1. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri winäq kan nkinmaj chrij ri magia chqä ri itz?

 RI LIBRO African Traditional Religion (Kireligión ri winäq aj África) nuʼij chë kan jontir bʼaʼ chkë ri winäq aj África nkinmaj chkij ri ajqʼijaʼ chqä ri ye ajbʼanöy itz. Kan ya riʼ nbʼanatäj kikʼë ri winäq ri kʼo chqä ri majun ta kirajil o ri yekowin chqä ri ma yekowin ta nkiskʼij rwäch wuj. Yajün jojun ukʼwäy bʼey chkipan ri religiones, achiʼel ri islam chqä ri nkiʼij chë ye cristianos, kan nkinmaj chqä chkij ri ajqʼijaʼ chqä ri ye ajbʼanöy itz.

2. ¿Achkë nkinmaj ye kʼïy winäq aj África?

² Chlaʼ África, ye kʼïy nkinmaj chrij jun uchqʼaʼ ri kʼo pa rqʼaʼ Dios. Ryeʼ nkiquʼ chë re uchqʼaʼ reʼ nksäx kimä ri kamnaqiʼ, ye kʼa nkinmaj chqä chë ye kʼo jojun winäq ri yekowin nkiksaj ri uchqʼaʼ riʼ. Ryeʼ nkiʼij chë ye kʼo jojun nkiksaj re uchqʼaʼ reʼ rchë nkitoʼ kiʼ ryeʼ o rchë yekitoʼ ri nkʼaj chik, ye kʼa jojun chik xa rchë yekiʼän itz.

3. ¿Achkë nkinmaj ri winäq chrij ri itz?

³ Ye kʼo winäq nkitäq itz chkij kikʼulel. Nbʼix chë jun ajbʼanöy itz nkowin yerksaj chköp achiʼel sotzʼ, ajxikʼ taq chköp, üs chqä nkʼaj chik chköp rchë yertzʼlaʼ rkʼulel. Ye kʼïy nkiquʼ chë ri itz nuʼän chë ri winäq npë chʼaʼoj chkikojöl, chë ma njeʼ ta kalkʼwal, chë npë kiyabʼil o kan yerkamsaj äl.

4. ¿Achkë nkinmaj ye kʼïy chkij ri ye ajbʼanöy itz, y achkë rma?

⁴ Ye kʼïy winäq aj África nkinmaj chë jun ajbʼanöy itz nkowin npoʼ riʼ chë jun leopardo o jun kumätz. Chqä ye kʼïy kan nkixiʼij kiʼ rma nkiquʼ chë jun ajbʼanöy itz nkowin nuʼän chë jun winäq npoʼ riʼ chë jun chköp. Chkipan ri tinamït ri ye kʼo África occidental, ri winäq nkinmaj chë jun ajbʼanöy itz nkowin nuʼän chë ran jun winäq ntok äl chpan jun chköp rchë yekitzʼlaʼ ri nkʼaj chik. Ye kʼïy winäq aj África nkinmaj chë kan ye kʼo winäq ri kitzʼeton riʼ, rma riʼ kan nkinmaj chrij riʼ.

5. ¿Achkë nkiʼän jojun winäq rchë nkitoʼ kiʼ chwäch jun itz?

⁵ Chqä ye kʼo jojun winäq yebʼä rkʼë jun ajqʼij rchë nkitoʼ kiʼ chwäch jun itz. Ryeʼ jalajöj nbʼix chkë chë tkibʼanaʼ, achiʼel chë tkikʼwaj jun pulsera o jun pqʼaʼ ri nbʼix chë xkerchajij. Kʼo mul nyaʼöx aqʼon chkë rchë nkiqüm o rchë nkiyaʼ chkij. Ye kʼo chik jojun nbʼix chkë chë tkiwewaj pa kachoch o chuxeʼ kachoch jojun ri nbʼix chë xkerchajij. Ryeʼ chqä nbʼix chkë chë tkikʼwaj jun ri xkerchajij chwäch ri itz ri tzʼibʼatäl jun peraj rchë ri Corán o rchë le Biblia chwäch.

6. ¿Achkë kibʼanon pä Satanás chqä rdemonios, y achkë ütz njeʼ pa qajolon?

⁶ Satanás chqä ri demonios kan yekitzelaj chqä yekitzʼlaʼ ri winäq. Kʼo mul yekinäq ri winäq o nkiʼän chë nuʼän itzel kijolon. Le Biblia nuʼij chë ojer qa ye kʼo demonios ri kan xeʼok chkipan winäq chqä chköp (Mateo 12:43-45). Achiʼel nqatzʼët, ryeʼ kan kʼo kichqʼaʼ; tapeʼ ke riʼ, majun rma nqaxiʼij qiʼ chkiwäch.

7. ¿Achkë nrajoʼ Satanás chë nqaquʼ röj, y achoq rkʼë ütz nqajnamaj wä?

⁷ Satanás kan rtaman achkë rbʼanik yerqʼöl ri winäq. Ryä rbʼanon chë ri winäq nkinmaj chë kan kowan rchqʼaʼ kʼo. Ri nuʼän ryä jnan jbʼaʼ rkʼë ri xkiʼän jojun soldados chpan jun chʼaʼoj ri xbʼanatäj chlaʼ África. Ri soldados riʼ xekiksaj mamaʼ taq bocinas rchë xkesaj kichʼaʼäl kïy armas rchë yekixiʼij kikʼulel. Taq majanä tkichäp chʼaʼoj, ryeʼ xkiyaʼ kichqʼaʼ ri bocinas rma nkajoʼ wä chë kikʼulel nkiquʼ chë kan kʼïy armas kʼo kikʼë. Ke riʼ chqä nuʼän Satanás. Ryä nrajoʼ chë ri winäq nkiquʼ chë majun ta jun más rchqʼaʼ chwäch ryä. Ryä nrajoʼ chë ri winäq nkixiʼij kiʼ chwäch rchë nkiʼän ri nrajoʼ ryä y ma yë ta ri nrajoʼ Jehová. Tqatzʼetaʼ achkë oxiʼ rbʼanik nrajoʼ nqrqʼöl Satanás.

8. ¿Achkë jun rbʼanik nrajoʼ nqrqʼöl Satanás?

⁸ Qtzjon chrij ri naʼäy. Satanás nrajoʼ chë ri winäq nkinmaj chë taq ma yë ta jun winäq nbʼanö jun itzelal chkë, ntel chë tzij chë xtaq itz chkij. Rchë nqʼax más pa qajolon, tqabʼanaʼ che rä chë jun akʼal xyaʼ ri yabʼil malaria che rä chqä xkäm. Rkʼë jbʼaʼ ri teʼej rtaman chë yë ri zancudos yeyaʼö ri yabʼil riʼ. Ye kʼa nunmaj chqä chë kʼo jun xtaqö pa itz chrij rma riʼ ri akʼal xchʼop rma ri zancudo riʼ.

9. Rkʼë ri nuʼij chpan Eclesiastés 9:11, ¿achkë rma nqaʼij chë ma yë ta Satanás nyaʼö jontir kʼayewal pa qawiʼ?

⁹ Tapeʼ Satanás yeryaʼ jojun kʼayewal pa qawiʼ, ma yë ta ryä nbʼanö chë nqïl jontir ri kʼayewal. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Le Biblia nuʼij: «Rïn ntzʼeton chë ri winäq ri kowan kanin ma ronojel ta mul nkichʼäk jun kʼaqöj anin chqä ri kowan kichqʼaʼ ma ronojel ta mul yechʼakon chpan jun chʼaʼoj; nixta ri kowan kinaʼoj ma ronojel ta mul kʼo kiway, ni ri kʼäs kijolon ma ronojel ta mul kʼo kibʼeyomal, chqä ri kan kʼïy kitaman ma ronojel ta mul ütz yebʼä pa kikʼaslemal, rma jontir kʼo mul kʼo jun ma ütz ta nkikʼulwachij o kʼo mul chaq kʼateʼ nbʼanatäj jun kʼayewal pa kikʼaslemal» (Eclesiastés 9:11). Tapeʼ jun winäq kan kowan ranin, reʼ ma ntel ta chë tzij chë xtchʼak jun kʼaqöj anin. Rkʼë jbʼaʼ chaq kʼateʼ nrïl jun kʼayewal achiʼel ntzaq, chaq kʼateʼ kʼo jun rkïy nuyaʼ che rä o njikʼtäj jun rbʼochʼil. Taq jun winäq nbʼanatäj reʼ rkʼë, ma ntel ta chë tzij chë yë Satanás xbʼanö pä ya riʼ che rä o chë xtaq itz chrij, rma ri xbʼanatäj rkʼë ri winäq riʼ nbʼanatäj rkʼë xa bʼa achkë winäq.

10. ¿Achkë nkiquʼ ye kʼïy winäq, y achkë rma nqaʼij chë ma tzij ta?

¹⁰ Jun chik ri nkinmaj ri winäq ri xa rkʼë Satanás petenäq wä ya riʼ chë ri winäq yekowin nkipoʼ kiʼ chë chköp rchë yekitzʼlaʼ ri nkʼaj chik. Ye kaʼ taquʼ rij reʼ: we jun winäq nkowin nuʼän riʼ, ntel chë tzij chë kʼo jun ntel äl chpan rchʼakul y nbʼeʼok chpan jun chköp. Ye kʼa, achiʼel qatzʼeton pä, jun winäq majun ta jun ran ri ntel äl. Chqä ma tqamestaj ta chë Dios kan pa rbʼeyal xuʼän qa che rä jontir. Rma riʼ ri nkinmaj ri winäq chë jun winäq nkowin npoʼ riʼ chë chköp kan ma rkʼwan ta riʼ rkʼë ya riʼ. Chqä, we Dios xuʼän qa chkë ri winäq chë yekowin yechʼobʼon, ¿pa rbʼeyal komä nuʼän we nuʼän chë jun winäq chaq kʼateʼ npotäj chë jun chköp ri ma nchʼobʼon ta? Ya riʼ kan ma pa rbʼeyal ta.

11. ¿Achkë rma qataman chë ri ye ajbʼanöy itz ma yekowin ta yeʼel äl chpan kichʼakul nixta yekowin nkipoʼ kiʼ chë chköp? ¿Nanmaj rït ya riʼ?

¹¹ Ri winäq majun ta jun kan ri ntel äl rchë yekitoʼ ri nkʼaj chik o rchë yekitzʼlaʼ. Rma riʼ ri ye ajbʼanöy itz ma yekowin ta yeʼel äl chpan kichʼakul nixta yekowin nkipoʼ kiʼ chë chköp. Achiʼel nqatzʼët, ri ye ajbʼanöy itz ri kibʼin chë bʼanatajnäq ya riʼ kikʼë ma tzij ta.

12. ¿Achkë nuksaj Satanás rchë ri winäq nkiquʼ chë kʼo bʼanatajnäq kikʼë tapeʼ ma bʼanatajnäq ta?

¹² We ke riʼ, ¿achkë rma ye kʼo winäq ri nkiʼij chë bʼanatajnäq ya riʼ kikʼë? Rma Satanás nkowin nuʼän chë jun winäq nunaʼ chë kʼo jun xbʼanatäj rkʼë tapeʼ ma xbʼanatäj ta. Ryä yerksaj visiones rchë nuʼän chë ri winäq nkinaʼ chë kʼo xkitzʼët, kʼo xkikʼoxaj o kʼo xkiʼän tapeʼ ma xbʼanatäj ta. Ryä nuʼän riʼ rma nrajoʼ chë ri winäq ma yejelun ta rkʼë Jehová chqä nkiquʼ chë le Biblia ma tzij ta ntzjon.

13. a) ¿Ütz komä chë jun winäq nbʼä rkʼë jun ajqʼij rchë nutoʼ riʼ chwäch jun itz? b) ¿Achkë nuʼij le Biblia chkij ri ajqʼijaʼ o chrij ri nkiʼän ryeʼ?

¹³ Jun chik ri nkinmaj ri winäq ri xa rkʼë Satanás petenäq wä ya riʼ chë ütz yebʼä rkʼë jun ajqʼij rchë nkitoʼ kiʼ chwäch jun itz. Tapeʼ chkiwäch ri winäq ye kʼo ajqʼijaʼ ri yebʼanö utzil chqä ri yebʼanö itz, chwäch Dios xa ye jnan. Ryä kan ma ütz ta yertzʼët. Tatzʼetaʼ achkë xuʼij Jehová Dios chkë ri israelitas chkij ri ajqʼijaʼ o ri nkiʼän ryeʼ:

•   «Ma tiʼän ta magia» (Levítico 19:26).

•   «Xa bʼa achkë achï o xa bʼa achkë ixöq ri ntzjon kikʼë ri kamnaqiʼ o ri nbʼin achkë xtbʼanatäj chqawäch apü, kʼo chë nkamsäx» (Levítico 20:27).

•   «Chikojöl rïx kʼo ta chë ma ta nilitäj jun winäq [...] ri nbʼanö magia, ri nbʼin achkë xtbʼanatäj xa xuʼ rkʼë ri nutzʼët o nukʼoxaj, jun ajqʼij, jun ri ntaqö itz chkij ri nkʼaj chik, jun ri nbʼä kikʼë ri yetzjon kikʼë ri demonios» (Deuteronomio 18:10-14).

14. ¿Achkë rma Jehová xuʼij chkë ri israelitas chë ma keʼok ta ajqʼijaʼ chqä chë ma kebʼä ta kikʼë ryeʼ?

¹⁴ Ri xuʼij Dios chkë ri israelitas xkʼüt chë ryä kan ma nrajoʼ ta chë rsamajelaʼ yeʼok ajqʼijaʼ o yebʼä rkʼë jun ajqʼij. Jehová xuʼij ya riʼ che rä rtinamit rma kowan nrajoʼ chqä ma nrajoʼ ta wä chë yeqä pa kiqʼaʼ ri demonios nixta chë nkinmaj ri nkinmaj ri winäq ri xa ma tzij ta.

15. ¿Achkë rma qataman chë Jehová más rchqʼaʼ chwäch Satanás?

¹⁵ Le Biblia ma nuʼij ta jaruʼ qäs kichqʼaʼ ri demonios kʼo. Ye kʼa nukʼüt chë Jehová más rchqʼaʼ chwäch Satanás chqä chkiwäch ri demonios. Chriʼ nuʼij chë Jehová xkʼäq pä Satanás chlaʼ chkaj (Apocalipsis 12:9). Chriʼ chqä nuʼij chë Satanás xkʼutuj na che rä Jehová we nuyaʼ qʼij che rä rchë nuyaʼ kʼayewal pa rwiʼ Job. Chqä xnmaj tzij taq Jehová xuʼij che rä chë ma tkamsaj ta (Job 2:4-6).

16. ¿Achoq rkʼë kʼo chë nqatoʼ wä qiʼ?

¹⁶ Proverbios 18:10 nuʼij: «Ri rbʼiʼ Jehová achiʼel jun mamaʼ jay ri kan kuw rbʼanon. Ri winäq ri jïk rkʼaslemal chriʼ nbʼertoʼ wä riʼ». Achiʼel nqatzʼët, xa xuʼ rkʼë Jehová nqkowin nqatoʼ wä qiʼ. Ri rsamajelaʼ Jehová ma nkiksaj ta xa bʼa achkë jun nixta nkiqüm xa bʼa achkë jun rchë nkitoʼ kiʼ chwäch Satanás chqä chkiwäch ri demonios. Ryeʼ chqä ma nkixiʼij ta kiʼ chë rkʼë jbʼaʼ nbʼan pä itz chkij. Ryeʼ nkinmaj reʼ ri nuʼij le Biblia: «Jehová [...] najin nutzʼët jontir ri najin nbʼanatäj chwäch le Rwachʼlew rchë yertoʼ ri winäq ri kan rkʼë ronojel kan nkiyaʼ rqʼij» (2 Crónicas 16:9).

17. ¿Achkë nuʼij Santiago 4:7, ye kʼa achkë nkʼatzin nqaʼän röj?

¹⁷ Rït chqä ütz nayaʼ ya riʼ chwäch awan we nayaʼ rqʼij Jehová. Santiago 4:7 nuʼij: «Tinmaj rtzij Dios, ye kʼa tipabʼaʼ iwiʼ chwäch ri Diablo, ke riʼ xtanmäj äl chiwäch». We rït nayaʼ rqʼij ri kʼaslïk Dios chqä nasmajij ri nuʼij, ütz nayaʼ chwäch awan chë ryä xkaturchajij chwäch Satanás chqä chkiwäch ri demonios.