1. Kūö yòh yik aṅ Pēpilön nö ööire tö Tanīěl?

 IK SĀ ök pròfět Tanīěl nö ṙömöng ṙālö, ngaich kē-ě anga-aṅ nö haköövö nö chuh Pēpilön. Ik sā yik aṅ Pēpilön tarik nö meukö ò nö tövaiyö tinrīken, tövaiyö mineūkö hēk tövai inrē ngam mikūönö ò. (1 Sa. 16:7) Lökten cha-a nö hòṅ harūnan tö nup la-en, hòṅ ò min nö la-evṙen nö el patī ngam rācha.—Tan. 1:3, 4, 6.

2. Asūp maheuk Yāvē nö in Tanīěl? Mikahtökūö hī. (Isikīěl 14:14)

² Hangenlōn ang Yāvē tö Tanīěl, rö-ö pöri nö kūö ò nö tö kamnguvö hēk tövaiyö mineūkö inrē, pön meuk ngam tövai elkuilōn ò ang Yāvē. Asīntu inrē ang Tanīěl tö Yāvē nö sā inlahen yik tölöök tarik, tö sā Noah hēk Yōp. Kô-en ök Noah hēk Yōp nö tö chiplö nö löklōn Yāvē tövaiyö minënyö inrē nö ikūö ò. Ik sā Yāvē pöri nö ṙôtö inlahen Tanīěl, ngaich lohten anga-aṅ nö römöng 18 hēk 20 samyeūheu ṙēḵti. (Ran. 5:32; 6:9, 10; Yōp 42:16, 17; Vë-evkūö Isikīěl 14:14.) Marô-òten ök misī Tanīěl nö aṅ nö ikūö ngih panam, ngaich meuk minë tö ṙōlkangen anga-aṅ kanihngen, sön pöri ang Yāvē nö öt ṙāngen ò pön köp ngam hanangenlōn ò.—Tan. 10:11, 19.

3. Asūp min kahakkö hī in ngih ātiköl?

³ Kakken minë tö nët in min tinrīken Tanīěl in ngih ātiköl, ngam chö-öiny Yāvē nö pōiṙāi mat tö ò. Rahëichyen ṙô pöri ayī-ö öi kakken minë tinrīken ò hēk sitih inlahen inrē anga-aṅ nö hameuknyen u hē el ṙētak kanihngen. Ngëichkö inlahen Tanīěl inrē min ayī-ö nö asīöp minë tövai tinrīken re. Im manā-aṅ min öi mikahtökūöre tö hī sitih inlahen asīnken Tanīěl öi hameuknyen minë tinrīken. Rö-ö ön ngih ātiköl pön chö-öinyten yip ṙālö nö kētu, mihôiṅ pöri öi ṙòkhöre haköplu öi in Tanīěl.

4. Sitih inlahen ök Tanīěl nö hameuktö ngam töt pinhë-eṅkūöre? Kētö inchōḵ elmat hī.

⁴ Töt pinhë-evkūö ök Tanīěl. Töi ngëichkö minë tö nët inlahen ò nö hameuktöre nö töt pa-ekūö. Ngam raneh inlahngen, ik sā Yerusalem nö nët samyeūheu rò-angen pinyayngö tī më aṅ Pēpilön. Ik sā ök Rācha Nepukëtnēsör nö heūv ök tökiröng insā. Lökten anga-aṅ nö vöö. Tölṙô yik tö milūönö anga-aṅ nö vë-eny manah ök heūvö ò, ngaich yěn öt heuveū-eu ṙô cha-a ngaich fëli min. Mihòiṅ inrē min ang Tanīěl nö fëli. (Tan. 2:3-5) Hòṅ ilööṙen ang Tanīěl nö kě-el kūö alahare, pön mihôiṅ min cha-a nö ṙòkhngöre vah nö fëli. Lökten anga-aṅ nö chuh in ök rācha vë-ekūö ò nö havëkö ṙētak re nö vënyö manah ök heūvö ò. (Tan. 2:16) In e mikahkūö ayī-ö tö Tanīěl nö öt pa-ekūö. Kirööngen ṙinatö-ellōn inrē nö in ngam Tēv. Kūö yòh öi mihôiṅ ngatī ṙô? Pön vënyu inlahen anga-aṅ nö imat ngam Paipöl nö vënyö manah heūvö i nuk urěh ṙētak. Lūöi tak yik hol Tanīěl tö ṙātu minë-eny nö im ëlô aṅ Pēpilön hē Satrāk, Mësak hēk Apĕtnīkō ‘ngaich vë-ekūö cha anga-aṅ nö chöh miṙēlōn ngam Tēv ngam halīöngö tö inlahen ngih ötmikahkūö.’ (Tan. 2:18) Hangṙô cha ngaich ang Yāvē nö vë-ekūötēv. Ngaich löktö i kumlēḵ ngam Tēv ngaich ang Tanīěl nö vënyö manah ngam heūvö Nēpukatnēsar. Löktö in e ngaich ang Tanīěl hēk tö yik hol ò inrē nö laklöre nômö.

5. Asūp hēk inlahen Tanīěl nö hameuktö ngam öt pinhë-eṅkūöre?

⁵ Ik sā Tanīěl ngaich nö vënyö manah heūvö ök rācha tö inlahen ngam tökiröng insā, unôichrit e hēk ngam inlahen ò nö holtö öt pinhë-eṅkūöre nö la-evṙen. Hěng hēk ök heūvö ök rācha vanööṙö ò. Heūv ngam tökiröng anga-aṅ tö marô-òl chōn. Holtö öt pinhë-eṅkūöre ang Tanīěl nö vë-eny manah ök heūvö ò. Ngöṙô inrē anga-aṅ nö in ök rācha tö ò min nö katūöyaṙen ngaich kě-eyö min ngam inyööngö nö ṙā-ang in ò. (Tan. 4:25) Mihôiṅ öre ang Tanīěl nö fëli töm rācha kūö inlahen ṙô re. Sön pöri anga-aṅ nö holtö öt pinhë-eṅkūöre nö vë-eny nang ò.

6. Asūp tö tī-ivö tö Tanīěl nö öt pa-ekūö?

⁶ Īnu ang Tanīěl tö ngam töt pinhë-eṅkūöre asā rò-òtö nômö re. Kūö yòh ök nö öt pa-ekūö? Pön löktökūö nyinī-ö ò nap yöng ò nö tövai nö inchōḵ-okūö ò. Pön inchöngten yik  inyööngö aṅ Israel angū-ö tö Yāvē nö haköpten më kūönre tö minë chööngö ngam Tēv, lökten cha-a nö haköpten Tanīěl tö minë chööngö Yāvē. (Chöö. 6:6-9) Lökten ang Tanīěl nö akahakūö tö minë tökiröng chööngö, tö sā minë tö Söm Chööngö. Akahakūö inrē anga-aṅ tö minë tö kun chööngö, tö sā ò nö akahakūö tö minë tö hòṅ nya-aṅkūö më aṅ Israel. b (Lēv. 11:4-8; Tan. 1:8, 11-13) Akahakūö inrē ang Tanīěl tö inlahen yik mu-urěh tarik ngam Tēv yik töt hamang chööngö ò ngaich asuh nuk kanihngen cha. (Tan. 9:10, 11) Ngamuh inrē ṙinātö-ellōn Tanīěl tö Yāvē hēk tö më tökalēḵ ma-ahānga ò nö öthō nö ṙāngen ò yē ò min nö köp nö i linöklōn ngam Tēv pòrô nup tö sitih kanihngen ò.—Tan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Asūp löktö inlahen Tanīěl nö öt pa-ekūö? (Ngëichkö ngam nyat.)

⁷ Haköp inlahen nuk kahūich yik pròfět ngam Tēv inrē ang Tanīěl, tö sā pròfět Yarimiā. Lökten anga-aṅ nö akahakūö tö inlahen yik tö haköövö Yahūti nö i Pēpilön, nö röhten ṙinānyi min cha-a. (Tan. 9:2) Ik sā Tanīěl nö meuk minë tö eūka aṅmat ngam Paipöl nö teungtakūö, ngaich sīöplöre ngam ṙinātö-ellōn ò nö in Yāvē. (Asātô e im Rōma 8:31, 32, 37-39.) Ngam tö mööḵlö, inlahen Tanīěl nö örheūheu nö vë-ekūötēv nö vë-ekūö Yāvē. (Tan. 6:10) Nö halöönyö ṙô re nö vënyö nup tökööl re ngaich havëkö inyöökenre nö in ngam Tēv hēk keuheūtnyö nup ṙô ellōnre. (Tan. 9:4, 5, 19) Hö-ö ök Tanīěl nö lamöktökūö finötnyöre nö töt pa-ekūö, pön töng sā hī nö tarik. Kūö ò pöri nö haköpmat ngam Paipöl, vë-ekūötēv hēk hayönglenre nö in Yāvē, lökten anga-aṅ nö öt pinhë-evkūö.

8. Sitih inlahen öi asīöp ngam töt pinhë-eṅkūöre?

⁸ Sitih inlahen öi asīöp ngam töt pinhë-eṅkūöre? Lohten yip yöng hī nö ngöṙô, uh man pa-ekūö. Hö-ö pöri ngam töt pinhë-eṅkūö nö sā öp chehen nö amin hī nö kahëtö cha, pöi hòṅ kahngenre öi asīöp ngam töt pinhë-eṅkūö. Yěi ngëichken ngam töt pinhë-eṅkūö ngaich sā ṙēngen mahaköp öp tö tufömngöre heuneū-enre ayī-ö. Tö hī öi hòṅ chumkūöṙen öi ngëichkö inlahen öp mahaköpten hī tö ngam tufömngöre heūneu-en. Ngaich asā öp inlahen ò ngatī inlahen ayī-ö öi asīnken ò. Ngatī ṙēngen ayī-ö yěi hòṅ īnu tö ngam töt pinhë-eṅkūö. Chumkūöṙen ayī-ö öi ngëichken yip tahëng yip töt pa-ekūö nö kēken nup la-enre. Asūp haköplö hī in Tanīěl? Hòṅ asīnken ò ayī-ö öi haköpmat ngam Paipöl öi holtö mikah elnang re, keuheūtnyö nup ṙô ellōnre in Yāvē, örheūheu vë-ekūötēv ngaich ngön min ngam innòlö hī öi in ò. Ngaich hayönglenre ayī-ö in Yāvē öi ṙātö-ellōnre tö ò in nö örheūheu nö in hī. Ngaich yěn kalaha min ngam ṙinātö-ellōn hī, ngaich öt pa-ekūö min ayī-ö.

9. Asuh nup yanöölen hī yěi öt pa-ekūö kēken nup la-enre?

⁹ Pōyen yanöölen in yěi öt pa-ekūö kēken nup la-enre. Töi chumkūöṙen öi ngëichkö inlahen Pēn. Mö iskul ök nö i Chörmönī chūök më nyīö nö haköp inlahen ngam evôlusön (evolution). Öt ṙātö-ellōnre cha-a tö minë tö kūichi aṅmat ngam Paipöl tö ngih panam nö tövīlöng. Kētu ṙētak ang Pēn nö vënyö ngam ṙinātö-ellōnre tö ngam vamīlen hī öi tarik nö ōt, töṙeūla hēk minë chōn inrē. Kūö ngam töt pinhë-eṅkūöre anga-aṅ nö teungnyi ṙô nö vënyö ngam ṙinātö-ellōnre. Asuh ngaich ök ṙòng e? Ngöṙô ang Pēn, “Chumkūöṙen ngam tīchör nö hangitö ṙô chu tö inlahen minë vahënyö chu, lökten ngaich anga-aṅ nö vī minë kôpī ngaich katöl më hol chu.” Ngaich sitih mufē yik aṅ ngam klas Pēn? Ngöṙô anga-aṅ,  “Pōyen yik mahangihtö ṙô chu ngaich ṙamlōn inrē.” Löktö in ngam inlahen Pēn ayī-ö öi akahakūö, yē hī öi īnu tö ngam töt pinhë-eṅkūöre ngaich milēḵṙen yip tarik tö hī. Löktö in e mihôiṅ min yip tö yāichö ellōn tarik nö haköp inlahen Yāvē. Lökten ayī-ö öi hòṅ vī-i re öi töt pa-ekūö.

10. Asūp manah ngam chaniplen?

¹⁰ Ngam ṙô “chaniplen” hēk “töt chanuhūvṙen hanangenlōn nö translētö nö im ëlô Heprāi imat ngam Paipöl, tö vinënyö inlahen ngam Tēv nö hangenlōn tö më tarik re. Ngaich angū-ö ngih ṙô tö kēkaren tö yip tarik ngam Tēv tö hangenlōn tö höö. (2 Sa. 22:26) Asā ngam ṙētak nö sīöpö kūöre, ngaich ngatī min ngam chaniplen hī nö sīöpö kūöre. Ta-a töi chumkūöṙen ngëichkö inlahen e nö sitih inlahen angū-ö tö teungtakūö nö in pròfět Tanīěl.

11. Asuh ök kinlaha Tanīěl ik sā ò nö ṙēḵtivö? (Ngëichken ngam lama-uk nyat.)

¹¹ Ṙōlheuh ang Tanīěl nö kihngen nö hameuktö chaniplenre nö in Yāvē. Ngam tökiröng pöri kanihngen ò ik sā ò nö pōyen tö tö 90 samyeūheu ṙēḵti. Chiplen höng anga-aṅ ik hē e nö in Yāvē? Haköövö yik aṅ Pēpilön ik hē e tö ngam panam Mītō Pörsia, ngaich Rācha Tēriös hē e mahayöng. Öt ööire yik mā më-el patīngam rācha tö Tanīěl. Ötrěhēn inrē nö milēḵṙen tö ngam Tēv vahë-ekūö ò. Lökten acha-a nö chöhtö inlahen re nö hòṅ fëlngen ò. Lökten cha-a nö vīlö ngam chööngö lamöktö in ök rācha nö kalaha Tanīěl yěn chiplö anga-aṅ nö in ngam Tēv hēk in ngam rācha. Yěn 30 sumkam ang Tanīěl nö öt vë-ekūötēv ngaich hameuktöre anga-aṅ nö sā inlahen yip tarik ngam rācha. Chiplö pöri ang Tanīěl nöng ha-öinyö Yāvē. Lökten ngaich anga-aṅ nö chaphötvö nö ikūö nuk lāyön. Ṙamlōn pöri ang Yāvē nö meuk ngam chaniplen ò, lökten anga-aṅ nö laklen ò nö ikūö nuk lāyön. (Tan. 6:12-15, 20-22) Sitih inlahen öi ayī-ö asīnken Tanīěl öi hameuktö chaniplenre in Yāvē?

12. Kūö yòh ök Tanīěl nö chiplö nö löklōn Yāvē?

¹² Asā chūök öp hanangenlōn hī ngaich ngatī inlahen ayī-ö öi chiplen in ò. Ngatī inlahen ök inrē Tanīěl nö chiplen nö in Yāvē, kūö ò nö kirööngen hanangenlōn tö ò, yöngrevö lōn inrē tö ò. Sitih inlahen anga-aṅ nö asīöp ngam hanangenlōnre? Lohten anga-aṅ nö fēkö inlahen Yāvē nö tö sitih inlahen nö Tēv, asuh nup tinrīken ò hēk sitih inlahen anga-aṅ nö  hameuktö minë tinrīkenre. (Tan. 9:4) Fēkö inlahen tī Yāvē inrē anga-aṅ nö meukṙen cha, lökten anga-aṅ nö pōyen ṙô nö ha-öiny ngam Tēv.—Tan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Ihē aich mihôiṅ më ṙālö nö kihngen nö hameuktö ngam chaniplen re? (Ngëichkö ngam nyat inrē.) (b) Asuh öp min ṙô meh yěn ōt öp mahatönö meh nö ngöṙô, ōt hòng Vamënyen Yāvē hamòlṙen më yamikngö kikōnyö nöng kikōnyö hēk kikānö nöng kikānö? (Ngëichköm vitiō el ngam jw.org ngam tö ngö kui “Lanāmö Min Öp Ṙòng Ngam Lanöökö.”)

¹³ Pōyen yip ṙālö prötör sistör töngamuh tö sā inlahen Tanīěl mi-i hôi më tarik töt hangenlōn tö minë chööngö Yāvē. Lohten cha-a nö öt ööire tö yip vamë-enyre nö hangenlōn tö ngam Tēv. Ngaich ōtre inrē lohten yip mahakihten yip ṙālö, lokten cha-a nö mihôiṅ nö kihngen nö chiplö nö löklōn Yāvē. Töi chumkūöṙen öi ngëichkö inlahen öp ih ṙālö mi-iyöng Ôstrēliā tö Krēhöm minë-eny. Pōyen nup kanihngen ò nö el iskul. Hěngheuh ök tīchör ò nö hatön më nyīö el ngam klās nö ngöṙô, sitih inlahen öi min yěn ōt öp hol yīö yamikngö kikōnyö nöng kikōnyö hēk yikngö kikānö nöng kikānö? Ngöṙô hēk ngam tīchör nö in më nyīö, yip töt vāichö mufē tö e, ngaich mihôiṅ cha-a nö hěngö lā-a nö sökhak ngaich yip tö vāichö mufē pöri tö e ngaich mihôiṅ cha-a nö harīkngö lā-a re. Ngöṙô ang Krēhöm: “Hěngö lā-a ngaich chū-ö töp hol chu tö sā chu nö Vamënyen Yāvē ngaich hěngö lā-a cha-a pön töt vāich angū-ö nö elmat cha.” Unôichrit e pöri ngaich ngam tökiröng kinlaha Krēhöm yěn chiplö anga-aṅ. Ngöṙô anga-aṅ, “Hěng kanta rô-òten ngam tīchör hēk tö yip nyīö nö hayë-e ai hēk miṙēngen ai inrē, haṙēmngenre lang chū-ö öich vënyö ngam ṙinātö-ellōnre, höng öt hangihtöre pöri cha-a tö ṙô chu.” Sitih mufē ang Krēhöm ik hē e? Ngöṙô anga-aṅ, “Haṙivlōn chū-ö tö nup elnang re, ngamuh pöri ṙanamlōn chu pöich chiplö öich in Yāvē ngaich teungnyi ṙô inrē öich vënyö ngam ṙinātö-ellōnre.”

14. Asūp tö hòṅ inlahen hī yěi hòṅ chiplen löklōn Yāvē?

¹⁴ Mihôiṅ man më-eṅ inrē öm chiplen öm i linökölōn Yāvē. Öm sitih inlahen pöri? Yēḵ meh min asīnken Tanīěl öm asīöp ngam hanangenlōnre tö ngam Tēv. Hěng ngam inlahen hī yěi asīöp ngam hanangenlōnre tö ngam Tēv yēḵ hī öi ṙūöhtö mikahkūöre tö minë tinrīken ò, öi haköp inlahen minë vahī kūö kuntī ò inrē. (Rōm. 1:20) Yē hī min öi ngatī inlahen ngaich sīöplöre min ngam hanangenlōn hī tö ò hēk ngam minlēḵṙen hī inrē. Mihôiṅ öm vë-ekūö minë ātiköl tö ngö kui “Tövīlöng Ön Në?” hēk minë vitiō inrē, mihôiṅ inrē öm haköp ngam kun līpöre, Ranehlö Ngam Nômö​—Taneui Intöönö Mikahtökūöre Tö Sanapṙô. c Töi ngëichkö ṙô sistör Estör ök aṅ Tenmak tö inlahen minë līpöre: “Ṙamölōn chin tö ṙô në ātiköl nö mikahtö elnang hī pön vaiyö ṙô anū-ö. Öt vënyö nang hī anū-ö tö öp tö hòṅ ṙinātö-ellōn hī. Höng vënyen minë tö löng pöri minkahtölōn. Löktö in e më-eṅ mihôiṅ akahakūö töp chūökre ṙātö-ellōnre.” Töi hangṙô Pēn, ngam tö kakka inlahen taheui ik urěh: “Yöölen chin öich haköp në minkahtölōn. Pön ṙūöhölre ngam ṙinātö-ellōn chu tö në taṙòkhöre tö aṅ nö tövīlöng töm Tēv. Ṙātö-ellōnre min më-eṅ tö ṙô ngam Paipöl yē meh haköpmat ngih līpöre tö ngam Tēv nöng hòṅ anga-aṅ tö ha-öinyö, pò ò nö vamīlen në taṙòkhöre.”—Inm. 4:11. d

15. Asūp hēk tö hòṅ inlahen hī öi hangön ngam innôlöre in Yāvē?

¹⁵ Yē hī öi ṙūöhlö ngam hanangenlōnre tö Yāvē ngaich hòṅ haköp inlahen Yēsū ayī-ö. Ngatī inlahen ök ih sistör Sömira aṅ Chörmönī, ngöṙô anga-aṅ: “Ing sā chu öich haköp inlahen Yēsū ngaich ṙūöhlöre mikahkūö chū-ö hēk tö Yāvē.” Ik sā ò nö ṙömöng nyīö,  ngaich kihngen mikah elmat anga-aṅ tö Yāvē nö mihôiṅ nö hol ò hēk mihôiṅ inrē nö hangenlōn tö ò. Yěn hang inlahen Yēsū pöri anga-aṅ ngaich höng ilöö akaha elmat anga-aṅ tö nup mufē ò. Ngöṙô anga-aṅ, “Tövaiyö inlahen ök misī Yēsū nö in yip tahëng hēk tö hangenlōn inrē tö nyīö,” lökten chū-ö öich ööire tö ò. Asā ṙôken mikahkūö ò ngaich tö Yēsū, sīöplöre ngaich ngam mikahkūö ò inrē tö Yāvē hēk hangenlōn inrē anga-aṅ tö ò. Ngöṙô hēk anga-aṅ: “Akahakūö ngaich chū-ö tö Yēsū nö sā ngam Yöngre. Löktö in e inrē ngaich chū-ö öich akahakūö töp lāinyngen Yāvē nö tīnten Yēsū nö ing panam, kūö ò nö lōnu tö hī ö akahakūö tö ò öi löktö in Yēsū.” (Yôh. 14:9) Yē meh öm hòṅ ṙūöhlö ngam innôlöre in Yāvē, hö-ö hòng më-eṅ öm hòṅ ṙūöhtö mikahkūöre tö Yēsū? Yěm ngatī inlahen min, ngaich ṙūöhlöre min ngam hanangenlōn meh tö Yāvē hēk örheūheu min më-eṅ öm chiplö öm i linökölōn ò.

16. Asuh nup yanöölen hī yěi chiplen? (Salmai 18:25; Maika 6:8)

¹⁶ Yip tarik tö chiplen, teūngen cha-a tö tö akaha holre yip tö örheūheu nö holṙen cha. (Rūt 1:14-17) Ngaich yip tö chiplen nö in Yāvē ngaich teūngen cha-a tö lanāmö elkuilōn re. Ṙën angū-ö nö ngatī pön kilēḵngôre ang Yāvē nö in yip tö chiplö nö in ò, ngaich köp min inrē anga-aṅ nö in cha. (Vë-evkūö Salmai 18:25; Maika 6:8.) Tö iṙôkö öng angū-ö nö inlahen hī öi tarik öi hanôl ngam Vamīlen në taṙòkhöre ikūö ngih panam. Ngaich yěn köp ngam innôlö hī öi in ò ngaich ötrēhěn nö kô ngam kinpaha, tö ngam kanihngen hēk yip tö kunyaha elmat nö haköhngen hī. (Tan. 12:13; Lūk. 20:37, 38; Rōm. 8:38, 39) Mihôiṅ in chěi öi asīnken Tanīěl örheūheu chiplen in Yāvē.

17-18. Asuh nup mihôiṅ hēk haköp hī in Tanīěl?

¹⁷ In ngih ātiköl in taheui öi kakken minë tö nët tinrīken Tanīěl. Pōyen pöri mihôiṅ nup haköplö hī in ò. Tö sā Tanīěl nö kētu heuneū-en tö Yāvē nö vënyö manah heūvö, vënyö manah nup yamih ṙētak hēk hameukhu mat inrē tö minë pinngangkūö. Pōyen nup ngaich tö eūka tö ngaich nö teungtakūö. Ōt inrē minë tö eūka tö vënyu inlahen. Ngam inlahen më tarik min nö la-al minë kanihngenre nö ikūö ngih panam.

¹⁸ In öp yamih ātiköl in min öi kakken minë tö nët tö eūka tö Tanīěl. Teūngen min më tö ṙēḵtivö, hēk ṙālö tö yanöölen re yěn akaha elmat tö u ngaich löngö kahë min tö fësla re. Yē hī öi haköp inlahen minë tö eūka ngaich öt pa-ekūö min ayī-ö öi kēken nup la-enre hēk köp inrē ngam chaniplen hī. Lökten in e min ayī-ö öi lēntöhëchṙen tö nup yamih kinlahare.