CHWÄCH RE REVISTA REʼ
Le Biblia: ri achoq chwäch xtzʼibʼäx wä qa kan chanin nchaʼ chiʼ
RI KʼAYEWAL XRÏL. Ri winäq ri xetzʼibʼan le Biblia chqä ri xelesan rucopias chwäch papiro chqä pergamino xkiʼän wä riʼ (2 Timoteo 4:13). a ¿Achkë rma nqaʼij chë ri achoq chwäch xtzʼibʼäx wä le Biblia rkʼë jbʼaʼ xuʼän ta chë xchuptäj ruwäch?
Ri papiro chaq bʼaʼ nwechʼetäj, kan chanin ntel rucolor chqä kan chaq bʼaʼ nmuchtäj. Richard Parkinson y Stephen Quirke, kaʼiʼ achiʼaʼ ri nkinukʼuj kij ri winäq aj Egipto, nkiʼij reʼ: «Taq yeqʼax ri junaʼ, jun wuj ri bʼanon rkʼë papiro xa xuʼ chik rukʼaj nkanaj chqä jun chuy ilew. Taq re wuj reʼ yekʼol qa, rkʼë jbʼaʼ yepusïr chqä yechaʼ chiʼ; y taq yemuq qa, rkʼë jbʼaʼ yetej kimä chköp, achiʼel ri sanïk ri nbʼix hormiga blanca che rä». Taq xelitäj jojun chkë ri wuj riʼ, xeyaʼöx akuchï xkïl kowan luz o xeyaʼöx chkipan jay ri kan kowan tiw kipan, ya riʼ xuʼän chë más chanin xechaʼ chiʼ.
Ri pergamino más nuköchʼ chwäch ri papiro. Ye kʼa nchaʼ chiʼ chqä we ma pa rubʼeyal ta naʼän che rä taq nachäp, o we nayaʼ akuchï kowan kʼatän nuʼän o kowan tiw o akuchï kan kowan luz kʼo. b Chqä ri pergamino ntej kimä chköp. Rma riʼ ri wuj Everyday Writing in the Graeco-Roman East (La escritura cotidiana en el Oriente Grecorromano) nuʼij chë xa qʼalaj pergaminos ri xebʼan ojer kʼa ye kʼo na komä, rma kan ronojel bʼaʼ chkë riʼ xechaʼ chiʼ. Xa ta achoq chwäch xtzʼibʼäx wä le Biblia xechaʼ ta chiʼ, ri naʼoj ye kʼo chpan xechaʼ ta chiʼ chqä.
¿ACHKË XBʼANÖ CHË LE BIBLIA MA XCHUP TA RUWÄCH? Ri pixaʼ xyaʼöx chkë ri israelitas nuʼij chë jontir ri qʼatöy taq tzij pa ruwiʼ Israel nkʼatzin wä nkitzʼibʼaj chwäch jun wuj jun rucopia re Pixaʼ reʼ, ntel chë tzij, ri cinco naʼäy taq wuj ri kʼo chpan le Biblia (Deuteronomio 17:18). Chqä ri winäq ri kitaman nkesaj rucopias jun wuj kan kʼïy rucopias ri Ruchʼaʼäl Dios xkiʼän. Rma riʼ, taq ya nbʼekʼis ri naʼäy siglo, ye kʼo wä rucopias Ruchʼaʼäl Dios chkipan ri sinagogas ri ye kʼo Israel yajün kʼa Macedonia, tapeʼ kʼa näj kʼo wä (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Achkë xbʼanö chë jojun chkë ri wuj riʼ kʼa ye kʼo na komä?
Ri rollos ri xelitäj chunaqaj ri mar Muerto ma xechaʼ ta chiʼ tapeʼ kan pa ciento junaʼ xeqʼax. Re wuj reʼ ye kʼo wä chkipan xar chpan jun juyuʼ ri akuchï kan kowan kʼatän nuʼän.
Philip Comfort, jun ri kan runukʼun rij ri xbʼanatäj pä rkʼë ri Nuevo Testamento, nuʼij: «Ri judíos nkikʼöl wä ri rollos rchë ri Ruchʼaʼäl Dios chkipan xar rchë ma yechaʼ ta chiʼ». Ke riʼ chqä xkiʼän ri cristianos. Rma riʼ jojun chkë rucopias le Biblia yeʼilon chkipan xar, chkipan jay ri akuchï ma ntok ta luz, chkipan jül o akuchï kan chaqiʼj rubʼanon jontir.
RI UTZIL XKʼÄM PÄ. Kan pa mil peraj chkë rucopias le Biblia, jojun chkë riʼ xetzʼibʼäx qa pa más dos mil junaʼ qa, kʼa ye kʼo na komä. Majun ta chik jun wuj ri xbʼan ojer ri kʼo ta kowan rucopias tapeʼ kan ojer chik bʼanon qa.
a Ri papiro ya riʼ jun wuj ri ntel che rä jun qʼayis ri nkʼïy pa yaʼ ri ke riʼ chqä rubʼiʼ. Ri pergamino rkʼë rutzʼmal chköp bʼanon wä.
b Tqaquʼ rij reʼ: Estados Unidos chwäch jun pergamino xtzʼibʼaj wä chë xjäch qa riʼ rkʼë Gran Bretaña. Majanä tqʼax doscientos cincuenta junaʼ ye kʼa ri xtzʼibʼäx qa chwäch eqal najin nkʼis äl, rma riʼ kan ma yakowin ta chik naskʼij achkë nuʼij chwäch.
