«PAPA», «PAPI», «TÍO». Ke riʼ wä nkiʼij chwä ye kʼïy qʼopojiʼ kʼojolaʼ pa Betel rma janina yinkajoʼ. Komä 89 chik nujunaʼ y kan nqa chi nwäch ke riʼ nkiʼij chwä. Nnaʼ chë ya riʼ jun chkë ri utzil ruyaʼon pä Jehová chwä rma 72 junaʼ yïn samajnäq pä pa jalajöj taq asignaciones. Y rma ri wilon pä pa nukʼaslemal yikowin nbʼij chkë jontir qʼopojiʼ kʼojolaʼ chë, we ma nuʼän ta kaʼiʼ kikʼuʼx nkiyaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ronojel kan, kʼïy utzil xtkïl (2 Crónicas 15:7).

Ri nteʼ ntataʼ xeʼel äl Ucrania rchë xebʼä pa jun tinamït rubʼiʼ Rossburn, ri kʼo Canadá. Ri nteʼ xejeʼ ye 16 ral, ye 8 qʼopojiʼ y ye 8 kʼojolaʼ, y majun chqë röj yoj kwachiʼ. Rïn yïn jun chkë ri oxiʼ rukʼisbʼäl kalkʼwal. Ri ntataʼ, rma kan nqa wä chwäch le Biblia, ronojel domingos nmaqʼaʼ nuskʼij wä chqawäch. Ye kʼa ryä nutzʼët chë ri ukʼwäy taq bʼey pa taq iglesias xa más nkiyaʼ ruqʼij ri pwäq ri nyaʼöx chkë chwäch yekitoʼ ri winäq. Rma riʼ ri ntataʼ kʼïy mul netzʼan y nuʼij: «¿Achkë xtojö che rä Jesús rchë xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios?».

Ye 8 wachʼalal xeʼok testigos de Jehová, ye kajiʼ achiʼaʼ chqä ye kajiʼ ixoqiʼ. Ya Rose, jun chkë wanaʼ, precursora wä taq xkäm. Taq ya nkäm wä, xuʼij qa chkë jontir chë tkismajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Chqä nuʼij wä chkë: «Nwajoʼ yixintzʼët chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew». Jun chik chkë ri nunimal, rubʼiniʼan Ted, nqa wä chwäch ntzjon chrij ri infierno. Ronojel wä domingos nuʼij pä pa radio chë jontir ri itzel taq winäq xkebʼrö pa qʼaqʼ. Ye kʼa xqʼax ri tiempo, ryä chqä xok jun utziläj rusamajel Jehová.

Jun qʼij che rä ri junio 1944, taq xitzolin pä pa tijobʼäl, xinwïl pa ruwiʼ mesa jun folleto rubʼiʼ La regeneración venidera del mundo * (tatzʼetaʼ ri nota). Xinchäp ruskʼixik ri naʼäy ruxaq chqä ri rukaʼn, y kan xqa chi nwäch. Rma riʼ jurayil xinkʼïs ruskʼixik. Ri xinskʼij chpan ri wuj riʼ, xuʼän chwä chë xinyaʼ chwäch wan chë nyaʼ ruqʼij Jehová achiʼel wä xuʼän Jesús.

¿Achkë rubʼanik xapon ri wuj riʼ pa ruwiʼ qa-mesa? Ri nunimal Steve nuʼij chë ye kaʼiʼ achiʼaʼ xeʼapon chqachoch y najin «yekikʼayij» wuj. Ryä xuʼij: «Xinlöqʼ qa re wuj reʼ rma xa 5 centavos rajäl». Ri ye kaʼiʼ achiʼaʼ riʼ xetzolin pä ri jun chik domingo.  Xkiʼij chqë chë ryeʼ ye testigos de Jehová y nkiqʼalajsaj kikʼutunïk ri winäq rkʼë le Biblia. Ri xkiʼij kan xqa chqawäch, rma ri qatataʼ rukʼutun wä chqawäch chë le Biblia janina ruqʼij. Ri achiʼaʼ riʼ xkiʼij chqë chë ri testigos kʼo jun nimamoloj xtkiʼän pa tinamït Winnipeg, ri akuchï kʼo wä rachoch ri wanaʼ Elsie. Rma riʼ xinchʼöbʼ xibʼä chpan ri nimamoloj riʼ.

Rchë xinapon Winnipeg kʼo chë xibʼä chrij bicicleta jun 320 kilómetros. Taq yïn bʼenäq wä, xiqʼax äl Kelwood akuchï ye kʼo wä ri kaʼiʼ Testigos ri xeʼapon chqachoch. Taq yïn kʼo wä chpan ri tinamït riʼ xibʼä pa jun kimoloj ri Testigos y chriʼ xintamaj wä achkë riʼ jun congregación. Chqä xintamaj chë, achiʼel xuʼän Jesús, röj chqä kʼo chë nqatzjoj le Biblia chiʼ taq jay: chë ixoqiʼ, chë achiʼaʼ chqä akʼalaʼ.

Taq xinapon Winnipeg, xeqilaʼ qiʼ rkʼë jun chik nunimal rubʼiniʼan Jack ri petenäq wä Ontario. Ryä chqä xbʼä pa nimamoloj. Chpan ri naʼäy qʼij che rä ri nimamoloj, jun qachʼalal xuyaʼ rubʼixik chë kʼo xkeqasäx pa yaʼ. Ri nunimal chqä rïn xqqasäx pa yaʼ chpan ri nimamoloj riʼ y kan xqayaʼ chwäch qan rchë nqajoʼ nq-ok precursor. Ye kʼa rïn ma xikowin ta rma kʼa riʼ wä 16 nujunaʼ y kʼo wä chë yitzolin pa tijobʼäl. Ye kʼa jun junaʼ chrij riʼ xinchäp ri precursorado.

Xinchäp nu-precursorado chriʼ Souris, Manitoba, rkʼë ri qachʼalal Stan Nicolson. Ye kʼa xqʼalajin chi nwäch chë yatok precursor kʼo mul kʼo chqä kʼayewal nawïl. Eqal eqal xkʼis qa qarajil, ye kʼa ma xqayaʼ ta qa rutzjoxik le Biblia. Kʼo jun qʼij, janina wä nqnüm taq xqtzolin pä chutzjoxik le Biblia, ye kʼa majun chik qarajil ta. Taq xqapon chqachoch xqatzʼët chë kʼo jun xyaʼö qa jun koxtar rukïl wäy. Majun bʼey xqatamaj achkë xyaʼö qa ri koxtar riʼ. Ri aqʼaʼ riʼ janina xqwaʼ, kan achiʼel ta yojkʼo pa jun nimaqʼij rma kan pa rukʼiyal rukïl wäy xjeʼ. Kan jun nimaläj spanïk xuyaʼ Jehová chqë rma ma xuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx chutzjoxik Ruchʼaʼäl. Kantzij na wä chë taq xkʼis ri ikʼ riʼ, xa más xqpajö.

Jun kayoxiʼ ikʼ chrij riʼ xitaq Gilbert Plains, jun tinamït ri nkanaj 240 kilómetros che rä Souris. Chpan qa ri qʼij riʼ, ri congregaciones nkiyaʼ wä chwäch ri plataforma ri samaj nbʼan chrij rutzjoxik le Biblia jujun ikʼ. Jun chkë ri ikʼ riʼ xqʼalajin chë ri qachʼalal ma kan ta xeʼel chutzjoxik le Biblia. Rma riʼ chpan jun tzijonem xinbʼij chkë chë nkʼatzin nkinimirsaj kisamaj chrij rutzjoxik le Biblia. Taq xkʼis ri moloj, jun precursora ri kʼo chik rujunaʼ chqä ma testigo ta rachijil, rkʼë oqʼej xuʼij chwä: «Xinwajoʼ xinbʼän más, ye kʼa ma xikowin ta». Taq xinkʼoxaj riʼ, yajün rïn xinoqʼ rkʼë y xinkʼutuj kuyubʼäl nmak chwäch.

Ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ, rma kʼa kʼo kichqʼaʼ, rkʼë jubʼaʼ kʼo yesach wä y riʼ nuʼän chkë chë npë bʼis pa kan. Achiʼel wä xbʼanatäj wkʼë rïn. Ye kʼa ntzʼeton chë, pa rukʼexel nuʼän kaʼiʼ akʼuʼx, xa más ütz natäj aqʼij chqä natzʼët achkë natamaj chrij ri akuchï xasach wä. We nayaʼ ruqʼij Dios rkʼë ronojel awan, kʼïy utzil xtawïl.

Taq kʼo wä 21 nujunaʼ xibʼan invitar pa clase 14 che rä Galaad y ri graduación xbʼan pa febrero 1950. Chkë ri jontir ri xqjeʼ pa tijobʼäl, jun yoj 25 xqtaq Quebec, Canadá. Rïn xitaq Val-dʼOr, jun tinamït rchë Quebec ri akuchï nelesäx Oro. Ri kichʼaʼäl ri winäq chriʼ ya riʼ francés. Taq yoj kʼo wä chriʼ, ri qʼatbʼäl taq tzij xekiyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri Testigos. Jun qʼij taq xqbʼä chutzjoxik le Biblia pa tinamït Val-Senneville kʼo jun sacerdote xqrjqotaj äl y xuʼij chqë chë xtqrchʼäy we ma xtqbʼä ta äl. Taq xbʼanatäj riʼ, rïn xitzjun chrij ri sacerdote y kʼo chë xtöj rma ri xuʼän chqë * (tatzʼetaʼ ri nota).

Ri chʼaʼoj xbʼanatäj rkʼë ri sacerdote chqä ri nikʼaj chik kʼayewal xyaʼöx pa kiwiʼ ri Testigos, ya riʼ xbʼix «Chʼaʼoj ri xbʼanatäj Quebec» che rä. Ri Quebec más 300 junaʼ kʼo pä pa ruqʼaʼ ri Iglesia Católica, rma riʼ ri sacerdotes chqä ri qʼatbʼäl taq tzij xekatäj pä chkij ri Testigos. Ye kʼa ri winäq ri kan nkajoʼ wä nkitamaj ruwäch Jehová xkiyaʼ kixkïn taq xqatzjoj le Biblia chkë. Kʼïy chkë ri winäq ri xinyaʼ kitjonïk xeʼok testigos de Jehová. Jun ri xetoʼö ri  winäq rchë xkiyaʼ qa ri Iglesia Católica, ya riʼ xkitzʼët jun familia ri 10 kaqän ri xinyaʼ kitjoxik chrij le Biblia. Ryeʼ ma xkixiʼij ta kiʼ xeʼel pä chpan ri catolicismo y jontir xkiyaʼ ruqʼij Jehová. Tapeʼ kʼo kʼayewal, ma xuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx chqä xqayaʼ qan chrij rutzjoxik le Biblia. Xeqʼax ri junaʼ, röj xqchʼakon chrij ri chʼaʼoj chriʼ Quebec.

Pa 1956 xitaq Haití. Tapeʼ ye kʼïy misioneros ri ye kʼo wä chriʼ ma kan ta kitaman yetzjon francés, ri winäq nkiyaʼ wä kixkïn chkë. Jun chkë ri misioneros rubʼiniʼan Stanley Boggus xuʼij: «Kan xel qakʼuʼx xqatzʼët chë ri winäq yojkitoʼ rchë nqtzjon francés». Rïn ma kan ta kʼayewal chik xuʼän chi nwäch rma taq yïn kʼo wä Quebec xintamaj ri chʼaʼäl riʼ. Ye kʼa xqʼalajin chqawäch chë ye kʼïy qachʼalal ri ye kʼo chriʼ xa xuʼ criollo haitiano yechʼö. Rma riʼ xqatzʼët chë, we nqajoʼ yeqatoʼ más ri qachʼalal, kʼo chë nqatamaj ri chʼaʼäl yechʼö ryeʼ. Taq xqaʼän riʼ, xqatzʼët chë kʼïy utzil xukʼän pä.

Rchë xeqatoʼ más ri qachʼalal, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xuʼij chë ütz yeqaqʼaxaj Ri Nyaʼon Rutzijol chqä nikʼaj chik publicaciones pa chʼaʼäl criollo haitiano. Rkʼë ri xqaʼän, xtoʼon chë más ye kʼïy winäq xeʼapon pa taq moloj chriʼ Haití. Pa 1950 xa xuʼ wä 99 publicadores ye kʼo, ye kʼa pa 1960 ye kʼo chik más 800 publicadores. Chpan qa ri junaʼ riʼ xiskʼïx pa Betel. Pa 1961 xinok jun tijonel rchë ri Escuela del Ministerio del Reino. Xeqatjoj ye 40 ukʼwäy taq bʼey chqä precursores especiales. Chpan ri nimamoloj xbʼan pa enero 1962, xqaʼij chkë ri qachʼalal ri ütz wä najin yesamäj pa rutinamit Jehová chë tkinimirsaj kisamaj chrij rutzjoxik le Biblia. Jujun chkë ri qachʼalal riʼ xeʼok precursores especiales. Riʼ kan ütz na wä xuʼän, rma chpan qa ri qʼij riʼ xchapatäj ri kʼayewal pa kiwiʼ ri Testigos chpan ri tinamït riʼ.

Pa 23 de enero 1962, taq xkʼis ri nimamoloj, ri policías xeʼapon pa sucursal. Ri misionero Andrew DʼAmico chqä rïn xqekʼwäx pa cárcel. Y jontir ri ¡Despertad! rchë ri 8 de enero 1962 (pa chʼaʼäl francés) xekʼwäx äl chqä. Jun chkë ri tzijonem petenäq chpan ri ¡Despertad! yaʼon wä pä kʼïy comentarios ri yeʼelesan pä chkipan periódicos franceses. Ri comentarios riʼ nkiʼij chë ri aj Haití kan nqa chkiwäch nkismajij ri itzinïk (vudú). Ye kʼo jujun winäq ma xqa ta chkiwäch ri xkiskʼij y  xkiʼij chë chriʼ pa sucursal xtzʼibʼäx wä ri tzijonem riʼ. Kayoxiʼ semanas chrij riʼ, jontir misioneros xqesäx äl chpan ri tinamït * (tatzʼetaʼ ri nota). Ye kʼa ri qachʼalal aj Haití ma xkiyaʼ ta qa rutzjoxik Ruchʼaʼäl Dios. Xekowin xkiʼän riʼ rma ri tjonïk yaʼon wä pä chkë. Janina kiʼ nkʼuʼx taq nnataj chë ri qachʼalal kan kuw xepaʼeʼ chkiwäch ri kʼayewal chqä xekowïr pa ruchʼaʼäl Dios. Y komä kʼo chik ri Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras pa criollo haitiano kikʼë. Riʼ majun bʼey xqaʼij ta wä chë xtbʼanatäj.

Taq xinel äl Haití xitaq pa República Centroafricana. Xeqʼax ri tiempo, xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito, y chrij riʼ xinok jun ukʼwäy bʼey pa ruwiʼ ri sucursal.

Chpan qa ri qʼij riʼ ri Salones del Reino ma kan ta achkë kibʼanik. Rma riʼ xintamaj xenmöl kʼïn rchë xenbʼän ruwiʼ jay. Ri winäq kan xel kikʼuʼx taq xinkitzʼët xinbʼän riʼ. Reʼ xerutoʼ chqä ri qachʼalal rchë xetoʼon rchë xebʼan chqä xechojmïx Salones del Reino. Ri ukʼwäy taq bʼey pa taq iglesias yetzeʼen wä chqij rma ri ki-iglesias ryeʼ kan lámina kʼo pa ruwiʼ. Tapeʼ ke riʼ ma xuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx, y xeqaʼän Salones del Reino tapeʼ xa kʼïn xeqayaʼ pa kiwiʼ. Ri ukʼwäy taq bʼey pa taq iglesias ma xetzeʼen ta chik chqij rma ruwiʼ jun ki-iglesia ryeʼ xel äl taq xbʼanatäj jun nimaläj jöbʼ chriʼ pa Bangui, ru-capital República Centroafricana. Ye kʼa ruwiʼ ri qa-Salón del Reino röj, tapeʼ xa kʼïn, majun xbʼanatäj ta rkʼë. Rchë chë ütz ütz ntzʼet ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia, xqaʼän jun sucursal chqä jun jay akuchï xejeʼ ri misioneros. Y xa pa woʼoʼ ikʼ xeqapabʼaʼ ri jay riʼ * (tatzʼetaʼ ri nota).

Pa 1976 ma xyaʼöx ta chik qʼij chkë ri testigos de Jehová rchë xkitzjoj le Biblia pa República Centroafricana, rma riʼ xitaq äl pa Yamena, ru-capital ri tinamït Chad. Chriʼ xintamaj ruwäch ya Happy, jun precursora especial aj Camerún. Xqkʼleʼ pa 1 de abril, 1978. Rma xchapatäj jun nimaläj chʼaʼoj chpan ri tinamït riʼ, kʼo chë xqayaʼ qa qachoch achiʼel wä xkiʼän ye kʼïy winäq. Taq xkʼis ri chʼaʼoj xqtzolin chik chqachoch, y taq xqapon xqatzʼët chë ri winäq ajbʼanöy chʼaʼoj xejeʼ chpan qachoch. Y ma xa xuʼ ta kʼa xkikʼwaj äl ri publicaciones, chqä xkikʼwaj ru-vestido de novia ya Happy y jontir ri spanïk xyaʼöx chqë taq xqkʼleʼ. Tapeʼ ke riʼ ma xuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx, rma chë yoj kaʼiʼ junan qawäch chqä qayaʼon chwäch qan chë ma xtqayaʼ ta qa rubʼanik rusamaj Jehová.

Kaʼiʼ junaʼ chrij riʼ, xyaʼöx chik qʼij chkë ri Testigos rchë xkitzjoj Ruchʼaʼäl Dios chriʼ pa República Centroafricana. Rma riʼ xqtzolin chriʼ y xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Majun ta wä qachoch, xa chpan jun koʼöl chʼichʼ xqjeʼ wä. Chpan ri chʼichʼ riʼ kʼo jun catre, jun rukʼojlibʼäl yaʼ de 200 litros, jun koʼöl refrigerador chqä jun estufa. Chpan qa ri qʼij riʼ kan kʼayewal nuʼän yabʼä pa bʼey. Kʼo jun qʼij, 117 mul xojkipabʼaʼ ri policías.

Janina wä kʼatän nuʼän chriʼ, kʼo mul napon kʼa 50 grados centígrados. Taq yebʼan ri nimamoloj, kʼo mul ma kan ta nawïl yaʼ rchë yeqasäx pa yaʼ ri qachʼalal. Rma riʼ ri qachʼalal nbʼekikʼotoʼ yaʼ pa jun chaqiʼj raqän yaʼ, ke riʼ nkimöl pa ri yaʼ pa jun tonel ri akuchï yeqasäx pa yaʼ ri winäq.

Pa junaʼ 1980 xqtaq Nigeria. Chriʼ kaʼiʼ junaʼ rkʼë nikʼaj xqtoʼon rchë nchap ri samaj chrij ri kʼakʼakʼ sucursal. Ri qachʼalal xkilöqʼ kaʼiʼ jay ri kʼo wä chë nkiyüj äl, ke riʼ nbʼekitkaʼ chpan ri juyuʼ rchë ri sucursal. Jun nmaqʼaʼ xijoteʼ pa ruwiʼ ri jay rchë yitoʼon jubʼaʼ. Ye kʼa rma ya kisolon chik jun peraj che rä ri jay, pa nikʼaj qʼij taq xinwajoʼ xiqa pä, majun chik achoq pa ruwiʼ xipaʼeʼ wä y rma riʼ xitzaq pä. Achiʼel ta nüm sokotajïk xinwïl, ye kʼa taq xesäx ri radiografías chqä nikʼaj chik exámenes, ri doctor xuʼij che rä ya Happy: «Ma ta xiʼij awiʼ, ma kan ta achkë xbʼanatäj. Rkʼë jubʼaʼ pa jun semana xtkʼachöj pä».

 Pa 1986 xqbʼä Costa de Marfil. Chriʼ xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Chpan ri circuito riʼ ye kʼo chqä congregaciones rchë ri tinamït Burkina Faso. Ma qataman ta wä chë jun qʼij xtqbʼetoʼon na chpan ri tinamït riʼ.

Xinel äl Canadá pa junaʼ 1956 y xitzolin pa junaʼ 2003 taq xqʼax yän 47 junaʼ. Ri wixjayil y rïn xqapon Canadá rchë xqbʼesamäj pa Betel. Tapeʼ ri qawuj nuʼij wä chë röj yoj aj Canadá, ri qan nuʼij wä chqë chë yoj aj África.

Pa 2007, taq kʼo wä 79 nujunaʼ, xitzolin chik África. Xojkitäq pa tinamït Burkina Faso. Chriʼ xitoʼon rkʼë ri Comité de País. Ri jay akuchï xjeʼ wä ri Comité riʼ xok jun jay akuchï yeqʼaxäx qawuj pa nikʼaj chik chʼaʼäl. Taq xbʼanatäj riʼ, ri jay riʼ xkanaj pa ruqʼaʼ ri sucursal rchë Benín. Ye kʼa pa agosto, 2013, xqekʼwäx pa Betel rchë Benín.

Janina nqa chi nwäch ntzjoj le Biblia tapeʼ kʼayewal chik nuʼän chi nwäch nbʼän riʼ. Chpan re oxiʼ junaʼ yeqʼaxnäq pä, janina na wä kiʼkʼuxlal xinnaʼ rma xintzʼët chë ye kaʼiʼ winäq ri nyaʼ kitjonïk chrij le Biblia, Gédéon y Frégis, xeqasäx pa yaʼ. Komä, ryeʼ kan rkʼë ronojel kan najin nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ye kʼa reʼ ma ta xikowin xinbʼän xa ta ri ukʼwäy taq bʼey pa nu-congregación chqä ri wixjayil ma ta xinkitoʼ.

Komä, ya Happy chqä rïn yoj kʼo pa sucursal rchë Sudáfrica. Chriʼ ri qachʼalal kan rkʼë ajowabʼäl yojkichajij wä. Rkʼë Sudáfrica, ya xuʼän wuquʼ tinamït rchë África ri yïn bʼenäq wä. Pa octubre 2017, Jehová xuyaʼ jun nimaläj spanïk chqë: xqbʼan invitar rchë xqbʼä Warwick (Nueva York) taq xbʼan ri moloj rchë xjach qa ri jay rchë nbʼan rusamaj Jehová chpan. Ri jun spanïk riʼ majun bʼey xtqamestaj ta.

Ri Anuario 1994 chpan ri ruxaq 255 nuʼij: «Chkë jontir ri qachʼalal ri kʼïy chik junaʼ ri kitjon pä kiqʼij, nqaʼij kʼa reʼ chkë: ‹Ye kʼa rïx kuw kixjeʼ chqä ma tuʼän kaʼiʼ ikʼuʼx, rma xtyaʼöx utzil pa iwiʼ rma ri xtiʼän›» (2 Crónicas 15:7). Ya Happy chqä rïn kan qayaʼon chwäch qan nqaʼän ri nuʼij ri texto riʼ, chqä kan nqarayij yeqatoʼ ri nikʼaj chik qachʼalal rchë nkiʼän riʼ chqä.