1. ¿Achkë riʼ ri más ütz nqachaʼ nqaʼän pa qakʼaslemal?

RI NKIʼÄN pa kikʼaslemal ri teʼej tataʼaj kʼïy mul kan kʼïy junaʼ xtyaʼ qa kʼayewal o utzil pa kiwiʼ ri kalkʼwal. Ye kʼa ri akʼalaʼ kʼo chqä chë nkichaʼ nkiʼän ri ütz rchë xtkinaʼ kiʼkʼuxlal. Rma riʼ, ri más ütz nqachaʼ nqaʼän pa qakʼaslemal ya riʼ nqayaʼ ruqʼij Jehová, ri utziläj Qatataʼ kʼo chkaj (Sal. 73:28).

2. Achiʼel nqatzʼët chpan le Biblia, ¿achkë xkichaʼ xkiʼän pa kikʼaslemal José y María, chqä Jesús?

² José y María, ri ruteʼ rutataʼ Jesús, kan xekitoʼ ri kalkʼwal rchë xkiyaʼ ruqʼij Jehová. Y rkʼë ri xkiʼän pa kikʼaslemal xkikʼüt chë ya riʼ wä ri más ruqʼij chkiwäch ryeʼ (Luc. 2:40, 41, 52). Jesús chqä kan yë ri ütz xchaʼ xuʼän pa rukʼaslemal. Riʼ xtoʼ rchë xuʼän ri ruraybʼal Jehová (Mat. 4:1-10). Rma riʼ, xok jun achï ri kan ütz runaʼoj, ri majun bʼëy xeruyaʼ qa rachiʼil chqä ri xkowin xpabʼaʼ riʼ chkiwäch ri kʼayewal. Kantzij na wä chë ri teʼej tataʼaj ri nkajoʼ Jehová kan nkirayij chë ri kalkʼwal kan junan nuʼän kinaʼoj rkʼë Jesús.

3. ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj chpan re tjonïk reʼ?

³ Chpan re tjonïk reʼ xkeqaqʼalajsaj re kʼutunïk reʼ: ¿Achkë xuʼän Jehová ri xtoʼ Jesús rchë ütz xbʼä pa rukʼaslemal? ¿Achkë nkitamaj ri teʼej tataʼaj chrij ri xkiʼän José y María pa kikʼaslemal? ¿Y achkë nkitamaj ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ chrij ri xchaʼ xuʼän Jesús pa rukʼaslemal?

4. ¿Achkë xuʼän Jehová ri kan xtoʼ Jesús?

⁴ Jehová xeruchaʼ utziläj taq winäq rchë xeʼok ruteʼ rutataʼ Jesús (Mat. 1:18-23; Luc. 1:26-38). Ri rutzij María ri nqïl  chpan le Biblia nkikʼüt chqawäch chë ryä kan xrajoʼ Jehová chqä ri Ruchʼaʼäl (Luc. 1:46-55). Y ri xuʼän José taq Jehová xuʼij che rä achkë kʼo chë nuʼän, nukʼüt chqawäch chë ryä chqä kan xrajoʼ Jehová chqä kan xrajoʼ chë ütz xtzʼet rma ryä (Mat. 1:24).

5, 6. ¿Achkë kʼayewal xyaʼ qʼij Jehová chë xqʼaxaj ri Rukʼajol?

⁵ Jehová ma xeruchaʼ ta bʼeyon taq winäq rchë xeʼok ruteʼ rutataʼ Jesús. Nqʼalajin riʼ rkʼë ri spanïk xkiʼän José y María che rä Jehová taq Jesús xaläx (Luc. 2:24). Rkʼë jbʼaʼ José kʼo wä jun koʼöl rachoch ri akuchï xsmajij wä ri carpintería chuxkïn rachoch pa Nazaret. Chqä rkʼë jbʼaʼ kikʼwan wä jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik, rma achiʼel ta ye 7 o más kalkʼwal xejeʼ (Mat. 13:55, 56).

⁶ Tapeʼ Jehová xtoʼ Rukʼajol chkiwäch jojun kʼayewal, ryä xyaʼ qʼij chë xeruqʼaxaj jojun chik kʼayewal (Mat. 2:13-15). Jojun tzʼetbʼäl. Jesús kantzij na wä chë xbʼison taq pa naʼäy, jojun chkë ri ruchʼalal ma xkinmaj ta chë ryä chaʼon wä rma Dios (Mar. 3:21; Juan 7:5). Chqä José rkʼë jbʼaʼ xkäm taq Jesús kʼa kʼajol na, y riʼ rkʼë jbʼaʼ xuʼän chë Jesús kan kowan xbʼison. Y rma yë wä ryä ri naʼäy akʼal, rkʼë jbʼaʼ kʼo chë xkanaj qa pa ruwiʼ ri rusamaj rutataʼ (Mar. 6:3). Taq xeqʼax ri junaʼ, ryä xtamaj achkë rubʼanik nuyaʼ ri nkʼatzin chkë ri ru-familia. Y rchë xuʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ kʼo chë kan kuw xsamäj. Rma riʼ, nqʼalajin chqawäch chë Jesús xnaʼ ri kosïk ri nunaʼ jun winäq ri kuw nsamäj jun qʼij.

7. a) ¿Achkë kʼutunïk ütz nkiʼän qa chkiwäch ri kʼlan taq winäq ri ye kʼo kalkʼwal? b) Achiʼel nuʼij chpan Proverbios 2:1 kʼa 6, ¿achkë kʼo chë nkikʼüt ri teʼej tataʼaj chkiwäch ri kalkʼwal?

⁷ We rït chqä ri akʼlaj niwajoʼ njeʼ iwalkʼwal, tikʼutuj qa reʼ chiwäch: «¿Nqakʼüt komä rkʼë ri qanaʼoj chë nqaqasaj qiʼ chqä chë nqajoʼ Jehová chqä ri Ruchʼaʼäl? Xa ta Jehová yeruchaʼ achkë ütz yeʼok teʼej tataʼaj, ¿nqrchaʼ ta komä röj?» (Sal. 127:3, 4). We yït chik teʼej o tataʼaj, takʼutuj qa reʼ chawäch: «¿Nkʼüt komä chkiwäch walkʼwal chë kan kʼo rejqalen ri kuw yesamäj?» (Ecl. 3:12, 13). «¿Nbʼän komä jontir ri kʼo pa nqʼaʼ rchë yenchajij chkiwäch ronojel ri itzelal ri kʼo chwäch le Ruwachʼulew ri kʼo pa ruqʼaʼ Satanás?» (Prov. 22:3). Kantzij na wä chë ma kan ta chkiwäch jontir kʼayewal xkakowin xkeʼachajij wä. Majun ta jun  nkowin nbʼanö riʼ. Ye kʼa ri yakowin naʼän rït ya riʼ yeʼatoʼ rchë ryeʼ xkekowin xtkipabʼaʼ kiʼ chkiwäch ri kʼayewal. ¿Achkë rubʼanik naʼän riʼ? Taq yeʼatoʼ rchë nkikanuj kitoʼik chpan ri Ruchʼaʼäl Dios (taskʼij ruwäch Proverbios 2:1-6). Jojun tzʼetbʼäl. We jun iwachʼalal ma nrajoʼ ta chik nuyaʼ ruqʼij Jehová, tiksaj ri Ruchʼaʼäl Dios rchë nikʼüt chkiwäch ri iwalkʼwal achkë rma kan kowan rejqalen nqanmaj rutzij Jehová (Sal. 31:23). O we nkäm jun winäq ri kan kowan niwajoʼ, tikʼutuʼ textos ri ye kʼo chpan le Biblia chkiwäch ri xkekitoʼ rchë ma nchʼakon ta ri bʼis chkij chqä rchë nkinaʼ uxlanen pa kan (2 Cor. 1:3, 4; 2 Tim. 3:16).

8. ¿Achkë rubʼanik xkismajij José y María ri pixaʼ kʼo chpan Deuteronomio 6:6 chqä 7?

⁸ José y María xekowin xkitoʼ Jesús rchë xok jun winäq ri ütz xtzʼet rma Dios. Ryeʼ xekowin xkiʼän riʼ rma xkismajij ri pixaʼ xyaʼ Jehová chkë ri teʼej tataʼaj (taskʼij ruwäch Deuteronomio 6:6, 7). Ryeʼ kan rkʼë ronojel kan xkajoʼ Jehová. Y ri xjeʼ más rejqalen chkiwäch ryeʼ ya riʼ xekitoʼ ri kalkʼwal rchë xkinaʼ chqä ri ajowabʼäl riʼ chrij Jehová.

9. ¿Achkë xkiʼän José y María rchë xekitoʼ ri kalkʼwal?

⁹ José y María kan xkitäj kiqʼij rchë ma xkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Dios rkʼë ki-familia. Ronojel semanas yebʼä wä pa sinagoga rchë Nazaret chqä ronojel junaʼ yebʼä wä Jerusalén rchë yejeʼ pa nmaqʼij ri nbʼan wä rma ri Pascua (Luc. 2:41; 4:16). Rkʼë jbʼaʼ taq ye bʼenäq Jerusalén, ryeʼ xkikʼüt chwäch Jesús chqä chkiwäch ri ruchʼalal ronojel ri ruqʼaxan pä rutinamit Jehová. Y rkʼë jbʼaʼ taq ye bʼenäq wä pa bʼey, xeqʼax jojun tinamït ri yetzjöx chpan ri Ruchʼaʼäl Dios. Rkʼë jbʼaʼ kan kʼayewal xuʼän chkiwäch José y María xekitjoj ri kalkʼwal chpan ri ruchʼaʼäl Dios, más we ye kʼïy kalkʼwal xejeʼ. Ye kʼa kan kʼïy utzil xkïl rma xkiyaʼ Jehová pa naʼäy, rma jontir ri ye kʼo wä chpan ri ki-familia kan junan xuʼän kiwäch rkʼë Jehová.

10. ¿Achkë nkitamaj ri teʼej tataʼaj chrij ri xkiʼän José y María?

¹⁰ ¿Achkë nkitamaj ri teʼej tataʼaj chrij ri xkiʼän José y María? Ri kʼo más rejqalen ya riʼ chë rïx nikʼüt chkiwäch ri iwalkʼwal rkʼë ri niʼij chqä ri niʼän chë niwajoʼ Jehová rkʼë ronojel iwan. Tjeʼ pan ijolon chë ri spanïk ri más ütz  niyaʼ chkë ri iwalkʼwal ya riʼ yeʼitoʼ rchë nkajoʼ Jehová. Y jun chkë ri más ütz nikʼüt chkiwäch ya riʼ achkë rubʼanik nkitjoj kiʼ chrij le Biblia ronojel mul, ri rubʼanik yechʼö qʼanäj rkʼë Jehová, ri yebʼä pa qamoloj chqä ri yeʼel chutzjoxik le Biblia (1 Tim. 6:6). Kantzij na wä chë rïx kʼo chë niyaʼ kiway, kitzyaq chqä ri nkʼaj chik ri nkʼatzin chkë (1 Tim. 5:8). Ye kʼa ma timestaj ta reʼ: taq Jehová xtchüp ruwäch ri itzelal, ri iwalkʼwal xa xuʼ xkekowin xkeqʼax chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew we kuw rubʼanon kachbʼilanïk rkʼë Jehová, y ma rma ta ri bʼeyomäl kʼo kikʼë (Ezeq. 7:19; 1 Tim. 4:8). *

11. a) ¿Achkë rubʼanik ri naʼoj ye kʼo chpan 1 Timoteo 6:17 kʼa 19 yekitoʼ ri teʼej tataʼaj? b) ¿Achkë ütz nkiyaʼ chkiwäch ri familias nkiʼän, y achkë utzil xtkïl we xtkiʼän riʼ? (Tatzʼetaʼ ri recuadro « ¿Achkë ütz nkiyaʼ chkiwäch ri familias nkiʼän?»).

¹¹ Kan jaʼäl nqanaʼ nqatzʼët chë ye kʼïy teʼej tataʼaj yekitoʼ ri kalkʼwal rchë más junan nuʼän kiwäch rkʼë Jehová. Ryeʼ junan nkiyaʼ ruqʼij Dios. Ronojel mul yebʼä pa moloj, pa nimamoloj chqä chutzjoxik le Biblia. Ye kʼo jojun familias yebʼetoʼon akuchï ma kan ta ntzjöx más le Biblia. Jojun chik nkibʼetzʼetaʼ Betel chqä ye kʼo ri yetoʼon chkiyakik jay rchë nyaʼöx ruqʼij Dios chkipan. Rchë nkiʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtkʼatzin xtkisäch päq chqä kʼo mul kʼayewal bʼaʼ xtuʼän chkiwäch, ye kʼa Jehová kan xtyaʼ kʼïy utzil pa kiwiʼ (taskʼij ruwäch 1 Timoteo 6:17-19). Kʼïy mul ri akʼalaʼ ri xkʼut pä riʼ chkiwäch kimä ri kiteʼ kitataʼ, kʼa yekiʼän na ronojel riʼ taq yekʼïy qʼanäj, y kan yetyoxin rma ri rubʼanik xekʼiytisäx pä kimä ri kiteʼ kitataʼ (Prov. 10:22). *

12. ¿Achkë kʼo chë xuʼän Jesús taq xkʼïy qʼanäj?

¹² Ronojel ri xuʼän Jehová, José y María kan xtoʼ Jesús pa rukʼaslemal. Ye kʼa taq xkʼïy qʼanäj, Jesús kʼo chë xchaʼ achkë bʼey xkʼwaj pa rukʼaslemal (Gál. 6:5). Achiʼel röj, ryä chqä xyaʼöx qʼij che rä rchë nuchaʼ we nrajoʼ nuyaʼ ruqʼij Jehová o manä. Ryä xkowin ta xuʼän ri xrajoʼ, ye kʼa xchaʼ xyaʼ ruqʼij Jehová (Juan 8:29). Ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa xkerutoʼ ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ pa qaqʼij komä.

13. ¿Achkë xuʼän Jesús taq kʼa kʼajol na?

¹³ Taq Jesús kʼa kʼajol na, ryä xnmaj kitzij ruteʼ rutataʼ. Ryä majun bʼëy xquʼ ta chë más runaʼoj chkiwäch ryeʼ, y rma riʼ ma ta xnmaj kitzij. Pa rukʼexel riʼ, le Biblia nuʼij chë «ronojel mul xnmaj kitzij» (Luc. 2:51). Rma yë wä Jesús ri naʼäy akʼal, ryä kan kʼïy samaj xjeʼ chrij. Tapeʼ ke riʼ, ryä kan xtäj ruqʼij chkibʼanik ri samaj riʼ chqä kan xtäj ruqʼij rchë xtamaj  rusamaj rutataʼ, rchë ke riʼ xtoʼ ri ru-familia rkʼë ri nkʼatzin chkë.

14. ¿Achkë rma qataman chë Jesús kan xqä chwäch xtjoj riʼ chrij ri Ruchʼaʼäl Dios?

¹⁴ Rkʼë jbʼaʼ ri ruteʼ rutataʼ Jesús xkitzjoj che rä achkë rubʼanik xaläx chqä achkë xkiʼij ri ángeles chrij (Luc. 2:8-19, 25-38). Ye kʼa ryä ma xa xuʼ ta xkanaj qa rkʼë ri xbʼix che rä, xa kan xnukʼuj ruwäch ri Ruchʼaʼäl Dios pa ruyonïl. ¿Achkë rma nqaʼij chë Jesús kan xqä chwäch xtjoj riʼ chrij ri Ruchʼaʼäl Dios? Rma, tapeʼ kʼa kʼajol na, ri tijonelaʼ ri ye kʼo Jerusalén kan xel kikʼuʼx taq xkitzʼët jontir ri retaman chqä ri rubʼanik yeruqʼalajsaj ronojel (Luc. 2:46, 47). Tapeʼ kʼa riʼ wä 12 rujunaʼ, Jesús ya ruyaʼon wä chik chwäch ran chë Jehová ya riʼ wä Rutataʼ (Luc. 2:42, 43, 49).

15. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Jesús chë xchaʼ xuʼän ri ruraybʼal Jehová?

¹⁵ Taq Jesús xtamaj achkë wä rusamaj chpan ruraybʼal Jehová, ryä ma xkʼewaj ta xkʼän ri samaj riʼ (Juan 6:38). Ryä retaman wä chë ye kʼïy winäq kan itzel xtkinaʼ che rä. Tapeʼ ryä ma xrajoʼ ta xqʼaxaj riʼ, ryä xchaʼ xnmaj rutzij Jehová. Kan xa xuʼ xqasäx pa yaʼ pa junaʼ 29, ryä xksaj rukʼaslemal rchë xuʼän ri ruraybʼal Rutataʼ (Heb. 10:5-7). Ryä kan ya riʼ xyaʼ chwäch ran xuʼän, yajün taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nkäm chwäch ri cheʼ (Juan 19:30).

16. ¿Achkë nkitamaj ri akʼalaʼ chrij ri xuʼän Jesús?

¹⁶ Tanmaj kitzij ri ateʼ atataʼ. Achiʼel José y María, ri ateʼ atataʼ rït chqä xa ye ajmakiʼ. Ye kʼa Jehová pa kiqʼaʼ ryeʼ ruyaʼon wä qa rchë yatkichajij, yatkitjoj chqä nkikʼüt chawäch achkë bʼey kʼo chë nakʼwaj pan akʼaslemal. Kʼo chë nayaʼ axkïn chkë ri naʼoj nkiyaʼ chawä chqä kʼo chë ma naqasaj ta kiqʼij rchë ke riʼ «ütz xkabʼä pan akʼaslemal» (Efes. 6:1-4).

17. Achiʼel nuʼij chpan Josué 24:15, ¿achkë yaʼon qa pa kiqʼaʼ ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ?

¹⁷ Tachaʼ achkë nawajoʼ nayaʼ ruqʼij. Kʼo chë kan yït rït yatzʼetö achkë riʼ Jehová, achkë ruraybʼal chqä achkë rubʼanik naʼän riʼ (Rom. 12:2). Xa xuʼ ke riʼ xkakowin xtachaʼ ri más ütz pan akʼaslemal, y ya riʼ nayaʼ ruqʼij Jehová (taskʼij ruwäch Josué 24:15; Ecl. 12:1). We chaq taqïl naskʼij chqä nanukʼuj ruwäch ri a-Biblia, más xtawajoʼ Jehová chqä ri akʼuqbʼäl kʼuʼx chrij más xtkowïr.

18. ¿Achkë nkʼatzin nkichaʼ nkiʼän ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ, y achkë xtkïl we xtkiʼän riʼ?

 ¹⁸ Taksaj akʼaslemal rchë naʼän ri ruraybʼal Jehová. Ri winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Jehová nkiʼij chë xtanaʼ kiʼkʼuxlal we xtaksaj akʼaslemal rchë nakanuj bʼeyomäl. Ye kʼa ri winäq ri nkiʼän riʼ xa ruyon kʼayewal nkïl (1 Tim. 6:9, 10). We nanmaj rutzij Jehová chqä nayaʼ ruraybʼal pa naʼäy, ütz xkabʼä pan akʼaslemal chqä «xtakʼüt chë kan kʼo anaʼoj» (Jos. 1:8).

19. ¿Achkë kʼo chë ma nkimestaj ta ri teʼej tataʼaj?

¹⁹ Rïx, ri yïx teʼej tataʼaj, tibʼanaʼ jontir ri kʼo pan iqʼaʼ rchë yeʼitoʼ ri iwalkʼwal rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Tikʼuqbʼaʼ ikʼuʼx chrij y ryä xkixurtoʼ rchë ronojel ri xtichʼöbʼ xtiʼän ütz xttel apü chiwäch (Prov. 3:5, 6). Ma timestaj ta chë ri iwalkʼwal más xtkitamaj chrij ri ibʼanobʼal chwäch ri niʼij chkë. Rma riʼ, titjaʼ iqʼij rchë ronojel ri niʼän xkerutoʼ ri iwalkʼwal rchë Jehová kiʼ rukʼuʼx xtuʼän kikʼë.

20. ¿Achkë utzil xtkïl ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ we xtkichaʼ xtkiyaʼ ruqʼij Jehová?

²⁰ Rïx, ri yïx qʼopojiʼ kʼojolaʼ, ri iteʼ itataʼ yekowin yixkitoʼ rchë ütz yixbʼä pan ikʼaslemal. Ye kʼa pan iqʼaʼ rïx kʼo wä chë Dios kiʼ rukʼuʼx xtuʼän iwkʼë. Rma riʼ, tikʼamaʼ inaʼoj chrij Jesús chqä tichaʼ niyaʼ ruqʼij Jehová, ri utziläj Qatataʼ. We xtiʼän riʼ, xtinaʼ kiʼkʼuxlal chqä xtinaʼ chë kʼo rma yïx kʼäs (1 Tim. 4:16). Y chqawäch apü xtiwïl jun utziläj kʼaslemal ri chöj ma njunmatäj ta rkʼë ri qakʼaslemal komä.