Fötnyu chū-ö ik 22 Tisömpör, 1929, öich el ngam tuhēt Nōvil in ngam panam Pāston i Pělchīöm. Röhta ön ngih tuhēt nö in ngam el inchōngö Artēn. Tö kūöṅnö ön ngih tuhēt, höng machūötöre minë panò-òṅ el e. Tövai an ngam nyīni-ö chū. Örheūheu ai tök kahëm chu Rēmönt öi vīnyö tūt nūa ngaich hayööken nap yöngre öi el panò-òṅ hē el ṙētak unvòhö. Ōt ngam hinëngö nö el ngam tuhēt ih hēk mahayööken höö inrē ihö.

Tökalē-ě ṙinatö-ellōn ngam yöng chu Ëmil hēk tö ngam kikānö yöng chu Elis nö in ngam Këtòlik. Örheūheu cha-a nö chuh el keurcha hē el Sunday. Ōt yik painīör yamih nö in ngam tuhēt ih nö löktö Inglënt, lohten nö ik 1939. Hameuktö mat ök yöng chu cha-a tö ök līpöre Kònsōlěsön (ngam līpöre tö Hīnöre! minënyö töngamuh) ngaich tölṙô ò nö kē söpkripsön e. Hē ök yöng chu ngaich nö hakööpö e, akahakūö ngaich anga-aṅ tö nup ṙô aṅmat e nö kanô-en. Hēten tö e ngaich anga-aṅ nö rultenre nö haköpmat ngam Paipöl. Ik hē ngam yöng chu ngaich nö ṙēngenre nö chuh el keurcha ngaich ötlēḵken ò ngaich ök lā chirö ih ök hol sin. Timlö alaha ök yöng chu anga-aṅ nö sōten ò nö ṙangen ngam tinlööken re Këtòlik. Rōlheuh cha-a nö la-alkūöre tö kūö e.

Haṙivlōn chū-ö öich meuk minë kanihngen ngam yöngre. Lökten ngaich chū-ö öich havëkö inyöökenre in Yāvē sā ngam tö vënyu im ranehlörit ngih ātiköl. Ṙamlōn ngaich chū-ö ik sā yik aṅ chirö ih nö hireutkenre nö öt hakihten ih. Ṙatö-ellōnre ngaich chū-ö tö Yāvē mö kô-en nö “hamang vinë-eṅkūöre.”

IK 10 Mē, 1940, ngam Natchi Chörmöni nö kiyung nö ikui Pēlchīöm. Pōyen ngaich yik tarik hē e famalngöre tö panamre. Chuh Saòt Frāns ihö inrē öi falngöre. Pōyen nuk kanihngen ih el talöököre,  pön la-al höö yik kumyung aṅ Chörmöni hēk Frāns inrē.

Ik hē ih öi havan I patīre ngaich keuheūtngöre nuk chehen ih nö ulāyö, höng ök am ih Pôpi tö ōt. Hēten tö e ngaich chū-ö öich ngölōn, ‘Kūö yòh ön në kinyungö hēk në ötlanöökö, miṙivlōn inrē nö ōt?’

Hē e anū-ö ṙētak ang prötör Ëmil Srānch nö hareuskö alaha ih, a tö köp anga-aṅ nö painīör hēk minṙöinylen inrē. Löknyö mat ngam Paipöl ṙô anga-aṅ nö vënyö ngam lānyngen në kanihngen in në ṙētak hī. Kētö sanapṙô nup tahëng intöönö chu inrē anga-aṅ. In e ngaich chū-ö öich ṙātö-ellōnre tö Yāvē nö Tēv hanangenlōn, hē e hēk chū-ö öich röhta in Yāvē.

Römöng rònghöichren ngam kinyūngö hē e, sön pöri ngam mikūönö chu nö meukkūö yik tahëng prötör sistör. Hěngtak ök prötör yamih nö chuh in ih ik Òköst 1943, ang Chōcho Nikolā Minā nö kētö minkahten. Ngö ṙô anga-aṅ nö hatön, “Achīö öp tö hòṅ kē vinôkö?” hachōnglö këlre ngaich chū-ö, tö öp yöng chu kikōnyö hēk töp tö hěngtak holmanuk ih inrē. Vōkö ihö öi in ök tö kun tahël tö röhta nö in ök patī ih.

Ik Tisömpör 1944 më kumyung aṅ Chörmöni nö kiyung ngam manā-aṅ tökiröng kinyungö nö la-al më tökunyaha elmat töre aṅ west Mòrchē. Röhta ngam kinyūngö nö i patī ih, lökten ihö öi höng hòṅ hěng chumngëṅtö öi hayunngöre el öp lamataṙeū uròhö. Hěngheuh chū-ö öich kunyī-inyre hanëlen nuk töṙeūla, chalô ngaich öp pöm nö lakuknyi kūö. Suktöre kui inrē ök uròhö chūök nuk nyā-aṅkūö. In ngam chūök töṙeūla ṙô ngaich ngam tö hěngtak kumyung aṅ Amërikā nö ayôra nö ngö ṙô, “Rōlngöre.” Faltöre chū-ö öich chuh in ò ngaich rōlngöre, sumpivlen chu inrē anga-aṅ tö öp sapīövre nö laklen chu.

Unôichrit ngam kinyūngö, örheūheu ihö öi kòntek yip prötör sistör mi-in ngam panam Līöch, 90 kilomitör (56 maël) rò-òlkūö ngam panam nö lā i lohngö. Rěh rò-angen ngaich nö vīnyu kūö ngam tö kun istöti krup nö Pastōn. La-evṙen chū-ö hē e tö ngam la-en tax administration ngaich ṙētakvö inrē öich ngam chööngö (law). Unôichngöre ngaich chū-ö öich teūngen tö la-enre el ngam  loköl kövörnör òfis. Kēkaṙen ök tö kun ësempli nö i Pastōn, höng hòṅ 100 ṙôken yik yamihtökūö nö in e. Hē e chū-ö öich meukkūö ök tö ngöt painīör sistör ang Ëli Rôitör. Taneui anai kilomitör (31 mi) rò-òlkūö anga-aṅ nö lökto el saikölre nö yih. Hangenlōn ngaich ai tö höö hēk mikahayö inrē ngaich. Hē e ang Ëli nö havëtu in ngam Kiliöt iskui. Ngëichkö yik tarik Yāvē hē e ang prötör Nôr. Holtö hangenlōnre anga-aṅ nö sapṙô ök chitri n ngö ṙô, “Hěngheu man min lohten holtö öp pīhöre öm el ngih isul.” Hapīhö ngaich ai ik Förvöri 1953.

Im hē e samyeūheu ai Ëli öi yihtökūö in ngam Niū Vöörlt Sōsaitī Ësempli ngam tö kēkaṙen nö el ök Yënki Istētīöm i Niū Yôk. Meukkūö ök tö hěngtak prötör chū-ö kamētö öp tövai min kinmanö chu tö ṙô re. Lökten ngaich anga-aṅ nö tölṙô öich chuh Amërika. Unôichrit ṙô chu öich vë-ekūötēv, kēḵ fëslare ngaich ai töm pīhö chu öich öt kēḵ ngih kinmānö min pöi havan öi chuh Pělchīöm öi hayööken ök tö kun krup më tö sömtak pöplisöör i Pastôn. Kūönu ngaich ai im tahëng samyeūheu, vī minë-eny ò ai nö Sörch. Haṙivlōn pöri ai pön unôichrit tö sat chumngëṅtö anga-aṅ nö vahavö ngaich kapah. Vë-eny ngam miṙivlōn re ai öi in Yāvē. Fēkö ngam maheukkūö yik tö hachohlöng ngaich ai, lökten nö kūönngöre ngam miṙivlōn ai.

Teūngen chū-ö tö ök tö hěng kinmānöre ik Òktupör 1961, hěnghöre la-evṙen inrē chū-ö tö ngam la-en painīör. Im hē e chū-ö öich fūnö tö ök tö hěngtak aṅ el ök mupākö ôfis i Pělchīöm. Hatöönö chu anga-aṅ nö ngö ṙô, “Lōnu öm töre la-evṙen im sörvit ovörsīör (now called a circuit overseer). Ngö ṙô chū-ö öich in ò, “Hòṅ urěh an sin la-evṙen öi im painīör.” Hō-en ngam ṙô ai ngam prötör, hěvhöre chumngëṅtö ai la-en tö ngam painīör ngaich rultenre ai ik septempör 1962 öi la-en tö ngam sörkit.

Ik sā ai öi nët samyeūheu la-evṙen tö ngam sörkit, havë-eyö ngaich ai öi chuh el Pētěl i Prössöl ngam Këpitöl Pělchīöm. Rultenre ai la-evṙen hē e ik Òktupör 1964. Pōyen tanëūngen ai tö inkòlô re. Ik samyeūheu 1965, ang prötör Nôr nö chöhken ngam Pētěh ih, vīlöng chū-ö öich la-evṙen el ngam mupākö òfis. Öt mufē-ěv chū-ö tö e nö ngatī inlahen min, unôichngöre ngaich ai Ëli öi havë-eyi öi chuh in ngam kilīöt iskul tö 41 klās. Teung ngam ṙô prötör Nôr ik tö 13 samyeūheu. Unôichrit ngam iskul ngaich ai öi havan öi chuh el ngam Pētěl i Pělchīöm.

Nup chööngö misī haköp chu yöölen chū-ö in nup yamih ṙētak. I Yurōp chū-ö hēk in minë tahëng panam inrē öich hayööken më Vamënyen Yāvē nö teūngen tö ngam inlahenre nö vë-ekūö ngam Tēv re Yāvē. (Filip. 1:7) In minë tö 55 panam chū-ö öich meukkūö yik tö minā-av, i chūök minë la-en ih nö asökiröön. Yēḵ chu ṙung öich meukkūö cha ngaich hö-ö chū-ö öich vënyö ṙô minë haköpre, pöich vë-enyre öich in cha öich tö hěngtak tarik ngam Tēv. Örheūheu chū-ö öich vë-ekūö Yāvē in në tö ngatī. Akahakūö chū-ö ‘tö ngam töhëm mak nö  ellōn ngam rācha eltī ngam Mā Tēv, havēngökūö an nö ikūö lōn ò.’—Inc. 21:1.

Rōlheuh ang Yāvē nö ngatī inlahen tī. Hěng öp tö römöng kanöplōn chu inlahngen, rōlheuh chū-ö öich kalahtenre öich chuh in ök tö la-evṙen nö el ngam parliömënt i Yurōp. Unôichngöre ngaich anga-aṅ nö hō nö meukkūö chu. Ngö ṙô anga-aṅ nö in chu, “Höng taneui minit kahëtī chin tö ṙētak meh öm vë-ekūö chu, öt tôlö tö e.” Hē e chū-ö öich sōnngökūö vë-ekūö ngam Tēv. Rahëichyen vanöörö anga-aṅ nö meuk inlahen chu ngaich ngö ṙô nö hatön, “Asuh öp la-en meh?” ngaich ngö ṙô chū-ö öich in ò, “Kētö thanks ngam Tēv chin kūö meh öm tarik ò.” Ngö ṙô anga-aṅ nö hatöönö chu, “Asuh öp manah ngam ṙô meh?” Hameukhömat ò chū-ö tö Rōma 13:4. Prōtestět anga-aṅ hēk ṙamatö-ellōnre inrē nö in ngam Paipöl. Lökten ngaich anga-aṅ nö ròngti kahë tö ṙētakre. Pōyen nup ṙô ai öi vë-ekūöre, vë-enyre inrē anga-aṅ nö milēḵṙen tö minë la-en më Vamënyen Yāvē.

Samyeūheuv rò-òten më Vamënyen Yāvē I Yurōp nö kahòklö kui ngam inlahen cha. Tö sā më Kristīön nö öt hēngö kahë tö la-alre, kinë-eṅ Më nyīö, kinëtö minë tax hēk nup tahëng inrē inlahngen. Tökiröngen angū-ö nö minlēḵken chu öich hayööken më holre öich kahòklö kui cha. Kòtamat inrē chū-ö öich meūkö Yāvē nö sitih inlahen anga-aṅ nö kētö minhôiṅyö hī. In minë human right më Yurōp më Vamënyen Yāvē nö mihôiṅ tö minë kēs tö pōyen tö tö 140 ṙôken!

Unôichngöre ngaich chū-ö öich la-evṙen el ngam vöörlt hetkuātör öich holren nā Filip Prömlī hēk tö ngam prötör aṅ Italī Valtör Förnatī. Ōt nup la-en ih tö asökiröön nö in ngam panam Kiūpa. Lökten ngaich ihö lūöi tak öi hayööken më prötör sistör i Kiūpa, hòṅ cha nö pa-ekūö nö ha-öiny ngam Tēv Yāvē. I Pělchīöm chū-ö öich kūich chitri ngam ëmpösi i Kiūpa ngaich meukkūö ök tö hěngtak chū-ö tö minā-av. Ngam la-en ih tö asökiren tö kūö ngam tövaich inyööken in ngam la-en ih nö asökiröön angū-ö.

Havëkö inyöökenre ngaich ihö öi in Yāvē öi vë-ekūötēv. Havëkö kūö ngam mahayöng i Kiūpa ihö tö inlahenre öi söömngen minë tö 5,000 Paipöl. Teūngen ihö tö pörmisönre öi in e. Ik sā më prötör sistör ngaich nö teunghu tö ngam Paipöl ngaich in e ihö öi akahakūö tö Yāvē nö tö inkôlò minë la-en hī. Havëtö inlahenre hēk ihö öi söömngen minë tö 27,500 ṙôken Paipöl, teūngen inrē ihö tö pörmisönre öi in e. Ṙamlōn ihö kūö më prötör sistör aṅ Kiūpa nö teūngen tö Paipöl.

 Örheūheu chū-ö öich chuh Kiūpa öich hayööken më prötör sistör. In e chū-ö öich vāyö innôlö in më tökirööngö minā-aṅ.

Ik 1994 i Ravanta nö pōyen tö tö 10,00,000 yik Tutsī tö hachökö finëlö. Harīvlōn in inrē pön ōtre yik prötör sistör hī tökapah nö in cha. Hōtu ngaich ngam tö hěng krup më prötör nö halēnlö nup tö söömtu inyööken më prötör sistör in e.

Ik sā ngam tö hěng krup më prötör nö teung nö im Këpitöl ngam Kikali panam ngaich meuk nuk kaha patī ihö chūök tit kūö aṅ inreul nö im chūök yik tö translēt minë līpöre. Hang nuk tö haṙivlōn tī ihö istori inlahen yik prötör sistör hī tö sāpö tö nuk suritö. Vënyu nang inrē ihö tö yik prötör sistör nö hameuktö hangenlōnre cha-a tö höö. Tö sā ih öi meukkūö ök prötör më aṅ Tutsī tö ṙô hī nö hayunngen ngam tö hěngtak mikūönö më Vamënyen Yāvē mi-im ëlô Hutū nö 28 sumkam nö el ngam kinluhu. Kētu ngam mīting nö Kikali, meukkūö yik prötör sistör ihö tö pōyen tö tö. Hareuskö alaha cha ihö öi löknyö mat ngam Paipöl.

Harīngö lā-are ngaich ihö öi chuh im panam Chaër (ngam tö kaheūkö töngamuh nö Kangkō) hòṅ ih öi chöh yik prötör sistör hēk yip aṅ Ravanta. Pōyen yik prötör sistör famalngöre nö chuh im panam Kōma Më famalngöre nö im rëfiuchi këm. Ik sā ih öt teūngen cha ngaich havëkūö Yāvē ihö tö inyöökenre öi vë-ekūötēv. Meukkūö ök tö hěngtak ngaich ihö tarik yamihtöre nö kū-ö tö in ih, hatönkūö ò ihö yěn akahakūö tö yip Vamënyen Yāvē. Ngö ṙô anga-aṅ, “Vamënyen Yāvē chin chū-ö, hachōkūö yīö chin mih öi chuh in öp rilif kömitī.” Urěh ihö öi chuh in yip rilif kömitī ngaich möl öi meukkūö yik tö 1,600 ṙôken rëfiuchī, hangönken cha ihö, ahangnyö nang cha inrē öi haköp ngam tö hěng chitri yik Yōm La-en. Ngö ṙô ök tö kūichö imat e: “Örheūheu ṙô in öi vë-elkui yīö, ṙatö-ellōnre in tö Yāvē nö öthō nö ṙāngen yīö öi hěngtak.” Lökngöre ellōn Më prötör sistör nö hāngö e, ngam ṙô më prötör hī Yōm La-en, kô-en angū-ö nö ngatī. Pōyen tö tö 30,000 ṙôken töngamuh më prötör sistör hī aṅ Ravanta tö holtö ṙanamlōnre nö löklōn Yāvē!

Kapah ök pīhö chū-ö Ëli ik 2011, höng hòṅ 58 rò-òten samyeūheu ai öi in höö. Vë-ekūö Yāvē chū-ö hē ṙētak ngih kanihngen chu ngaich kētö inreuskö alaha chu anga-aṅ. Teūngen inrē chū-ö tö hanöhlö re öich löktö in ngam inhangköm tölöök inhāngö.

Pòrô ngam samyeūheu chu nö pōyen tö tö 90, sön chū-ö öich höng iṙūöhen ahangkö ngam tölöök inhānga. Ṙamlōn chin inrē öich hayööken ngam prānch i Pělchīöm öich la-en tö ngam la-en Liköl Tipātměnt, heuveū-en öich hayööken yip tahëng öich löktö in minë ëkspirīönre hēk hareuskö yip ṙāl tarik inrē.

Raneh angū-ö nö inlahen chu öich vë-ekūö Yāvē urēhěkūö tö 84 samyeūheu. Hēten e ngaich chū-ö öich röhta in ò ngaich pōyen nuk inkôlò chu tö tī ò. Pōyen ṙô chin öich ha-ööinyö Yāvē kūö ò nö chumkūöṙen tö ṙô chu öich vë-ekūötēv.—Sal. 66:19. b