj qabʼanon pä we kʼa ütz na nuʼän chqawäch. Pa junaʼ 1976 xaläx Ethniël, ri naʼäy qalkʼwal, y kaʼiʼ junaʼ rkʼë nkʼaj chrij riʼ, xaläx Giovanni.

Rma kan kʼïy wä toʼïk nkʼatzin chpan ri tinamït Surinam chkipan ri qʼij qa riʼ, ri sucursal xuʼij chwä chë kibʼä na chkichʼbʼexik ri congregaciones. Taq ri akʼalaʼ kʼa ye koköj na, xiyaʼöx chkitzʼetik circuitos ri ma kan ta kʼïy congregaciones ye kʼo chkipan. Ya riʼ xuʼän chë kaʼiʼ semanas chpan jun ikʼ yibʼä chkichʼbʼexik ri congregaciones y kaʼiʼ semanas yinok precursor pa n-congregación. Ya Ethel chqä ri akʼalaʼ yebʼä wä wkʼë taq yibʼä chkitzʼetik congregaciones ri ye kʼo wä chunaqaj qachoch. Ye kʼa taq kʼo wä chë yenbʼetzʼetaʼ ri congregaciones ri ye kʼo pa kʼechelaj o nkʼatzin nbʼan jun nimamoloj chlaʼ, xa nyonïl wä yibʼä.

Rchë xikowin xinbʼän jontir ri samaj yaʼon pa nqʼaʼ, kʼo chë kan pa rubʼeyal xinksaj ri n-tiempo. Xintäj nqʼij rchë ronojel semanas nqayaʼ ruqʼij Jehová pa qachoch rkʼë n-familia. Taq yïn kʼo wä pa kʼechelaj chkitzʼetik ri congregaciones, yë wä ya Ethel nekʼwan bʼey chkiwäch ri akʼalaʼ rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios pa qachoch. Nqatäj wä qaqʼij rchë junan nqjeʼ ronojel mul taq ütz nuʼän. Chqä nqajäm wä qawäch rchë nqetzʼan kikʼë ri akʼalaʼ chqä rchë yeqakʼwaj wä äl pa kʼastanen tapeʼ xa naqaj che rä qachoch. Kʼïy mul kʼa näj aqʼaʼ xiwär rma nkʼatzin wä ntjoj wiʼ rchë kan pa rubʼeyal nbʼän che rä ri samaj yaʼon pa nqʼaʼ. Ya Ethel kan jun utziläj ixöq, kan achiʼel ri ixöq ntzjöx chpan Proverbios 31:15. Ryä kan nmaqʼaʼ yän nkatäj rchë ke riʼ jontir junan nqkowin nqaskʼij ri texto rchë ri qʼij riʼ chqä junan nqwaʼ. Chrij riʼ, ri akʼalaʼ yebʼä wä  pa tijobʼäl. Kan kowan yityoxin rma kʼo jun wixjayil ri kowan nsamäj ri ronojel mul yirutoʼon rchë rïn yikowin nbʼän ri samaj yaʼon pa nqʼaʼ chpan rutinamit Jehová.

Ya Ethel chqä rïn kan xqatäj qaqʼij kikʼë ri akʼalaʼ rchë ryeʼ yekowin nkajoʼ Jehová chqä ri samaj ruchlaʼen qa chqë. Röj nqajoʼ wä chë ryeʼ nkiksaj kikʼaslemal chubʼanik rusamaj Jehová, ye kʼa ma rma ta röj nqbʼin chkë, röj nqajoʼ wä chë kan yë ryeʼ yerayin nkiʼän riʼ. Ronojel mul nqatzjoj wä chkë jontir ri ütz xqaqʼaxaj chpan rusamaj Jehová. Tapeʼ nqaʼij wä chkë ri kʼayewal xeqaqʼaxaj, nqayaʼ wä más rejqalen ri rubʼanik ruchajin pä Jehová ri qa-familia chqä ri utzil ruyaʼon pä pa qawiʼ. Chqä nqakanuj wä rubʼanik rchë ri qalkʼwal yejeʼ kikʼë qachʼalal ri kiyaʼon Jehová naʼäy chpan kikʼaslemal.

Matyox che rä Jehová, ronojel mul kʼo wä ri nkʼatzin chqë. Rïn ronojel mul xintäj nqʼij rchë xentoʼ n-familia. Ri xinqʼaxaj taq ma yïn kʼlan ta na chqä taq yïn wä precursor especial xkʼüt chi nwäch chë nkʼatzin nakʼöl jbʼaʼ arajil rma rkʼë jbʼaʼ kʼo jun ri kan xtkʼatzin xtalöqʼ. Tapeʼ xqatäj qaqʼij rchë xqaʼän riʼ, kʼo mul ma kan ta xqrqʼiʼ apü ri päq rchë xqalöqʼ ri nkʼatzin chqë. Rïn kan nyaʼon chwäch wan chë taq xbʼanatäj riʼ, kan yë Jehová xqtoʼö pä. Nnatäj chwä chë pa junaʼ 1986 kʼa 1992 xbʼanatäj jun chʼaʼoj pa tinamït Surinam. Kʼo mul kan kʼayewal xuʼän nawïl ri ntej ronojel qʼij. Tapeʼ ke riʼ, Jehová ronojel mul xyaʼ pä ri nkʼatzin chqë (Mat. 6:32).

Jehová rubʼanon chë kan kiʼ qakʼuʼx qabʼanon pä; ryä majun bʼëy yojuryaʼon ta qa. Ri qalkʼwal kan jun nimaläj spanïk yaʼon pä chqë, y kan nqatyoxij che rä Jehová rma xyaʼ qʼij chqë rchë nqakʼüt chkiwäch achkë rubʼanik nkajoʼ ryä. Kan jaʼäl nunaʼ qan rma xqatzʼët chë ryeʼ xkichaʼ xkiksaj kikʼaslemal chubʼanik rusamaj Jehová. Ethniël y Giovanni ye bʼenäq chik chpan ri tijobʼäl ri komä rubʼiniʼan Tijobʼäl rchë yetjöx ri nkitzjoj ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Komä, ryeʼ chqä kixjilal najin yetoʼon chpan ri sucursal ri kʼo pa tinamït Surinam.

Tapeʼ ya Ethel chqä rïn ya kʼo chik qajunaʼ, chöj kaʼiʼ kʼa yoj precursores especiales na. Y rma kan kowan qasamaj kʼo, ma ruyaʼon ta qʼij chwä ntamaj yimuxan. Ye kʼa ma ntzolij ta wiʼ chubʼanik jontir ri xinbʼän. Taq ntzʼët ri nqʼaxan pä chpan nkʼaslemal, kan rkʼë ronojel wan nbʼij chë taq kʼa yïn kʼajol na, kan yë ri más ütz xinchaʼ xinbʼän: ri nksaj nkʼaslemal rchë yisamäj rkʼë Jehová.