1. (a) Ihē öi ṙung hòṅ halēnö? (b) Kūö yòh öi hòṅ hang inlēnöre?

 HĒṘU in öi hòṅ halēnö. Havëkö inlēnöre in ṙung ip tarik mikahkūöre. Hēkpi yip tahëng nö halēnö hī. Yē cha nö meūkö hī vachköreṙen. (Kal. 6:1) Yē hī inrē kēken tökiröng fālen ngach halēnö hī anga-aṅ halööktö nup tö vach inlahen hī inrē. Öp töng sitih inlēnö hī, hòṅ hang ayī-ö. Höng yanöölen hī min anu-ö hēk lamaklö ngam nômö hī inrē.—Inch. 6:23.

2. Sā ṙô ngam Inchōḵ-oṙô 15:22 kūö yòh öi hôṅ hang inlēnöre?

² Ṙūöhlö alaha hī ngih miröökö ing ātiköl nö hōten hī hangihtöre töṙô tö akaha. (Inch. 22:17) Öt hěngtak tarik tö ṙòklöre mikahkūö. Ōt re pöri in hī tö mötlö mikah elmat,tö mötlö heuneū-en inrē. (Vë-evkūö Inchōḵ-oṙô 12:15.) Yē hī hang nup inlēnöre tö holre, inmeuktö hī angu-ö inu tö inyāchngö. Akaha kūö in töp tölngöre hēk akahakūö tö hī ötkô öt hayöökaṙen inup la-enre pò hī öthō teungten in u. Ngatī ṙô ngam Rācha Sòlòmön “Ṙōlö ṙô pöri mahalē teunglen anu-ö.”—Inch. 15:22.

3. Asuh nup löktö inlēnö hī kò-ôren?

³ Nët kangen löktö inlēnö in kò-ôren. Raneh, löktö im Paipöl hēk līpöre, el mīting, tö nup tahëng inrē. Yěi vë-ekūö Paipöl hēk nup līpöre pi-a fēken nup tö vach tinrīkenre ngach halööktit re. (Hep. 4:12) Innëtö, Löktö in yip minṙěnylen hēk yip prötör sistör. Lohten cha-a nö halēnö hī nö löktö im Paipöl, kūöre nö hāngenlōn tö hī.  Lökten ayī-ö hòṅ ha-öiny ti cha, hòṅ hang inlēnöre inrē tö cha.

4. Sā ṙô ngam Mumkahten 7:9 Yěi halēnö asuh öp tötkô nö inlahen hī?

⁴ Yē hī halēnö, pi-a lohten kihngen hang nup inlēnöre. Lohten öi haṙivlōn. kūö yòh öi ngatī? Akahalōn in ayī-ö töre töt het hēk öthō öt vanāchuvö, sön pöri sō halēnö töp hol re, yěn hòṅ halöök töp vanāchö hī anga-aṅ. (Vë-evkūö Mumkahten 7:9.) Pi-a öi sapṙô öp mahalēnöre, pöi öt ööire tö inlahen tī ò nö halēn, lohten inrē öi ngölōn ‘achih ang anga-aṅ mahalēnö chu? Inu an inrē anga-aṅ tö vanāchöre.’ Hēk hôṅ halēnö töp öp tarik ööi lōnre ahang ṙô hī.

5. Asuh öp min haköp hī in ngih ātiköl?

⁵ Ing ātiköl in min haköp inlahen yip tarik aṅ mat ngam Paipöl hamang inlēnöre hēk töt hamang inlēnöre. Mikahtökūö re tö inlahenre öi hang inlēnöre hēk asuh öp yanöölen hī yěi ngatī inlahen?

6. (a) Sitih inlahen ök Rācha Rēhōpoām ik sa yik tarik nö havëkö inyöökenre? (b) Asuh öp haköp hī ing inlahen?

⁶ Töi ngëchken Rēhōpoām nö inchō-elmat hī. Ik sa ò nö rācha aṅ Israel, ōtre yip tarik chamuh in ò, ngö ṙô cha-a nö in Rēhōpoām, Langān in tö tī ök yöng meh Sòlòmön, ha-öhlen ih man tö në kaheūn ih. Hěng ngam tö vai inlahen ò. Pò ò nö kē inlēnöre nö in yik tököiny aṅ Israel ngö ṙô cha-a hôṅ hāngö ṙô yin ngach köp min cha-a nö tarik alaha hī. (1 Rā. 12:3-7) Öt söö-ölōn pöri Rēhōpoām töm inlēnöre. Lökten ò nö kē inlēnöre nö in yip ṙāl tarik yik töng anònglö sanīöpö ò. Lohten nöng 40 samyeūheū töng kūṅnen aṅ in tö heuneu-en. (2 Kin. 12:13) Vāchö ti pöri cha-a nö kētö inlēnö Rēhōpoām. Ngö ṙô cha-a ṙūöhlö lumngan cha man. (1 Rā. 12:8-11) Nëtö lök ti nun minë inlēnö Rēhōpoām. Mihôiṅ öre anga-a nö havëkö inlēnöre nö in Yāvē. Hö-ö pöri anga-aṅ pön hangṙô yip holre pön hangenlōn anga-aṅ tö minë inlēnöre. Kanihngen cha pöri angu-ö töm Rācha hēk tö më tarik. Pi-a in ayī-ö halēnö tö nup töt öire. Yē u pöri nö lamöknyö mat Paipöl ngach hôṅ hangö u ayī-ö.

7. (a) Asuh ök inlahen Usiyā? (b) Asuh öp haköplö hī inlahen Usiyā?

⁷ Rācha Usīya inrē töt hamang inlēnö. Kuhěthötre anga-aṅ nö chuh el ök tempöl nö föng tötahūsa. Ngö ṙô yik kūönṙô Yāvē: ‘Öt la-en meh an Usiyā öm föng tötahūsa i kūö Yāvē pön la-en yip kūönṙô.’ Sitih inlahen ngach Usiya? Yē Usiyā öre nö inu tö inyāchngö kunyi-inyre öre anga-aṅ nö ṙa-ang in e, öthō Yāvē nöt aṙēlen ò. “Tainy ngach Usiyā nö in yip kūönṙô.” Kūö yòh anga-aṅ nöt hang inlēnöre? Lohten anga-aṅ nö ngö lōn rācha chin chu-ö, öp töng yòh la-en chu. Vach pöri ngam mufē ò nö in Yāvē. Kūö ngam inkeūlenre Usiyā nö yihivö tö yeūnyö “Söl kinpahare anga-aṅ nö yeūnyu.” (2 Kin. 26:16-21) Asuh öp haköp hī, yē nup töng sitih la-en hī yē hi min öt hang nup inlēnöre ṙāma-ang mat ngam Paipöl, öthō-en hī min Yāvē.

8. Sitih inlahen Yōp ik sa ö nö halēnö?

⁸ Ōtre yip tarik aṅ mat ngam Paipöl inchōḵ elmat hī, hamang inlēnöre hēk teūngen tö inkôlòre. Töhěngtak ök Yōp nö aṅ in cha. Töhangenlōn anga-aṅ töm  Tēv, lōnu anga-aṅ nö haṙamngölōn ò, kūö ò pöri nö töt het. Lökten nö poyen nup yamih kanihngen ò ngach ṙônyö nup ṙô tötlēn anga-aṅ öp lökten hī akahakūö töp tötlöng mufē ò. Lökten Ēlihū hēk Yāvē nö halēnö ò. Sitih inlahen Yōp? Hayāchngöre, lökten ò nö hang inlēnöre. Ngöṙô anga-aṅ: ‘Ngach chin höng kaknyöre tö töt mikah elmatre . . . lökten chin havanṙôre ngach ūchngöre i kui pitung tisum inrē öch havöötö ellōnre.’ Lökten Yavē nö kē-ěkūö ò tö kanôlò.—Yōp 42:3-6, 12-17.

9. (a) Sitih inlahen Môsös ik sa ò nö halēnö? (b) Asuh öp haköplö hī in ò?

⁹ Yē hī halēnö kūö nup fālenre ngach hôṅ hāngö u ayī-ö. Tö vāyö inlahen ök Mòsös nö inchō-elmat hī. Hěngheuh anga-aṅ nö tāny ngach öt milēṙen tö Yāvē. Lökten anga-aṅ nö öt teunghöt nö ip kinlēḵngô panam. (Kin. 20:1-13) Vë-ekūö Yāvē ang Môsös nö haṙīngö ngam mufēre. Ngö ṙô pöri Yāvē: “Um hēk vë-ekūö chu tö e angu-ö töngatī.” (Chöö. 3:23-27) Öt haṙīvlōn pöri Môsös tö ṙô Yāvē. Ngach hō-en ngam fësla Yāvē anga-aṅ lökten ò nö hayöng më aṅ Israel. (Chöö. 4:1) Tö vay nö inchōḵ elmat hī na Yōp na Môsös nö hamang inlēnö. Öt kīṙūkôre Yōp halööktö nup mufē re pöri anga-aṅ. Lōnu Môsös töre nö teunghöt nö im kinlēḵngô panam öt teunghöt pöri anga-aṅ söönen nö söl kinpahare nö chiplen nö i linöökö lōn Yāvē.

10. (a) Asuh nup inlēnö yanöölen hi im Inchōḵ-oṙô 4:10-13? (b) Sitih inlahen yip prötör sistör yēn halēnö?

¹⁰ Yē hī sā inlahen Môsös hēk Yōp öi hang inlēnö yöölen min ayī-ö. (Vë-evkūö Inchōḵ-oṙô 4:10-13.) Poyen yip prötör sistör hamang inlēnö. Töi ngëchken ngam prötör Imanu-el aṅ kangkō nö ngö ṙô: “Harohtumtak yip prötör aṅ ngam Māṅ chu tö chumkūṙen nö ngëchken chu pò chu öhten kēken nup la-en lökngen ngam innôlö chu in Yāvē nö mihôiṅ nö pasū hayööken chu cha-a nö halēnö chu ngach hang minë inlēnöre chu-ö lökten öich öt kò-òngvah tö nup yamih kanihngen.” * Ngö ṙô sistör mëkön töhěng tak nö painīör aṅ kanata, “Poyen nup inlēnö töt ööilōn chu yanöölen chu pöri anu-ö.” Hěngtak ihih prötör Marko aṅ krosiā nö ngö ṙô: “Ngih miṙīvlōn chu pön kē-ěyö nup la-en chu. Akahngenre pöri chu-ö hē e tök inlēnöre nö angu-ö tö ti-ivö tö chu havantöre in Yavē.”

11. Sitih ṙô ök prötör Kāl klaën tö ngam inlēnö?

¹¹ Ngatī inrē prötör Kāl klaën töhěngtak nö yōm la-en, hang inlēnöre anga-aṅ ngach yöölen. Vë-eny inlahen tinrīkenre anga-aṅ tök tö akaha hol ò ang prötör Joseph F. Rötörföt. Hěngheuh Rötörföt nö halēnö ò. Öt öire pöri ang prötör Kāl, ngöṙô anga-aṅ, “Ik sa chu hēk meukkūö Joseph ngach ngëchken chu anga-aṅ nö holtö ṙanāmölōnre nö ngöṙô helo Kāl’ ṙömöng līn chu-ö öt holtö ellōn re sap ṙô ò. Ngöṙô anga-aṅ: ‘Kāl hīnöre man la-uk meh an ngam sī-ö’ ngö ṙô chu-ö öich holtö miṙē-ěvre ‘hö-ö chin līn prötör la in meh’ akahakūö pöri anga-aṅ tö chu öch līn. Lökten anga-aṅ nö hēk nöngö ṙô lahë chěi höng hīnöre tön lā-uk meh an ngam sī-ö.’ Tölöng nö in cha yip prötör ṙamônyö nup ṙôre nö in hī pön la-en cha anu-ö . . . , ngach mihôiṅ ayī-ö līn in ò höng vamivanönhötre min  ayī-ö el inhūöt ngam sī-ö.” * (Efi. 4:25-27) Hang ṙô prötör Rötörföt ang prötör Kāl lökten cha-a nö örheūheu nö holre.

12. Yěi hôṅ hang inlēnö kūö yòh öi hôṅ inu tö inyāchngö? (Salmai 145:5)

¹² Sitih inlahen öi ayī-ö hang inlēnö? Hòṅ hayāchngöre in hēk kööpölōn töre ṙôkhöre töt het hēk ṙōlheuh öt fēken nup ṙahônyöre yěi ṙô-òvö. Sā ngam maheuk hi la-urěh inlahen nup mufē Yōp nö vāch. Unôichngöre anga-aṅ nö halöök tö mufēre, ngach kētö inkòlô ò Yāvē. Kūö yòh anga-aṅ nö haṙīngö mufēre? Kūö ò nö inu tö inyāchngö. Lökten anga-aṅ nö hang inlēnöre tö Ēlihū, nö kūönö ṙēti anga-aṅ tö ò. (Yōp 32:6, 7) Ṙolheuh öi ngö lon höng öt chööḵnyu inlēnö chin kòl hēk pi-a öp mahalēnö hī nö kūönö ṙēti yē hī inu tö inyachngö ngach hang inlēnöre ayī-ö. Töhěngtak minṙöinylen aṅ kanata ngöṙô: “Yěi öt halēnö tö tahëng öthō öi kūö la-urěh.” Hòṅ ṙôkhöre ayī-ö kūö la-urěh, hôṅ asīöp ṙông ngam töhet Fanöinylö inrē hôṅ huveu-en ahangkö ngam tölöök inhanga hēk haköphöti inrē. Lökten öi lōnu tö inlēnöre.—Vë-evkūö Salmai 145:5.

13. Asuh öp kanööpölōn hī in ngam inlēnö?

¹³ Hòṅ kööpölōn ayī-ö töm inlēnö nö inmeuktö hanangenlōn ngam Tēv tö hī. Lōnu Yāvē tö hī yöölen. (Inch. 4:20-22) Hāngenlōn takô anga-aṅ tö hī. Lökten anga-aṅ nö kētö ngam Paipöl, līpöre hēk yip prötör sistör nö halēnö hī. ‘Chökṙen hī cha-a nö yanöölen hī,’ Hep. 12:9, 10.

14. Yē hī halēnö asuh öp tö hôṅ hāngö inlēnö tö hī?

¹⁴ Hôṅ hangihtöre in tö nup inlēnö, unngëchka öp mahalēn. Ṙolheuh in ngö lōn tö nup inlēnöre nö vāchö kinëti. Yē öp tarik nö halēn ngach hòṅ akaha elnag öp tö halēnö tö ò. * (Kal. 6:1) Yē hī halēnö hôṅ hangihtör ayī-ö töṙô ò, asuh öp ṙô ò inlēnö chu. Mihôiṅ hatöönöre, pòrò öt öire tö nup inlahen ti ò inlēnö, Kô-en hòng minë ṙô ò nö löng? Mihôiṅ öch min hang ṙô ò pòrò anga-aṅ nö inu tö öt kumlē-enre? Tölöng nö in hī yěi hang minë taṙôkhöre inlēnö.—Inch. 15:31.

15. Kūö yòh öi hôṅ havëkö inlēnöre i holre?

¹⁵ Ṙūöhlöng alaha in töm Paipöl öi havëkö inlēnöre öi i hol re. Kūichi angu-ö nö i mat Inchōḵ-oṙô 13:10: “In  cha pöri ngam mikah yip tö halēnö.” Kò-en nö in cha yip mahavëkö inlēnöre, lööngö kahëtö fëslare hēk pōyen ṙētak nö i līnöökölōn Yāvē. Lökten ayī-ö öi hôṅ havëkö inlēnöre i yip holre. Um höktö inlēnöre.

16. Ihē öi kô-òren havëkö inlēnöre in yip tahëng?

¹⁶ Ihē öi kô-òren havëkö inlēnöre in yip prötör sistör? Töi ngëchken në inlahen (1) Hěngtak ök sistör havëken öp prötör anga-aṅ nö holre nö kē Istötī. Kinheūten cha nö Istötī hatöntöre anga-aṅ nö ngö ṙô sitih inlahen öich ṙūöhlö heuneū-enre haköphöti. (2) Hěngtak ök sistör tö öl nö pihīvö mahavah hīlare hatöntöre anga-aṅ nö in ök holre tö ha-eh nö kē hīlare. (3) Hěngtak ök prötör tömöl nö kētö tôk. Ngö ṙô anga-aṅ nö in öp tahëng prötör hangihtöre man tö ṙô chu kētöng tôk re ngach halööktit nup ṙô chu tövach. Mihôiṅ yip prötör tö marô-òten nö kētö tôk nö havëkö inlēnöre nö in yip töhuveū-en nö kētö tôk hēk hòṅ hang inlēnöre.

17. Asuh öp yanöölen yěi hī hang inlēnö?

¹⁷ Halēnö in min kò-ôren inup yamih ṙētak. Yěi ngatī ngach hôṅ fēken nup haköpre ayī-ö in ngih ātiköl. Hôṅ hayāchngöre. Chumkuṙen tö nup inlēnöre, rö-ö nö öp mahalēn. Nup töng inlēnö hī, hôṅ hāngö u ayī-ö. Öthěngtak in hī tö akaha löktö kūö finötnyöre. Ngöṙô pöri ngam Paipöl yē hī ‘hang inlēnö hēk hō-en nup haköpre akaha min ayī-ö.’—Inch. 19:20.