1, 2. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri naʼoj kʼo chpan Eclesiastés 11:6 rukʼwan riʼ rkʼë ri rutzjoxik Ruchʼaʼäl Dios chkë ri winäq?

CHKIPAN jojun tinamït, ri winäq kan jaʼäl nkikʼoxaj taq natzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë. Ryeʼ kan nkinaʼ chë ri natzjoj chkë kan nkʼatzin pa kikʼaslemal. Ye kʼa nkʼaj chik tinamït, ri winäq ma kan ta nqä chkiwäch nkikʼoxaj chrij Dios o chrij le Biblia. Xa bʼa achkë na kʼa kinaʼoj ri winäq chpan qa-territorio, Jehová nrajoʼ chë ma tqayaʼ ta qa rutzjoxik le Biblia kʼa taq ryä xtuʼij chë ma tbʼan ta chik re samaj reʼ.

² Jehová ya ruchaʼon chik jun qʼij rchë xtchüp ruwäch ronojel ri itzelal. Taq xtbʼanatäj riʼ, röj ma xtqatzjoj ta chik ri utziläj taq rutzjol (Mat. 24:14, 36). Loman nbʼeqä ri qʼij riʼ, ¿achkë xtqtoʼö rchë ma xtquxlan ta chbʼanik rusamaj Jehová? (Taskʼij ruwäch Eclesiastés 11:6). *

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ Chpan ri jun qa tjonïk xqatzʼët kajiʼ naʼoj ri xtqrtoʼ rchë más ütz xtqaʼän che rä qasamaj chrij rutzjoxik le Biblia (Mat. 4:19). Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët oxiʼ naʼoj ri xtqrtoʼ rchë xa bʼa achkë na kʼa kʼayewal xtkʼüt pä riʼ chqawäch, röj kan xtqarayij xtqatzjoj le Biblia chkë ri winäq. Xtqatamaj achkë rma kan janina rejqalen nqayaʼ qan chrij ri qasamaj, chë ma nikʼo ta qakʼuʼx nqyoʼen chqä chë ma nkʼis ta qa ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx.

4. ¿Achkë rma kʼo chë nqayaʼ qan chrij ri samaj ruchlaʼen qa Jehová chqë?

⁴ Jesús xuʼij qa achkë wä xtbʼanatäj chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij  chqä achkë wä kinaʼoj xtkikʼüt ri winäq. Chqä xuʼij chë ronojel riʼ rkʼë jbʼaʼ xtkiʼän chë ri rutzeqelbʼëy xa ma xtkiyaʼ ta chik kan chrij ri rutzjoxik le Biblia. Rma riʼ, xuʼij reʼ chkë: «Kan ronojel mul kiniyoʼej apü» (Mat. 24:42). Y achiʼel wä xbʼanatäj pa ruqʼij qa Noé, komä chqä kʼo jalajöj yebʼanö chë ri winäq ma nkiyaʼ ta kixkïn che rä ri nqaʼij chkë (Mat. 24:37-39; 2 Ped. 2:5). Rma riʼ, nqajoʼ nqayaʼ qan chrij ri samaj ruchlaʼen qa Jehová chqë.

5. Achiʼel nuʼij chpan Hechos 1:6 kʼa 8, ¿kʼa akuchï xttzjöx wä ri Ruchʼaʼäl Dios?

⁵ Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, röj kʼo chë nqayaʼ qan chrij ri rutzjoxik ri utziläj taq rutzjol chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Jesús xuʼij qa chë ri rutzeqelbʼëy xtkitzjoj na ri Ruchʼaʼäl Dios tapeʼ ryä kamnäq chik, chqä kan más kʼïy tinamït xtkitzjoj wä (Juan 14:12). Taq Jesús xkäm, jojun chkë ri rutzeqelbʼëy xeʼok chik jmul ajchapöy kär. Rma riʼ, taq xkʼasöx pä, ryä xuʼän chë jojun chkë ri rutzeqelbʼëy xekichäp kʼïy kär. Rkʼë ri milagro riʼ, Jesús xkʼüt qa chkiwäch chë ri yekitoʼ ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy más rejqalen chwäch xa bʼa achkë na chik jun samaj (Juan 21:15-17). Taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nbʼä chkaj, ryä xuʼij chkë ri rutzeqelbʼëy chë ri samaj ri xchäp qa ryä ma xa xuʼ ta pa tinamït Israel xtbʼan wä, xa kan xtbʼan chqä chwäch ronojel le Ruwachʼulew (taskʼij ruwäch Hechos 1:6-8). Jun kayoxiʼ junaʼ chrij riʼ, Jesús xkʼüt chwäch ri apóstol Juan chpan jun visión achkë wä xtbʼanatäj chpan «ri ruqʼij ri Ajaw». * Chpan ri visión riʼ, Juan xtzʼët jun ri kan kʼo rejqalen: ri ángeles najin wä yekitoʼ ri rutzeqelbʼëy Jesús rchë nkitzjoj ri «utziläj taq rutzjol [...] chkë jontir tinamït, ijatzul y chʼaʼäl» (Apoc. 1:10; 14:6). Nqʼalajin kʼa chë Jehová nrajoʼ chë röj nqtoʼon rkʼë re jun nimaläj samaj reʼ kʼa taq ryä xtuʼij chë ma tbʼan ta chik.

6. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë xtqayaʼ qan chrij ri rutzjoxik le Biblia?

⁶ Jun ri xtqtoʼö rchë xtqayaʼ qan chrij ri  rutzjoxik le Biblia, ya riʼ nqaquʼ rij jontir ri rubʼanon Jehová rchë nqrtoʼ pä. Tqaquʼ rij ronojel ri ruyaʼon pä chqë rchë más junan nuʼän qawäch rkʼë, achiʼel ri publicaciones chwäch wuj chqä electrónicos, ri audios, ri videos chqä ri Broadcasting ri ntel ronojel ikʼ. Tqaquʼ chqä rij reʼ, chpan ri qa-sitio pa Internet xkeʼawïl naʼoj ri kʼo pa más mil chʼaʼäl (Mat. 24:45-47). Tapeʼ ri winäq ma junan ta kiwäch rma ri política, ri religión chqä ri päq, röj, ri rusamajelaʼ Dios, yoj jun familia ri ye kʼo más ye 8 millones winäq chpan, ri yoj kʼo chwäch ronojel le Ruwachʼulew chqä junan rubʼanon qawäch. Jun tzʼetbʼäl. Ri viernes 19 de abril rchë ri junaʼ 2019, jontir ri testigos de Jehová ri yoj kʼo chwäch le Ruwachʼulew, xqatzʼët jun video ri xnukʼuj rij ri texto rchë ri qʼij riʼ. Ri aqʼaʼ riʼ, ye 20,919,041 winäq xkimöl kiʼ rchë xkinataj rukamik Jesús. Kantzij na wä chë kan jun nimaläj utzil nqanaʼ taq nqatzʼët jontir ri najin yebʼanatäj chkipan qaqʼij, chqä chë röj najin nqtoʼon rchë nbʼanatäj riʼ. Taq nqaquʼ rij ronojel reʼ, xtqrtoʼ rchë röj xtqayaʼ más qan chrij rutzjoxik ri Ruchʼaʼäl Dios.

7. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa Jesús rchë nqayaʼ qan chrij rusamaj Jehová?

⁷ Jun chik ri xtqtoʼö rchë xtqayaʼ qan chrij ri rutzjoxik le Biblia, ya riʼ nqakʼän qanaʼoj chrij ri xuʼän Jesús. Ryä ma xyaʼ ta qʼij chë kʼo ta jun ri xqʼatö rchë chë ma ta xtzjoj ri kantzij (Juan 18:37). Taq ryä xtzuj jontir ri qʼatbʼäl taq tzij che rä rma Satanás, ryä ma xqä ta pa ruqʼaʼ, nixta xqä pa kiqʼaʼ ri winäq taq xkajoʼ xkiʼän qʼatöy tzij che rä (Mat. 4:8, 9; Juan 6:15). Ryä ma xyaʼ ta qʼij chë xbʼä ran chrij ri bʼeyomäl chqä ma xxiʼij ta riʼ rma kan kʼïy kʼayewal xtyaʼöx pa ruwiʼ (Luc. 9:58; Juan 8:59). We ma nqajoʼ ta nqkos chbʼanik qasamaj, tqakʼamaʼ qanaʼoj chrij Jesús, kan achiʼel wä xuʼij qa Pablo. We xtqaʼän riʼ, tapeʼ xkeyaʼöx kʼayewal pa qawiʼ, röj kʼa xtqayaʼ na qan chrij ri qasamaj (Heb. 12:3).

8. ¿Achkë rma kowan rejqalen chë ma nikʼo ta qakʼuʼx nqyoʼen?

⁸ Kʼïy mul, kan nkʼatzin chë ma nikʼo ta qakʼuʼx nqayoʼej jun ri nqajoʼ chë nbʼanatäj o rchë nsolotäj jun kʼayewal. Jojun tzʼetbʼäl. Ri profeta Habacuc kan xrajoʼ chë xkʼis ri itzelal chwäch ri tinamït Judá (Hab. 1:2). Ri rutzeqelbʼëy Jesús kiyoʼen wä chë ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios chaq kʼateʼ xtqʼät qʼanäj tzij chqä chë xkeruköl pa ruqʼaʼ ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo wä Roma (Luc. 19:11). Y röj kan rkʼë ronojel qan qayoʼen ri qʼij taq ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios xtresaj ri itzelal chqä ruyon winäq ri nkinmaj rutzij Dios xkeruyaʼ qa chwäch le Ruwachʼulew (2 Ped. 3:13). Ye kʼa nkʼatzin chë ma nikʼo ta qakʼuʼx nqayoʼej ri qʼij taq Jehová xtkʼäm pä jontir riʼ. Keqatzʼetaʼ jojun rma ri nqaʼij chë Jehová retaman nyoʼen.

9. ¿Achkë rma nqaʼij chë Jehová kan retaman nyoʼen?

⁹ ¿Achkë rma nqaʼij chë Jehová kan retaman nyoʼen? Keqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl. Ryä xyaʼ kʼïy tiempo che rä Noé rchë nuʼän ri arca chqä rchë nuʼij chkë ri winäq chë tkitzolij kiʼ (2 Ped. 2:5; 1 Ped. 3:20). Y taq Abrahán xuʼän kʼïy kʼutunïk che rä chrij ri achkë rma xtchüp kiwäch ri tinamït Sodoma y Gomorra, Jehová xyaʼ ruxkïn che rä (Gén. 18:20-33). Y tapeʼ ri israelitas chaq taqïl ma xkinmaj ta rutzij, ryä kan pa junaʼ ma xikʼo ta rukʼuʼx kikʼë (Neh. 9:30, 31). Komä chqä, Jehová rukʼutun chë retaman nyoʼen rma kʼa ruyaʼon na qʼij chkë ri winäq rchë nkitzolij kiʼ chqä rchë yeʼok rachiʼil (Juan 6:44; 1 Tim. 2:3, 4; 2 Ped. 3:9). Kantzij na wä chë Jehová kan ruyaʼon qa jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch. Rma riʼ, ma tikʼo ta qakʼuʼx nqyoʼen, ye kʼa tqatjaʼ qaqʼij chpan ri rusamaj. Ryä nqrtoʼ rchë xtqkowin xtqaʼän riʼ rkʼë jun kʼambʼäl tzij ri nqïl chpan Ruchʼaʼäl. Tqatzʼetaʼ achkë kʼambʼäl tzij riʼ.

10. ¿Achkë nukʼüt qa chqawäch ri tzʼetbʼäl chrij ri ajbʼanöy tkoʼn ri nuʼij chpan Santiago 5:7 chqä 8?

¹⁰ (Taskʼij ruwäch Santiago 5:7, 8). Ri tzʼetbʼäl  chrij ri ajbʼanöy tkoʼn nqrtoʼ rchë nqatamaj nqyoʼen. Tapeʼ kʼo jojun tkoʼn ri kan chanin yekʼïy qʼanäj, kan jontir bʼaʼ tkoʼn eqal yekʼïy chqä kʼa runaj nuyaʼ kiwäch. Pa tinamït Israel, ri ajbʼanöy tkoʼn nukʼwaj wä jun 6 ikʼ chkiwäch rchë nkitzʼët ruwäch kitkoʼn. Ri ajbʼanöy tkoʼn yerutïk wä qa ri ijaʼtz taq nuʼän ri naʼäy taq jöbʼ, ntel chë tzij pa nkʼaj che rä ri ikʼ octubre, y nresaj rutkoʼn taq nuʼän ri rukʼisbʼäl taq jöbʼ, ntel chë tzij pa nkʼaj che rä ri ikʼ abril (Mar. 4:28). Röj xtqakʼüt chë kʼo qanaʼoj we ma xtikʼo ta qakʼuʼx xtqyoʼen achiʼel nuʼän jun ajbʼanöy tkoʼn. Ye kʼa kʼïy mul ma chaq bʼaʼ ta naʼän riʼ.

11. We ma nikʼo ta qakʼuʼx, ¿achkë rubʼanik xtqrtoʼ riʼ chpan ri qasamaj chrij ri rutzjoxik le Biblia?

¹¹ Rma xa yoj ajmakiʼ, kʼïy mul ma nqä ta chqawäch nqayoʼej rchë nqatzʼët ruwäch ri qasamaj. Ye kʼa we kʼo jun winäq kʼo jun rutkoʼn y nrajoʼ chë ri tkoʼn riʼ nuyaʼ ruwäch, kʼo chë chaq taqïl nsamäj chpan. Ri winäq riʼ kʼo chë nuchʼïk ruwäch ri ulew, yerutïk ri ijaʼtz, nujosqʼij chqä nuyiʼaj rutkoʼn. Ke riʼ chqä nbʼanatäj rkʼë ri samaj chlaʼen qa chqë chrij ri yeqatoʼ ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy Cristo. Röj kʼo chë nqajäm qawäch rchë yeqatoʼ ri qatijoxelaʼ rchë yekajoʼ jontir kiwäch winäq. Taq ri winäq ma nkiyaʼ ta kixkïn chqë, nkʼatzin nqkochʼon rchë ma nqbʼison ta. Ye kʼa nkʼatzin chqä ma nikʼo ta qakʼuʼx kikʼë ri winäq ri nkiyaʼ kixkïn chqë, rma kʼo mul ma nkʼuqeʼ ta yän kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Kʼo mul, yajün ri rutzeqelbʼëy Jesús kan kʼayewal xuʼän chkiwäch xqʼax pa kijolon ri xkʼüt Jesús chkiwäch (Juan 14:9). Ma tqamestaj ta chë röj rkʼë jbʼaʼ nqkowin nqatïk «ri ijaʼtz» pa ran jun winäq chqä nqayiʼaj ri ijaʼtz riʼ, ye kʼa xa xuʼ Dios nbʼanö che rä chë xtkʼuqeʼ rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl (1 Cor. 3:6).

12. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë ma nikʼo ta qakʼuʼx kikʼë ri qachʼalal ri ma ye Testigos ta taq nqatzjoj le Biblia chkë?

¹² Jun chik ri akuchï nkʼatzin nqakʼüt chë ma nikʼo ta qakʼuʼx, ya riʼ taq nqatzjoj le Biblia chkë ri qachʼalal ri ma ye Testigos ta. Tapeʼ ke riʼ, kʼo mul kan kʼayewal nuʼän chqawäch. Chpan Eclesiastés 3:1 chqä 7, nqïl jun naʼoj ri janina xtqrtoʼ. Chriʼ nuʼij: «Kʼo [...] jun tiempo rchë majun  nqaʼij ta y jun tiempo rchë nqtzjon». Tapeʼ ri qanaʼoj ntoʼon rchë ri qachʼalal nkajoʼ nkiyaʼ kixkïn chqë, röj ronojel mul nqakanuj rubʼanik rchë nqatzjoj ri kantzij chkë (1 Ped. 3:1, 2). Röj kan rkʼë kiʼkʼuxlal nqatzjoj le Biblia chqä yeqatjoj ri winäq, ye kʼa nqatäj qaqʼij rchë ma nikʼo ta qakʼuʼx kikʼë xa bʼa achkë winäq, yajün ri qachʼalal ri ma ye Testigos ta.

13, 14. ¿Achkë jojun tzʼetbʼäl ye kʼo ri ütz nqakʼän qanaʼoj chkij rma ma xikʼo ta kikʼuʼx xeyoʼen?

¹³ Ojer qa chqä pa qaqʼij röj komä, kan ye kʼïy rusamajelaʼ Dios kikʼutun pä chë kitaman yeyoʼen. Jun chkë riʼ ya riʼ Habacuc. Tapeʼ xrajoʼ xtzʼët ajän xtchüp Jehová ri itzelal, rkʼë ri runaʼoj xkʼüt chë retaman nyoʼen (Hab. 2:1). Jun chik, ya riʼ ri apóstol Pablo. Ryä xuʼij chë kan nurayij wä nukʼïs rusamaj rchë ke riʼ nbʼä chkaj. Tapeʼ ke riʼ, ryä xkʼüt chë ma xikʼo ta rukʼuʼx rma kan rkʼë ronojel ran xtzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë ri winäq ronojel mul (Hech. 20:24).

¹⁴ Komä tqatzʼetaʼ achkë kinaʼoj xkikʼüt jun kʼlaj qachʼalal ri xkiʼän graduar kiʼ pa Tijobʼäl rchë Galaad. Ri qachʼalal riʼ xetaq pa jun tinamït ri akuchï ma kan ta kʼïy Testigos ye kʼo chqä akuchï kan konojel bʼaʼ winäq ma nkinmaj ta chrij Jesús. Rma riʼ, xa qʼalaj winäq xekïl ri xkajoʼ xkitamaj más chrij le Biblia. Ri kichiʼil ri qachʼalal riʼ, ri junan xejeʼ kikʼë chpan ri Tijobʼäl rchë Galaad chqä xetaq jukʼan chik tinamït, nkitzjoj wä äl chkë chkij jontir winäq ri najin wä yekitoʼ rchë yeʼok testigos de Jehová. Tapeʼ ma kan ta ye kʼïy xeyaʼö kixkïn chkë ri jun kʼlaj qachʼalal riʼ, ryeʼ ma xikʼo ta kikʼuʼx chpan kisamaj. Xqʼax na 8 junaʼ kʼa riʼ xkitzʼët chë jun chkë ri kitijoxel xok testigo de Jehová. ¿Achkë qanaʼoj nqesaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa ri rusamajelaʼ Dios ri xejeʼ ojer chqä ri ye kʼo komä? Chë ryeʼ ma xeʼuxlan ta chbʼanik rusamaj Jehová. Y ryä kan xyaʼ utzil pa kiwiʼ rma ma xikʼo ta kikʼuʼx. Rma riʼ, tqakʼamaʼ qanaʼoj chkij ri utziläj taq winäq riʼ (Heb. 6:10-12).

15. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx nuʼän chë nqarayij nqatzjoj más le Biblia?

¹⁵ Rma qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij ri utziläj taq rutzjol, röj nqajoʼ chë kan konojel winäq yekʼoxan rchë. Röj chqä kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Jehová xtuʼän ri rubʼin pä chpan ri Ruchʼaʼäl (Sal. 119:42; Is. 40:8). Y qatzʼeton achkë rubʼanik jojun profecías ri ye kʼo chpan le Biblia najin ye tzʼaqät chkipan ri qʼij yoj kʼo komä. Qatzʼeton chqä achkë rubʼanik ri winäq kan más ütz yebʼä pa kikʼaslemal taq nkismajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Jontir riʼ nkiʼän chë kan nqayaʼ chwäch qan chë konojel winäq nkʼatzin nkikʼoxaj ri utziläj taq rutzjol chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios.

16. Rkʼë ri nuʼij chpan Salmo 46:1 kʼa 3, ¿achkë rma nqaʼij chë ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová chqä chrij Jesús nuʼän chë nqarayij nqatzjoj más le Biblia?

¹⁶ Röj chqä qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jehová, ri achoq rkʼë npë wä jontir ri naʼoj nqatzjoj chkë ri winäq, chqä chrij Jesús, ri Qʼatöy Tzij chpan ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios (Juan 14:1). Xa bʼa achkë na kʼa nbʼanatäj, röj rkʼë Jehová nqatoʼ wä qiʼ, y yë ryä ri nyaʼö pä qachqʼaʼ (taskʼij ruwäch Salmo 46:1-3). Chqä qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Jehová pa ruqʼaʼ Jesús ruyaʼon wä qa nukʼwaj bʼey pa ruwiʼ ri samaj chrij ri rutzjoxik le Biblia (Mat. 28:18-20).

17. Tayaʼ jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt achkë rma kʼo chë ma nqayaʼ ta qa rutzjoxik le Biblia.

¹⁷ Rma ri kʼuqbʼäl kʼuʼx, röj kan qayaʼon chwäch qan chë Jehová xtyaʼ utzil pa qawiʼ rma jontir ri samaj qabʼanon, tapeʼ kʼo mul, ri rubʼanik nuyaʼ pa ri utzil riʼ, ma achiʼel ta wä qayoʼen röj (Ecl. 11:6). Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Ronojel qʼij, kan pa mil chë winäq yeqʼax chkiwäch ri exhibidores chqä ri mesas ri akuchï yeyaʼöx wä qa-publicaciones. ¿Kʼo komä utzil rukʼamon pä ri ke riʼ rubʼanik ntzjöx ri Ruchʼaʼäl Dios? Jaʼ, kʼo. Chpan ri wuj Nuestro Ministerio del Reino rchë ri  ikʼ noviembre rchë ri junaʼ 2014, kʼo jun experiencia chrij jun qʼopoj ri najin wä nutjoj riʼ pa universidad. Ri qʼopoj riʼ xrajoʼ xtzʼibʼaj chkij ri testigos de Jehová, ye kʼa majun ta jun Salón del Reino xrïl. Tapeʼ ke riʼ, pa universidad xerïl qachʼalal ri ye kʼo wä chrij jun mesa ri kʼo qa-publicaciones pa ruwiʼ. Chriʼ xrïl jontir ri xkʼatzin che rä rchë xtzʼibʼaj chkij ri testigos de Jehová. Xqʼax ri tiempo, ri qʼopoj riʼ xqasäx pa yaʼ, y komä, precursora regular. Experiencias achiʼel reʼ, nkiʼän chqë chë kan nqarayij nqatzjoj le Biblia, rma nkikʼüt chë kʼa ye kʼo na winäq ri nkʼatzin na nkitamaj chrij Dios.

18. ¿Achkë rma qayaʼon chwäch qan chë Jehová ya ruchaʼon chik ri qʼij rchë ma xtbʼan ta chik ri samaj chrij ri rutzjoxik le Biblia?

¹⁸ Tqayaʼ chwäch qan chë Jehová ya ruchaʼon chik achkë qʼij ma xtbʼan ta chik ri samaj chrij ri rutzjoxik le Biblia. Tqaquʼ rij ri xbʼanatäj pa ruqʼij qa Noé. Jehová xkʼüt chë kan retaman achkë qʼij más ütz nuʼän ri ruchʼobʼon. Taq 120 junaʼ nrajoʼ rchë npë ri Nimaläj Jöbʼ, Jehová ya xchʼöbʼ yän ajän xtbʼanatäj riʼ. Kʼïy junaʼ chrij riʼ, xuʼij che rä Noé chë tbʼanaʼ jun arca. Noé kan xtäj ruqʼij chbʼanik ri arca jun 40 o 50 junaʼ. Tapeʼ ri winäq ma xkiyaʼ ta kixkïn che rä, ryä ma xikʼo ta rukʼuʼx xuʼij chkë chë Jehová xtkʼäm pä jun nimaläj jöbʼ. Noé ma xyaʼ ta qa rubʼanik riʼ kʼa taq Jehová xuʼij che rä chë keruksaj ri chköp chpan ri arca. Jbʼaʼ chrij riʼ, Jehová «xtzʼapij ruchiʼ ri arca» chpan ri qʼij ri ruchaʼon wä ryä (Gén. 6:3; 7:1, 2, 16).

19. ¿Achkë xtqïl apü we ma xtquxlan ta chbʼanik rusamaj Jehová?

¹⁹ Xa jbʼaʼ chik apü, Jehová xtuʼij chë ma tbʼan ta chik ri samaj chrij ri rutzjoxik le Biblia. Taq xtbʼanatäj riʼ, ryä xtchüp ruwäch ronojel ri itzelal chqä xtkʼäm pä jun kʼakʼakʼ Ruwachʼulew ri akuchï jontir winäq xtkinmaj rutzij Dios. Loman nbʼeqä ri qʼij riʼ, tqakʼamaʼ qanaʼoj chrij Noé, Habacuc chqä chkij ri nkʼaj chik rusamajelaʼ Dios ri ma ye uxlanäq ta chbʼanik rusamaj. Tqayaʼ qan chrij ri rusamaj Jehová, ma tikʼo ta qakʼuʼx nqyoʼen chqä ma tqayaʼ ta qʼij chë nkʼis qa ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová chqä chrij ri rutzjun qa chqë.