Yaqʼax chupam ri rupam

CAPÍTULO 13

Ri yetzjon Rqʼatbʼäl Tzij Dios nkikanuj kitoʼik kikʼë ri tribunales

Ri yetzjon Rqʼatbʼäl Tzij Dios nkikanuj kitoʼik kikʼë ri tribunales

NAʼOJ RI KʼO MÁS RQʼIJ CHPAN RE CAPÍTULO REʼ

Achiʼel xuʼij qa Jesús, ri qʼatbʼäl taq tzij xtkajoʼ xtkiqʼät rtzjoxik le Biblia

1, 2. a) ¿Achkë xkiʼän ri ukʼwäy taq bʼey judíos rma xkajoʼ xkiqʼät rtzjoxik ri ütz taq rtzjol, ye kʼa achkë xkiʼän ri apóstoles? b) ¿Achkë rma ri apóstoles ma xkajoʼ ta xkiyaʼ qa rtzjoxik Rchʼaʼäl Dios?

 TAQ kʼa riʼ wä tbʼan qa ri nmaqʼij rchë ri Pentecostés chpan ri jnaʼ 33, ri congregación ri kʼo Jerusalén kʼa riʼ wä jun kayoxiʼ semanas tbʼejeʼ. Rma riʼ, Satanás xtzʼët chë ütz wä nuyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ. Ryä nrajoʼ nuchüp rwäch ri congregación loman majanä tkowïr. Rma riʼ, nuʼän chë ri ukʼwäy taq bʼey judíos nkikanuj rbʼanik rchë nkiqʼät rtzjoxik rchʼaʼäl Dios. Ye kʼa ri apóstoles ma nkiyaʼ ta qa rbʼanik riʼ, rma riʼ ye kʼïy achiʼaʼ chqä ixoqiʼ «nkinmaj chrij Jesús» (Hech. 4:18, 33; 5:14).

Ri rapóstoles Jesús kan kiʼ kikʼuʼx xkiʼän «rma Dios xyaʼ qʼij chkë rchë xkitäj poqän rma ri rbʼiʼ Jesús»

2 Rma kan katajnäq kikʼë, ri ukʼwäy taq bʼey judíos yekiyaʼ pacheʼ ri apóstoles. Ye kʼa ri aqʼaʼ riʼ, ri r·ángel Jehová nujäq rchiʼ ri cárcel, y taq nsaqirsan qʼanäj, ri apóstoles ya najin wä chik nkitzjoj rchʼaʼäl Dios. Ri soldados yekichäp chik jmul chqä yekikʼwaj äl chkiwäch ri ukʼwäy taq bʼey judíos. Chriʼ nbʼix chkë chë ryeʼ ma najin ta nkinmaj tzij rma qʼaton wä chkiwäch nkitzjoj rchʼaʼäl Dios. Ye kʼa ri apóstoles nkiʼij reʼ: «Kʼo chë nqanmaj rtzij Dios, ri nqʼatö tzij pa qawiʼ, pa rkʼexel nqanmaj kitzij ri winäq». Ya reʼ nuʼän chë ri ukʼwäy taq bʼey más nkatäj kiyowal y rma riʼ nkajoʼ yekikamsaj. Taq najin wä nkichʼöbʼ riʼ, Gamaliel, jun achï ri nukʼüt Rpixaʼ Moisés chqä kan kʼo rqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik, nuʼij chkë chë tkinaʼ na achkë nkiʼän chqä nuʼij reʼ chkë: «Majun tiʼän ta chkë le achiʼaʼ laʼ chqä tiyaʼ qʼij chë yebʼä äl». Ri ukʼwäy taq bʼey judíos nkinmaj rtzij Gamaliel, rma riʼ nkiyaʼ qʼij chë ri apóstoles yebʼä äl. ¿Y achkë nkiʼän ri apóstoles? Ryeʼ ma nkiyaʼ ta qʼij chë ya riʼ yerqʼät. Pa rkʼexel riʼ, «xkitäj kiqʼij rchë xkikʼüt chqä xkitzjoj ri utziläj taq rtzjol chrij ri Cristo, Jesús» (Hech. 5:17-21, 27-42; Prov. 21:1, 30).

3, 4. a) ¿Achkë kan pa jnaʼ rksan Satanás rchë nuqʼät ri samaj nuʼän rtinamit Dios? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re capítulo reʼ?

3 Ri xbʼanatäj pa jnaʼ 33 ya riʼ ri naʼäy mul ri xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ ri cristianos xa rma nkiyaʼ rqʼij Dios, ye kʼa xtyaʼöx na más chkij (Hech. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7). Komä, Satanás chqä yerksaj ri winäq ri itzel nkinaʼ chqë rchë nkiʼän chë ri qʼatbʼäl taq tzij nkiqʼät rtzjoxik le Biblia chqawäch. Rma riʼ kan kïy nkitzʼük chrij rtinamit Dios. Jojun chkë riʼ ya riʼ chë nqatïk chʼaʼoj chkikojöl ri winäq, chë nqkatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij chqä chë taq nqatzjoj le Biblia ya riʼ jun rbʼanik rchë nqachʼäk päq. Ye kʼa kʼo mul yojaponäq chkiwäch ri tribunales rchë nqakʼüt chë jontir ri nbʼix chqij xa tzʼukün taq tzij. ¿Achkë kibʼin ri tribunales riʼ? ¿Achkë ütz rkʼamon pä pan awiʼ rït ri xkiʼij ri tribunales riʼ? Tqatzʼetaʼ jojun ri bʼanatajnäq y tqatzʼetaʼ achkë rbʼanik ya riʼ rbʼanon chë komä nqkowin nqatzjoj ri ütz taq rtzjol (Filip. 1:7).

4 Chpan re capítulo reʼ, xtqatzʼët achkë qabʼanon pä rchë majun ta jun nqʼatö chqawäch nqatzjoj le Biblia. Chqä yojaponäq chkiwäch ri tribunales rchë majun ta jun nqʼatö chqawäch nqanmaj rtzij Dios.

¿Kantzij komä chë nqatïk chʼaʼoj, o yë ri Rqʼatbʼäl Tzij Dios nqanmaj rtzij?

5. ¿Achkë rma xekʼwäx pacheʼ ri yetzjon Rqʼatbʼäl Tzij Dios, y achkë xkiʼän ri yekʼwayon bʼey chpan rtinamit Dios?

5 Más o menos pa jnaʼ 1935, jojun qʼatöy tzij ri ye kʼo Estados Unidos, xkiʼij chkë ri testigos de Jehová chë nkʼatzin nkesaj jun wuj rchë yekowin nkitzjoj rchʼaʼäl Dios. Ye kʼa ri qachʼalal ma xkesaj ta ri wuj riʼ rma kan yë Jesús bʼiyon qa chë nkʼatzin nqatzjoj rchʼaʼäl Dios. Rma riʼ ma pa kiqʼaʼ ta ri qʼatöy taq tzij kʼo wä we nkiyaʼ qʼij chqë nqatzjoj le Biblia o manä (Mar. 13:10). Ya riʼ xuʼän chë kan ye kʼïy qachʼalal xeyaʼöx pacheʼ. Taq xbʼanatäj riʼ, ri yekʼwayon bʼey chpan rtinamit Dios xebʼä chkiwäch ri tribunales. Ryeʼ nkajoʼ wä chë ri tribunal tqʼax chwäch chë ri xbʼan xa najin nqʼäj ri ley rchë Estados Unidos. Ya riʼ taq kʼo jun xbʼanatäj pa jnaʼ 1938, y kan kʼo ütz xyaʼ qa pa kiwiʼ rsamajelaʼ Dios. ¿Achkë xbʼanatäj?

6, 7. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë ri familia Cantwell?

6 Ri martes 26 de abril rchë 1938, jun familia ri ye precursores especiales, Newton Cantwell, ri 60 rjnaʼ, ri rxjayil ri Esther rbʼiʼ, y Henry, Russell y Jesse, ri ye rkʼajol, xebʼä pa tinamït New Haven (Connecticut) rchë jun qʼij nkibʼetzjoj Rchʼaʼäl Dios. Ye kʼa ryeʼ kitaman chë rkʼë jbʼaʼ ma xketzolin ta pä ri qʼij riʼ. ¿Achkë rma? Rma kʼïy chik mul yechapon äl kimä ri policías. Rma riʼ kitaman chë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj chij jmul. Tapeʼ ke riʼ, ma xuʼän ta kaʼiʼ kikʼuʼx xkitzjoj Rchʼaʼäl Dios. Xeʼapon chpan ri tinamït New Haven chkipan kaʼiʼ chʼichʼ. Newton, ri tataʼaj, rkʼwan wä jun chʼichʼ ri ryon publicaciones kʼo chpan chqä gramófonos portátiles. Y Henry, ri 22 rjnaʼ, rkʼwan wä jun ri kʼo mamaʼ taq bocinas pa rwiʼ. Kan achiʼel wä kiquʼun ryeʼ chë nbʼanatäj, xa pa jun kayoxiʼ horas, ri policías xeʼapon chkij chqä xkiʼij chkë chë ma tkitzjoj ta chik Rchʼaʼäl Dios.

7 Naʼäy xkichäp Russell, ri 18 rjnaʼ; chrij riʼ xekichäp Newton chqä ya Esther. Jesse, ri 16 rjnaʼ, kʼa näj apü xtzʼët taq ri policías xekikʼwaj äl rteʼ rtataʼ chqä rchʼalal. Rma Henry jukʼan chik peraj rchë ri tinamït kʼo wä, Jesse ryonïl xkanaj. Tapeʼ ke riʼ, xkʼwaj äl rgramófono chqä xtzjoj na le Biblia. Kaʼiʼ achiʼaʼ ri ye católicos xkiyaʼ qʼij che rä rchë nuyaʼ rtzijonem ri qachʼalal Rutherford ri «Enemigos» rbʼiʼ. Ye kʼa taq xkikʼoxaj ri tzijonem riʼ, kan xkatäj kiyowal y rma riʼ xkajoʼ xkichʼäy Jesse. Rma riʼ ryä eqal xbʼä äl. Jbʼaʼ chrij riʼ xchap chqä rma jun policía y xekʼwäx äl pacheʼ. Ri policías xkiʼij chë ri qachʼalal Esther majun ta jun ley xqʼäj, ye kʼa xkiʼij chë ri qachʼalal Newton chqä rkʼajol kan kʼo wä leyes xkiqʼäj. Tapeʼ ke riʼ, ryeʼ xkiyaʼ qʼij chë ri qachʼalal Newton chqä rkʼajol xetzolin chkachoch ri qʼij riʼ taq kʼo päq xkiyaʼ qa rchë nkikʼüt chë xketzolin pä taq xtqʼat tzij pa kiwiʼ.

8. ¿Achkë rma ri tribunal xuʼij chë Jesse najin nutïk chʼaʼoj chkikojöl winäq?

8 Jun kayoxiʼ ikʼ chrij riʼ, pa septiembre rchë 1938, ri familia Cantwell xekʼwäx chwäch jun tribunal ri kʼo pa tinamït New Haven. Ri tribunal xuʼij chë Newton, Russell y Jesse xkiqʼäj jun ley rma najin wä nkikʼutuj päq ye kʼa ma kesan ta wä kiwuj. Y tapeʼ xebʼä chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë ri tinamït Connecticut, re tribunal reʼ chqä xuʼij chë Jesse najin wä nutïk chʼaʼoj chkikojöl ri winäq. ¿Achkë rma ri tribunal xuʼij riʼ? Rma ri kaʼiʼ achiʼaʼ católicos ri xkikʼoxaj rtzijonem ri qachʼalal Rutherford, xkiʼij chwäch ri tribunal chë ri tzijonem riʼ xa xtïk kiyowal rma itzel wä ntzjon chrij kireligión. Rma riʼ ri qachʼalal ri yekʼwayon bʼey chpan rtinamit Jehová xebʼä chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Estados Unidos.

9, 10. a) ¿Achkë xuʼij ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Estados Unidos chrij ri familia Cantwell? b) ¿Achkë rbʼanik yojurtoʼon na kʼa komä ri xuʼij ri tribunal riʼ?

9 Pa 29 de marzo rchë 1940, xchapatäj ri chʼaʼoj chkij ri qachʼalal Cantwell. Chpan ri tiempo riʼ, Charles Evans Hughes, ri juez ri ukʼwayon bʼey chpan ri tribunal, chqä ri ocho jueces más ri ye kʼo chpan ri tribunal, xkikʼoxaj ri xuʼij ri qachʼalal Hayden Covington, kabogado ri testigos de Jehová. a Taq rabogado ri tinamït Connecticut xuʼij achkë rma nkiʼij chë ri Testigos xa nkitïk chʼaʼoj chkikojöl winäq, jun chkë ri jueces xkʼutuj reʼ che rä: «Ri xtzjoj Cristo Jesús ma xqä ta chkiwäch ri winäq ojer chqä ¿tapeʼ?». Ya riʼ taq ri abogado xuʼij: «Jaʼ ke riʼ, y nnatäj chwä chë le Biblia nuʼij achkë xbʼanatäj rkʼë Jesús xa rma ma xyaʼ ta qa rtzjoxik riʼ». ¡Kan ma xnaʼ ta ri xuʼij! Ri abogado riʼ najin wä nuʼij chë ri Testigos ye achiʼel Jesús, y chë ri tinamït Connecticut achiʼel ri xekamsan rchë Jesús. Ri 20 de mayo rchë 1940, jontir ri jueces chpan ri tribunal xkiʼij chë ri najin nuʼän ri tinamït Connecticut chkë ri testigos de Jehová ma ütz ta.

Hayden Covington (ri kʼo pä chwäch, pa derecha), Glen How (pan izquierda) y nkʼaj chik qachʼalal najin yeʼel pä chpan jun tribunal. Ryeʼ xkichʼäk jun chʼaʼoj

10 ¿Achkë rma ri xuʼij ri tribunal kan kowan rqʼij? Rma rkʼë ri xuʼij xkʼüt chë majun ta jun qʼatbʼäl tzij ri nkowin nuʼän chë röj ma ta nqasmajij ri qareligión. Chqä ri tribunal xuʼij chë Jesse ma najin ta wä nutïk chʼaʼoj chkikojöl ri winäq. Rma riʼ ri xuʼij ri tribunal xkʼüt chqä chë ri testigos de Jehová ma nkitïk ta chʼaʼoj chkikojöl ri winäq. Nqʼax chqawäch achkë rma nqaʼij chë kan kowan rqʼij ri xbʼanatäj chpan ri tribunal riʼ. ¿Kʼa najin na nqrtoʼ komä? Jun abogado ri testigo de Jehová xuʼij reʼ: «Ri xuʼij ri tribunal nuʼän chë nqkowin nqatzjoj chkë ri winäq ri ye kʼo chpan qatinamit jun rtzjol ri nukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx».

¿Kantzij komä chë nqkatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij, o yë le Biblia nqatzjoj?

Ri tratado ri xjach Canadá

11. ¿Achkë xkiʼän ri qachʼalal aj Canadá, y achkë rma?

11 Chkipan ri jnaʼ 1940, ri testigos de Jehová aj Canadá kan kʼïy kʼayewal xyaʼöx pa kiwiʼ. Rma riʼ, pa 1946 ri qachʼalal aj Canadá dieciséis qʼij xkijäch jun tratado rchë nkikʼüt chë ri qʼatbʼäl tzij najin nuqʼäj jun ley. Re ley reʼ nuʼij chë xa bʼa achkë winäq nkowin nusmajij rreligión. Chpan re tratado reʼ ri 4 rxaq, chöj xuʼij chë ri ukʼwäy taq bʼey católicos najin wä yekiksaj ri policías chqä nkʼaj chik winäq rchë nkiyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri qachʼalal aj Quebec. Ri tratado xuʼij re: «Kowan testigos de Jehová najin yechap äl kimä ri policías. Pa Gran Montreal, kʼo jun 800 chʼaʼoj chapon chkij ri testigos ri majanä kesol».

12. a) Taq ri qachʼalal xkijäch ri tratado, ¿achkë xkiʼän ri itzel nkinaʼ chkë? b) ¿Achkë xqʼabʼäx chkij qachʼalal? (Tatzʼetaʼ chqä ri nota).

12 Taq Maurice Duplessis, ri primer ministro rchë Quebec, chqä Villeneuve, jun ukʼwäy bʼey católico, xkitzʼët ri tratado, xkiʼij chë «xtkichäp chʼaʼoj» kikʼë ri Testigos. Ya riʼ xuʼän chë ma xa xuʼ ta chik 800 chʼaʼoj nkʼatzin yesol, xa kan xjoteʼ chë 1,600. Jun precursora nuʼij re: «Ma nnatäj ta chwä jaruʼ mul xojkichäp äl ri policías, rma kan kʼïy mul xkiʼän riʼ». Ri Testigos ri nkijäch wä ri tratado riʼ yechap äl rma nbʼix chkij chë najin «yekitzʼük tzij xa xuʼ rchë ri winäq yekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij». b

13. ¿Achkë naʼäy taq Testigos xqʼat tzij pa kiwiʼ rma xbʼix chkij chë xekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij, y achkë xuʼij ri tribunal?

13 Pa 1947 ri qachʼalal Aimé Boucher chqä kaʼiʼ rmiʼal —ya Gisèle, ri 18 rjnaʼ, chqä ya Lucille, ri 11rjnaʼ— ya riʼ ri naʼäy Testigos ri xqʼat tzij pa kiwiʼ rma xbʼix chkij chë xekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij. Ryeʼ xekijäch ri tratados riʼ chunaqaj kachoch. Ye kʼa majun ta wä jun nbʼin chë itzel kinaʼoj. Ri qachʼalal Aimé ma kan ta achkë wä rbʼanik chqä jaʼäl wä rnaʼoj. Ryä kʼo wä rachoch chqä rtkoʼn pa taq jyuʼ ri kʼo pa sur che rä ri tinamït Quebec, y kʼa chaq jantäq na nbʼä pa tinamït chpan jun koʼöl chʼichʼ ri kʼwan rma kej. Tapeʼ ke riʼ, re familia reʼ kilon wä jojun chkë ri kʼayewal ri ntzjöx chpan ri tratado. Ri juez kan itzel wä yertzʼët ri Testigos, rma riʼ ma xyaʼ ta qʼij chë ri familia Boucher o kabogado xkiʼij achkë rma ryeʼ ma ye ajmak ta. Ye kʼa ütz xkʼoxaj taq rabogado ri tinamït Quebec xuʼij chë ri tratado nutïk chʼaʼoj chkikojöl ri winäq chqä chë ri familia Boucher nkʼatzin nkitöj ri najin nkiʼän. Achiʼel nqatzʼët, chwäch re juez reʼ jun mak ri kantzij yatzjon. Aimé y ya Gisèle xeyaʼöx pacheʼ rma xbʼix chkij chë xekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij. Yajün ti ya Lucille xyaʼöx kaʼiʼ qʼij pacheʼ. Rma riʼ ri qachʼalal xebʼä chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Canadá chë tsoloʼ re kʼayewal reʼ.

14. ¿Achkë xkiʼän ri qachʼalal aj Quebec chkipan ri jnaʼ taq xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ?

14 Tapeʼ kan kʼïy kʼayewal najin nyaʼöx chkij ri qachʼalal aj Quebec, ryeʼ ma xkiyaʼ ta qa rtzjoxik ri Rqʼatbʼäl Tzij Dios y kan kʼïy xekʼoxan kichë. Xa xuʼ kajiʼ jnaʼ chrij 1946 taq xjach ri tratado, ri Testigos chriʼ Quebec kowan xekʼiyär. Ye 300 rbʼanon qa, ye kaʼ xeʼapon chë 1,000. c

15, 16. a) ¿Achkë xuʼij ri tribunal chrij ri familia Boucher? b) ¿Achkë ütz xkʼäm pä pa kiwiʼ qachʼalal chqä pa kiwiʼ ri winäq ri xuʼij ri tribunal?

15 Pa junio rchë 1950, ri nueve jueces ri ye kʼo chpan ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Canadá xkitzʼët ri xbʼanatäj rkʼë Aimé Boucher. Seis ikʼ chrij riʼ, pa 18 de diciembre rchë 1950, ri tribunal xuʼij chë ri nqʼabʼäx chrij ri qachʼalal ma tzij ta. ¿Achkë rma ri tribunal xuʼij riʼ? Ri qachʼalal Glen How, kabogado ri Testigos, xuʼij chë ri tribunal jnan xkiquʼ rkʼë ri xkiquʼ ri Testigos, rma xqʼax chqä chwäch chë ri xuʼän ri qachʼalal Boucher ma mak ta rma ma najin ta wä nuʼän chë ri nkʼaj chik nkiʼän chʼaʼoj o yekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij. Chqä chpan ri tratado ri xjäch ryä ma nuʼij ta wä chkë ri winäq chë tkibʼanaʼ riʼ, rma riʼ ma najin ta wä nuqʼäj ri ley. Chrij riʼ xuʼij: «Kan xintzʼët achkë rbʼanik Jehová xuʼän chë xqchʼakon». d

16 Ri xuʼij ri tribunal kan kʼïy ütz xkʼäm pä pa rwiʼ rtinamit Dios. ¿Achkë rma? Rma jurayil xesolotäj ri 122 chʼaʼoj ri kʼo chkij ri Testigos aj Quebec rma bʼin chkij chë najin yekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij. Ya riʼ chqä xuʼän chë ri winäq aj Canadá chqä jojun chik tinamït yekowin wä chik nkiʼij achkë ma ütz ta kitzʼeton chrij ri qʼatbʼäl tzij. Y, ri más rqʼij, ri xuʼij ri tribunal xuʼän chë ri Iglesia chqä ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo Quebec ma xkiyaʼ ta chik kʼayewal pa kiwiʼ ri testigos de Jehová. e

¿Kantzij komä chë nqatzjoj le Biblia rchë nqachʼäk päq, o nqaʼän riʼ rchë nqatzjoj Rqʼatbʼäl Tzij Dios?

17. ¿Achkë nkiʼän jojun qʼatbʼäl taq tzij rchë ma nqatzjoj ta chik le Biblia?

17 Achiʼel ri naʼäy taq cristianos, ri rsamajelaʼ Jehová pa qaqʼij komä ma nqaʼän ta päq chrij Rchʼaʼäl Dios (taskʼij rwäch 2 Corintios 2:17). Tapeʼ ke riʼ, jojun qʼatbʼäl taq tzij yekiksaj leyes ri qʼaton chkij kʼayij rchë nkiqʼät rtzjoxik le Biblia chqawäch. Tqatzʼetaʼ kaʼiʼ chʼaʼoj ri xbʼan chkiwäch ri tribunales ri xkʼüt we kantzij chë ri testigos de Jehová xa päq nkajoʼ o ye ajtzjöy Rchʼaʼäl Dios.

18, 19. ¿Achkë xuʼän ri qʼatbʼäl tzij rchë Dinamarca rchë nuqʼät rtzjoxik le Biblia?

18 Dinamarca. Ri 1 de octubre rchë 1932, xyaʼöx jun ley ri nuʼij chë ma ütz ta nakʼayij publicaciones pa taq bʼey si ma awesan ta jun awuj rkʼë ri qʼatbʼäl tzij. Ri qachʼalal ma xkajoʼ ta xkesaj ri wuj riʼ. Chkaʼn qʼij, cinco qachʼalal xkitzjoj le Biblia pa tinamït Roskilde ri nkanaj pa jun 30 Kilómetros pa oeste che rä Copenhague. Taq xqä qa qʼij, nrajoʼ na wä jun kichiʼil: August Lehmann. Ryä xekʼwäx äl pacheʼ rma nkiʼij wä chë najin nukʼayij publicaciones ye kʼa majun ta wä rwuj.

19 Pa 19 de diciembre rchë 1932, August Lehmann xekʼwäx chwäch jun tribunal. Ryä xuʼij chë xebʼerchʼaʼej ri winäq rchë xtzüj publicaciones bíblicas chkë, ye kʼa ma rchë ta nuchʼäk päq. Ri tribunal xuʼij chë ri qachʼalal majun ta jun ley xqʼäj. Chqä xuʼij: «Re achï reʼ [...] kʼo jun rsamaj rchë nuchʼäk rrajil y majun ta päq xchʼäk rma nutzjoj Rchʼaʼäl Dios nixta ya riʼ wä ri nrajoʼ nuʼän. Pa rkʼexel riʼ, xa najin nuksaj rrajil rchë nuʼän ri samaj riʼ». Ri tribunal xuʼij chë ri Testigos ma najin ta nkiqʼäj ri ley chqä chë ri qachʼalal Lehmann ma kʼayij ta najin nuʼän. Ye kʼa ri itzel nkinaʼ che rä rtinamit Dios kan nkajoʼ wä chë ma ntzjöx ta chik Rchʼaʼäl Dios chpan jontir ri tinamït (Sal. 94:20). Rma riʼ, ri rabogado ri tinamït xkʼutuj chë yebʼä chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Dinamarca. ¿Achkë xkiʼän ri qachʼalal?

20. ¿Achkë xuʼij ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Dinamarca, y achkë xkiʼän qachʼalal?

20 Chpan ri semana taq ri qachʼalal nkʼatzin yebʼä chwäch ri tribunal riʼ, jontir ri Testigos ri ye kʼo Dinamarca xkitzjoj más Rchʼaʼäl Dios. Ri martes 3 de octubre rchë 1933, ri tribunal xuʼij achkë xchʼöbʼ. Re tribunal reʼ jnan xquʼ rkʼë ri naʼäy tribunal y xuʼij chë August Lehmann majun ta jun ley xqʼäj. Ya riʼ xuʼän chë majun ta chik xqʼatö kichë ri Testigos rchë nkitzjoj Rchʼaʼäl Dios. Rchë nkikʼüt chwäch Jehová chë nkityoxij ri xbʼanatäj, ri qachʼalal más xkiyaʼ kan chrij rtzjoxik le Biblia. Kan chpan qa ri tiempo riʼ, ri qʼatbʼäl tzij ma rqʼaton ta chik chkiwäch ri qachʼalal nkitzjoj Rchʼaʼäl Dios.

Testigos aj Dinamarca ri ma xkixiʼij ta kiʼ xkitzjoj Rchʼaʼäl Dios pa taq jnaʼ 1930

21, 22. ¿Achkë xuʼij ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Estados Unidos taq xqʼät tzij pa rwiʼ ri qachʼalal Robert?

21 Estados Unidos. Ri domingo 25 de febrero rchë 1940, ri precursor Robert Murdock chqä siete Testigos más xekʼwäx äl pacheʼ taq najin wä nkitzjoj le Biblia pa tinamït Jeannette, chunaqaj Pittsburgh (Pensilvania). Xbʼix chkij chë najin nkiqʼäj jun ley rma majun ta wä kiwuj rchë nkijäch publicaciones. Rma riʼ ri qachʼalal xebʼä chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Estados Unidos.

22 Ri 3 de mayo rchë 1943, ri tribunal xuʼij chë ri Testigos majun ta jun ley xkiqʼäj. Ri tribunal chqä xuʼij chë ri qʼatbʼäl taq tzij ma ütz ta nkiʼij chkë kiwinaq chë, si nkajoʼ nkijäch publicaciones, nkʼatzin nkesaj kiwuj, rma ya riʼ xa nuqʼäj ri ley rchë Estados Unidos. Rma riʼ ri tribunal xuʼij chë ri tinamït Jeannette ma ütz ta nuyaʼ jun ley rchë nuqʼät chkiwäch ri winäq rchë nkesaj wuj ri akuchï nkiʼij ri nkiquʼ chqä rchë ma nkismajij ta kireligión. Taq ri juez William Orville Douglas xuʼij achkë xchʼöbʼ ri tribunal, ryä xuʼij chë ri testigos de Jehová ma xa xuʼ ta nkijäch publicaciones, xa kan nkitzjoj chqä Rchʼaʼäl Dios. Ryä chqä xuʼij chë ri nkiʼän ri Testigos kan kowan rqʼij, kan achiʼel rqʼij ri nkiʼän ri winäq chkipan kiglesias.

23. ¿Achkë rma kan kʼo rqʼij chqawäch röj ri xkiʼij ri tribunales pa 1943?

23 Ri xuʼij ri tribunal kan kʼïy ütz xkʼäm pä pa rwiʼ rtinamit Dios. Xkʼüt chë röj yoj ajtzjöy Rchʼaʼäl Dios y ma yoj kʼayinelaʼ ta. Chpan ri qʼij riʼ rchë 1943, ri testigos de Jehová xkichʼäk 12 chkë 13 chʼaʼoj ri xbʼan chpan ri tribunal riʼ, yajün ri xbʼan chrij ri qachʼalal Robert Murdock. Ri xkiʼij re tribunales reʼ kʼa nkʼatzin na chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, y nksäx taq ri itzel nkinaʼ chqë nkajoʼ nkiqʼät chqawäch nqatzjoj le Biblia pa taq bʼey chqä chuchiʼ taq jay.

«Kʼo chë nqanmaj rtzij Dios, ri nqʼatö tzij pa qawiʼ, pa rkʼexel nqanmaj kitzij ri winäq»

24. ¿Achkë nqaʼän taq ri qʼatbʼäl tzij nuqʼät chqawäch nqatzjoj le Biblia?

24 Röj, ri rsamajelaʼ Jehová, kan nqaloqʼoqʼej chë ri qʼatbʼäl taq tzij nkiyaʼ qʼij chqë rchë nqatzjoj Rchʼaʼäl Dios. Ye kʼa taq nkajoʼ nkiqʼät chqawäch, nqakanuj nkʼaj chik rbʼanik rchë nqaʼän riʼ. Röj qayaʼon chwäch qan nqaʼän ri xkiʼän ri apóstoles taq xkiʼij: «Kʼo chë nqanmaj rtzij Dios, ri nqʼatö tzij pa qawiʼ, pa rkʼexel nqanmaj kitzij ri winäq» (Hech. 5:29; Mat. 28:19, 20). Ye kʼa nqbʼä chqä chkiwäch ri tribunales rchë ri qʼatbʼäl taq tzij nkiyaʼ qʼij chqë rchë nqatzjoj le Biblia. Tqatzʼetaʼ kaʼiʼ chkë riʼ.

25, 26. ¿Achkë xbʼanatäj Nicaragua ri xuʼän chë ri qachʼalal xkʼatzin xkitäq äl jun wuj che rä ri Corte Suprema de Justicia, y achkë xuʼij ri corte riʼ?

25 Nicaragua. Ri 19 de noviembre rchë 1952, Donovan Munsterman, jun misionero chqä ri ukʼwayon bʼey chpan ri sucursal, xbʼä Managua chpan jun jay ri akuchï ntzʼet wä kiwuj ri winäq ri ma ye aj Nicaragua ta. Ri qachʼalal riʼ xbʼix che rä chë tapon rkʼë Arnoldo García, ri ukʼwayon bʼey chriʼ. Ri achï riʼ xuʼij che rä Donovan chë ri Testigos ma ütz ta chik nkitzjoj ri nkinmaj nixta nkiʼän xa bʼa achkë jun ri rkʼwan riʼ rkʼë kireligión chpan jontir ri tinamït. Taq ri qachʼalal xkʼutuj che rä achkë rma, ri achï xuʼij che rä chë ri qʼatbʼäl tzij ma ryaʼon ta qʼij chkë ri Testigos chë nkitzjoj Rchʼaʼäl Dios chqä xbʼix chkij chë ye comunistas. ¿Achkë najin nbʼin jontir riʼ chkij? Ri sacerdotes católicos.

Qachʼalal aj Nicaragua taq ri qʼatbʼäl tzij rqʼaton chkiwäch nkiyaʼ rqʼij Dios

26 Ri qachʼalal Donovan chanin xkʼutuj rtoʼik che rä ri peraj rchë ri qʼatbʼäl tzij ri ntzʼetö kichë ri religiones chqä che rä ri presidente Anastasio Somoza García, ye kʼa majun rtoʼik ta xrïl. Rma riʼ ri qachʼalal xkikanuj nkʼaj chik rbʼanik rchë nkiyaʼ rqʼij Dios. Ma xkimöl ta chik kiʼ pa Salón del Reino, xa pa koköj taq molaj xkimöl wä kiʼ, chqä ma xkitzjoj ta chik le Biblia pa taq bʼey. Tapeʼ ke riʼ, ma xkiyaʼ ta qa rbʼanik ri samaj riʼ. Ryeʼ chqä xkiʼän äl jun wuj ri xkitäq äl chpan ri Corte Suprema de Justicia rchë Nicaragua ri akuchï xkiʼij äl chë ma tqʼat ta ri samaj najin nkiʼän. Chkipan ri prensas kan xqʼalajin achkë najin nuʼän ri qʼatbʼäl tzij chkë ri qachʼalal chqä achkë nuʼij ri wuj ri xtaq äl. Rma riʼ ri Corte Suprema xrajoʼ xnukʼuj rwäch ri wuj riʼ. ¿Achkë xuʼij ri Corte riʼ? Ri 19 de junio rchë 1953, ri Corte Suprema xuʼij chë kan ma pa rbʼeyal ta najin nbʼan kikʼë ri Testigos. Chqä chë ri qʼatbʼäl tzij xa najin yerqʼäj leyes rma ke riʼ najin nuʼän kikʼë, y xuʼij chë tkʼis chʼaʼoj chkikojöl ri qʼatbʼäl tzij chqä ri Testigos.

27. ¿Achkë rma ri winäq aj Nicaragua kan ma nkinmaj ta wä chë ri Corte Suprema xertoʼ ri Testigos, y achkë xkiʼij qachʼalal rma xechʼakon?

27 Ri winäq aj Nicaragua kan ma nkinmaj ta wä chë ri Corte Suprema yë ri Testigos xertoʼ. ¿Achkë rma? Rma ri sacerdotes católicos kan kʼo wä kichqʼaʼ chpan ri tinamït. Rma riʼ taq kʼo wä jun chʼaʼoj kikʼë ryeʼ, ri Corte ma nnüm ta riʼ. Chqä ri ye kʼo wä chpan ri qʼatbʼäl tzij kan kʼo wä uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ. Rma riʼ taq kʼo wä jun nkiʼän, ma kan ta nbʼanatäj chë ri Corte nuʼij chë ma ütz ta ri xkiʼän. Ri qachʼalal kan kiyaʼon wä chwäch kan chë xechʼakon rma Jesús, ri Qʼatöy Tzij pa qawiʼ, xertoʼ pä chqä rma ma xkiyaʼ ta qa rtzjoxik Rchʼaʼäl Dios (Hech. 1:8).

28, 29. ¿Achkë xbʼanatäj chpan ri tinamït Zaire?

28 Zaire. Más o menos pa jnaʼ 1985 ye kʼo wä jun 35,000 Testigos pa tinamït Zaire, komä República Democrática del Congo. Rma kowan wä najin nkʼiyär ri samaj chrij rtzjoxik le Biblia chpan ri tinamït riʼ, ri sucursal xchäp ryakik jun kʼakʼakʼ sucursal. Pa diciembre rchë 1985, xbʼan jun asamblea internacional chpan ri tinamït, Kinsasa, ri akuchï xeʼapon 32,000 qachʼalal. Kʼïy chkë ryeʼ jalajöj tinamït ye petenäq wä. Ye kʼa chaq kʼateʼ xjalatäj jontir. ¿Achkë xbʼanatäj?

29 Ri qachʼalal Marcel Filteau —jun misionero aj Quebec ri kʼo wä Canadá taq Maurice Duplessis xyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ qachʼalal— kʼo wä pa tinamït Zaire chkipan ri jnaʼ riʼ chqä nuʼij ri xbʼanatäj. Ryaʼ xuʼij: «Ri 12 de marzo rchë 1986, ri qachʼalal ri yekʼwayon bʼey chwäch rtinamit Dios chpan ri tinamït riʼ, xapon jun carta kikʼë ri akuchï nuʼij chë ri testigos de Jehová ma ütz ta chik yejeʼ chpan ri tinamït Zaire». Chpan ri wuj riʼ kʼo wä äl rfirma ri presidente Mobutu Sese Seko.

30. ¿Achkë xkʼatzin xtzʼët ri Comité rchë Sucursal, y achkë xuʼän?

30 Chkaʼn qʼij, xbʼix reʼ chpan ri radio: «Majun bʼëy chik xtqakʼoxaj ta chkij ri testigos de Jehová aweʼ [Zaire]». Chrij riʼ, xchapatäj kʼayewal pa kiwiʼ ri qachʼalal: xewläx ri Salones del Reino y ri qachʼalal xeleqʼäx ri kʼo kikʼë, xeyaʼöx pacheʼ chqä xechʼay. Yajün akʼalaʼ ri ye Testigos xekʼwäx pacheʼ. Ri 12 de octubre rchë 1988, ri qʼatbʼäl tzij xmäj qa jontir ri rchë rtinamit Dios, y jun molaj soldados xekanaj qa chpan ri sucursal. Ri qachʼalal ri yekʼwayon bʼey chwäch rtinamit Dios chpan ri tinamït riʼ xetzjon rkʼë ri presidente Mobutu, ye kʼa majun rsolik ta ri kʼayewal xyaʼöx. Taq xbʼanatäj riʼ, ri Comité rchë Sucursal kʼo jun ri kan kowan rqʼij ri xkʼatzin xtzʼët: nbʼä chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ chpan ri tinamït riʼ, o ma yebʼä ta na. Timothy Holmes, jun misionero ri coordinador rchë ri Comité rchë Sucursal chkipan ri qʼij qa riʼ, nuʼij reʼ: «Xqaʼij che rä Jehová chë tyaʼ qanaʼoj chqä tkʼutuʼ chqawäch achkë nkʼatzin nqaʼän». Taq xechʼö yän rkʼë Jehová chqä xkinukʼuj yän rij ri najin nbʼanatäj, ri qachʼalal ri ye kʼo chpan ri Comité xkitzʼët chë ma ya riʼ ta na ri tiempo rchë yebʼä chwäch ri tribunal. Pa rkʼexel riʼ, xkitzʼët chë más ütz yekichajij ri qachʼalal chqä nkikanuj nkʼaj chik rbʼanik rchë nkitzjoj le Biblia.

«Rkʼë re chʼaʼoj reʼ xqkowin xqatzʼët chë taq Jehová kʼo jun nrajoʼ nujäl, kan nkowin nuʼän riʼ»

31, 32. ¿Achkë xuʼij ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Zaire, y achkë ütz xkʼäm pä pa kiwiʼ ri qachʼalal?

31 Taq xeqʼax kʼïy jnaʼ, eqal ma más ta chik kʼayewal xyaʼöx pa kiwiʼ ri Testigos chqä ri winäq más wä pa rbʼeyal nkiʼän kikʼë ri nkʼaj chik. Ya riʼ taq ri Comité rchë Sucursal xtzʼët chë ya tiempo chik rchë yebʼä chwäch ri tribunal rchë yetoʼöx rchë ma nqʼat ta chik chkiwäch nkitzjoj Rchʼaʼäl Dios. Tapeʼ kan kwest nanmaj, ri tribunal xrajoʼ xerkʼoxaj. Ri 8 de enero rchë 1993, jbʼaʼ ma 7 jnaʼ qʼaxnäq taq ri presidente xqʼät kisamaj ri testigos de Jehová, ri tribunal xuʼij chë ri qʼatbʼäl tzij kan ma pa rbʼeyal ta xuʼän kikʼë ri Testigos. Ya riʼ xuʼän chë xyaʼöx chik jmul qʼij chkë ri Testigos yejeʼ chpan ri tinamït. ¡Tqaquʼ ri xbʼanatäj! Re jueces reʼ xkijäl ri xuʼij ri presidente, tapeʼ rkʼë jbʼaʼ kan xtxiʼin rij kikʼaslemal. Ri qachʼalal Timothy nuʼij reʼ: «Rkʼë re chʼaʼoj reʼ xqkowin xqatzʼët chë taq Jehová kʼo jun nrajoʼ nujäl, kan nkowin nuʼän riʼ» (Dan. 2:21). Ri xbʼanatäj xuʼän chë ri qachʼalal más xkowïr ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx, rma xkitzʼët chë Jesús, ri Qʼatöy Tzij pa qawiʼ, xkʼüt chwäch rtinamit achkë rbʼanik nkisöl re kʼayewal reʼ chqä ajän nkiʼän riʼ.

Ri Testigos aj República Democrática del Congo kan kiʼ kikʼuʼx rma yaʼon chik qʼij chkë rchë nkiyaʼ rqʼij Jehová

32 Taq ma xqʼat ta chik kisamaj ri testigos de Jehová chpan ri tinamït riʼ, ri sucursal xkowin xuʼän chë xeʼapon misioneros, xyäk jun chik sucursal chqä xerksaj apü publicaciones chpan ri tinamït. f Jontir röj, ri rsamajelaʼ Jehová, kan jaʼäl nqanaʼ nqatzʼët achkë rbʼanik nqrchajij Jehová (Is. 52:10.)

«Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë»

33. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xqatzjoj chpan re capítulo reʼ?

33 Ri xqatzʼët chpan re capítulo reʼ chkij ri chʼaʼoj ri xebʼan chkiwäch ri tribunales nukʼüt chë Jesús kan rbʼanon ri rbʼin qa. Ryä xuʼij: «Rïn xtinyaʼ tzij pan ichiʼ chqä xtinyaʼ inaʼoj ri xtuʼän chë ri nkipabʼaʼ kiʼ chiwäch, tapeʼ kan xtkimöl kiʼ chiwij, ma xkekowin ta xtkiʼij chë ma ke riʼ ta ri xiʼij o chë ma tzij ta» (taskʼij rwäch Lucas 21:12-15). Kʼo mul, Jehová yerksan jueces chqä abogados, kan achiʼel xksaj Gamaliel ojer, rchë nuchajij rtinamit. Jehová ma ryaʼon ta qʼij chë ri winäq ri itzel nkinaʼ chqë nkiʼän chë ma ta xtqaʼän chik ri samaj ryaʼon qa pa qaqʼaʼ (taskʼij rwäch Isaías 54:17). Ri kʼayewal nyaʼöx pa kiwiʼ ri rsamajelaʼ Jehová ma nkowin ta nuʼän chë ryeʼ ma ta xtkiyaʼ chik rqʼij.

34. ¿Achkë rma ri chʼaʼoj yeqachʼakon chkipan ri tribunales kan kowan kiqʼij, y achkë nkikʼüt riʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro « Ri tribunales ri kʼo más uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ yetoʼon rchë ma nqʼat ta rtzjoxik le Biblia»).

34 ¿Achkë rma ri chʼaʼoj qachʼakon chkipan ri tribunales kan kowan kiqʼij? Taquʼ rij reʼ: chkiwäch ri winäq, röj, ri testigos de Jehová, majun qaqʼij ta chqä majun ta uchqʼaʼ pa qaqʼaʼ, ma nqaʼän ta votar, ma nqbʼä ta chkij ri nkajoʼ yeʼok qʼatöy taq tzij nixta kʼo yeqaʼän xa xuʼ rchë ri políticos kʼo utzil nkiyaʼ pa qawiʼ. Chqä chkiwäch ri nmaʼq taq tribunales kan jontir bʼaʼ chkë ri qachʼalal ri yeʼapon chkiwäch ma kan ta achkë kibʼanik chqä ma kan ta kʼïy tjonïk chkipan escuelas kilon (Hech. 4:13). Rma riʼ, chkiwäch ri winäq, ri tribunales kan majun rma yojkitoʼ. Ye kʼa ryeʼ nkiʼän riʼ tapeʼ ri yebʼanö chʼaʼoj qkʼë —políticos o religiosos— kowan uchqʼaʼ kʼo pa kiqʼaʼ. Achiʼel nqatzʼët, kan ma nanmaj ta chë kʼïy tribunales yojkitoʼon. Rma riʼ, taq nqchʼakon chkipan ri tribunales, ya riʼ nukʼüt chë Dios najin nqrchajij pä chqä chë Cristo kʼo qkʼë (2 Cor. 2:17). Ya reʼ nuʼän chë röj chqä nqaʼij achiʼel xuʼij ri apóstol Pablo taq xuʼij: «Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë, ma xtinxiʼij ta wiʼ» (Heb. 13:6).

a Ri chʼaʼoj chkiwäch Cantwell chqä ri tinamït Connecticut ya riʼ ri naʼäy chkë ri 43 mul chë ri qachʼalal Hayden Covington xertoʼ ri qachʼalal chwäch ri tribunal ri kʼo más uchqʼaʼ pa rqʼaʼ rchë Estados Unidos. Ri qachʼalal Hayden xkäm pa jnaʼ 1978. Ya Dorothy, ri rxjayil, xkäm pa jnaʼ 2015, taq 92 wä rjnaʼ. Ryä majun bʼëy xyaʼ ta qa ryaʼik rqʼij Jehová.

b Ri qachʼalal najin wä nksäx jun ley chkij ri xyaʼöx pa 1606, ri nuʼij chë ütz nyaʼöx pacheʼ jun winäq si ntzʼet chë ri najin nutzjoj nutïk chʼaʼoj chkikojöl ri winäq. Y xtyaʼöx pacheʼ tapeʼ ri najin nutzjoj kantzij najin nbʼanatäj.

c Pa 1950, ye kʼo wä 164 precursores chpan ri tinamït Quebec. Chkikojöl ryeʼ, ye kʼo wä 63 qachʼalal ri ye lenäq pä Galaad ri ma xkikʼewaj ta xebʼä chpan ri tinamït riʼ tapeʼ kitaman wä chë xtyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ.

d Ri qachʼalal Glen How xok jun utziläj kabogado ri testigos de Jehová. Kan pa 1943 kʼa pa 2003, xertoʼ ri Testigos chkipan ri tribunales ri ye kʼo Canadá chqä ri ye kʼo nkʼaj chik tinamït.

e Xtatamaj más chrij re chʼaʼoj reʼ chpan ri artículo «La batalla no es de ustedes, sino de Dios», ri xpë chpan ri revista ¡Despertad! rchë 22 de abril, 2000, rxaq 18 kʼa 24.

f Tapeʼ ri soldados xeʼel äl chpan ri sucursal, xyak jun kʼakʼakʼ sucursal chpan jun chik jyuʼ.