TÖHĚNG tak ök Môrtikai nö Yahūti tö ṙōlheuh kinakka nö mat ngam Paipöl im līpöre Estör. La-evṙen anga-aṅ nö i patī rācha, ik ranulten Ahāsurö nö hayööngö Pörsia ik tinneūyö senchuri B.C.E. (Sörses ök Rācha Ahāsurös tö ṙô yik rīkre tarik) Yahūti ök Môrtikai tö haköövö nö ṙa-ang Yerūselem. Chöh inlahen re yik rīkre tarik nö hòṅ fëlngen ök rācha. Ik sa Môrtikai nö akahalōn ilöö vë-eny nang ök Rācha anga-aṅ. Lökten ök rācha nö vë-ekūö yik tarik tö cha nö milēḵṙen tö Môrtikai. Rěh rò-angen, ngaich Haman nö chöh inlahenre nö ha-etngen më Yahūti mi-iyöng im panam Pörsia. Fëliyö pöri ngaich ang Haman. Lökten ang Môrtikai nö vīlöngö Praiministör, kūich ök chööngö ngaich Môrtikai chamuh inup panam töp lökten më Yahūti nö öt fëliyö.—Est. 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.

Löktökūö ik 20 senchurī yik rīkre historians ngö ṙô, tö minë tö kūichö i mat ngam līpöre Estör nö töng istori ngatī inrē ngam minë-eny Môrtikai nö öt tarikuvö tö ngatī minënyi. Ik 1941 pöri yik amul chamöh līöthen nö kôtikūö töp hěng chehen öp lökten cha nö kôtikūö tö minë tö kūichiyö aṅ mat ngam Paipöl nö tö kô-en, öp tarik inrē Môrtikai. Asuh öp taneūngen cha?

Teūngen cha-a töp tö ka-īpö kinūichö mat (Tilin tö mitak). Tö kūichö tö kinūichö aṅ Pörsia. Minënyu Martuk nö in e (ngam tö Môrtikai) vënyu inrē öp mahayöng nö i Susan lohten nö (accountance) ngamëichkö nup pësa. Chumkuṙen tö ṙô Ātör Ungnang nö ṙô tö ngam töka-īpö kinūichö tö hěngtak anga-aṅ nö tö akahakūö tö nup inlahen im kamngö chuök angu-ö. Höng i mat ngam Paipöl sin ayī-ö meuk ngam minë-eny Môrtikai, möl pöri öi meuk ngam minë-eny Môrtikai nö i mat nup tahëng līpöre.

Pōyen nup inrē taneūngen më chamöh līöthen töka-īpö kinūichö hēk tö vënyu manah inrē. Ik sa cha nö ūl nö ik panam Pörsěpolis, el öp istor chūök kanòlô yik kūön rācha teūngen cha-a tö nup tö ūlikui tö tumlat tö kun kun tömitak tumīl. Kinūichö i ëlô aṅ Elami nup i mat u pōyen yip tarik tö minënyu nö imat ngam līpöre Estör. Inuk ṙētak ök rācha Ahāsurös-I nun anu-ö. a

Ṙōlkang chūök nup minë-eny Martuk nö imat nup tö mitak tumīl taneunglen cha nö i Pörsěpolis. Sön anga-aṅ nö kamūich nö i Susön ik sakamö ök rācha Ahāsurös nö hayöng. Löktö in ngam töhěng tömitāk tumīl öi akahakūö tö Martuka nö vamënyö manah nö īnup tahëng ëlô. Ngatī vinënyi inrē Môrtikai nö i mat ngam Paipöl. Yěi vë-ekūö ngam līpöre Estör ngaich akahakūö ayī-ö tö Môrtikai nö la-avṙen nö i patī ngam rach Ahāsurös nëtö huneu-euṙô anga-aṅ tö ëlô. Kūichö inrē nö imat ngam Paipöl inlahen Môrtikai nö Uichhaka nö ikūö inkup ök rācha. (Est. 2:19, 21; 3:3) Töhěng ön nö inkup öp tökiröng patī rācha chūök yip tö la-envö nö i patī rācha.

Ngam kinakkö Martuka im tömitak tumīl aṅ Pörsěpolis ngatī kinakka inrē Môrtikai nö imat ngam Paipöl, hěngren ṙô anū-ö. Hēngö ṙētak cha-a, hēngö chūök, hěngkang chūök nö la-envö, hěngren la-en lökten minë inlahen Martuka nö sa mi-i mat ngam līpöre Estör tö vënyu inlahen Môrtikai.