1-2. (a) Asuh nup töngamuh lā-al hī kanihngen öi sā yik yahūti? (b) Asuh nuk inlahen yik yahūti ik sā cha nö havan nö chuh Yerusalem?. (Ngëichköm pòks “ Asuh Nuk Inlahngen Inuk Ṙētak Hē Hakai, Sakariā, Esrā?”)

 HĒṘU öm më-eṅ ṙung piṙūtkö inlahen öp yamih huṙöich? Lohten më-eṅ öm löhlö tī tö ngam kinmānö re hēk haṙivlōn inrē öm fēken ngam inlahenre öm öt teungten hanëkökūö ngam mikūönöre. Lohten inrē nö öt Löngö inlahen tī nö hayöng më mā mahayöng nö im panam meh, hakihten meh inrē cha-a nö ahangkö ngam tölöök inhānga. Angū-ö chö-öiny meh lohten öm piṙūtkö linaklö ngam mikūönöre? Kô-en ayī-ö öi kihngen la-al në tö ngatī kanihngen, ngatī inlahen yik Israel misī nö la-al në tö ngatī kanihngen. Ta-a töi ngëichkö inlahen Yāvē nö sitih inlahen nö hayööken cha hēk asūp haköplö hī min öi in e.

² Ōtre yik Yahūti tö maṙò-òten nö i Pēpilön nö holtö kumchikṙenre, hòṅ ṙāngö Pēpilön pöri cha-a nö havan nö chuh Yerusalem ngam chūökö töt uroh nö mikahkūö cha. Lökten cha-a nö hòṅ īnu tö ngam ṙinatö-ellōnre. Teung ngaich cha-a nö i Yerusalem, kihngen cha-a tö pësa im rò-òten cha nö iyöng kūö e, hakihtuṙen inrē cha-a hēk ötlöng inrē ngam inyööngö nö in e. Lökten cha-a nö öt chumkūöṙen nö im vinī-i ngam chūök vinë-ekūötēv. Lohten nö im 520 B.C.E., ang Yāvē nö tīnngen nak pròfět nā Hakai nā Sakariā nö chuh Yerusalem hòṅ cha nö hangëken yik tarik in e. (Hak. 1:1; Sak. 1:1) Reuslöre alaha ngaich yik tarik tö ṙô nak pròfět. Unôichrit tö 50 Samyeūheu pöri ngam nganöötö yik Yahūti hēk nö ufovngöre. Lökten ang Yāvē nö tīnten Esrā ök töheuveū nö asīnkö kinūichö nup chööngö nö ṙā-ang Pēpilön nö chuh Yerusalem nö kamëtö inreuskö alaha yip tarik hēk urěhlö ngam tökô-en nöönyö ngam Tēv inrē cha-a.—Esrā 7:1, 6.

3. Asuh nup min intöönö tö chöhö sanapṙô tö hī? (Inchōḵ-oṙô 22:19)

³ Pōyen yanöölen yik tarik ngam Tēv misī nö löktö in nuk vaë-eny  nā Hakai nā Sakariā, pòrô cha-a nö hakihtuṙen höng hayönglenre cha-a nö in Yāvē. Mihôiṅ inrē ayī-ö töngamuh öi teūngen tö inyöökenre in minë tö urěhnyi vinënyi. Hē ṙētak nup kanihngen inrē ayī-ö mihôiṅ haköpkö ngam ṙinatö-ellōnre in Yāvē. (Vë-evkūö Inchōḵ-oṙô 22:19.) Töi chumkūöṙen tö ngam ṙô lamöktö in ngam Tēv vaë-eny nā Hakai nā Sakariā hēk sitih inlahen ang Esrā nö tövai nö inchōḵ-elmat hī. Yē hī min ngatī inlahen ngaich teūngen min ayī-ö tö sanapṙô në intöönö. Ik sā yik Yahūti nö ṙā-ang Pēpilön asuh nuk kanihngen cha? Kūö yòh ayī-ö hòṅ chumkūöṙen tö ngam kuilōn Yāvē yěi pòrô öi el kanihngen? Sitih inlahen inrē ayī-ö hayönglenre in Yāvē pòrô öi kihngen?

4-5. Asuh öp lainyngen yik yahūti nö ufōvngöre nö i linökö lōn ngam Tēv?

⁴ Pōyen nup tö hòṅ la-en yik Yahūti mahavan nö chuh Yerusalem. Ilööṙen ngaich cha-a nö vīlö ngam tahaklö ngam Tēv Yāvē hēk vīlö machööḵlö ngam chūök vine-ekūötēv inrē. (Esrā 3:1-3, 10) Unôichngöre ngaich cha-a nö ufovngöre. Kūö yòh? Kūö cha nö hòṅ vī patīre, vī panô-òṅ re hēk hateunngö kuilōn ngam mikūönöre inrē. (Esrā 2:68, 70) Rö-ö nöng anū-ö, pön la-al nup inkihtenre inrē cha-a tö yip tö kunyaha elmat töre, yip ma-asökngen cha nö vī ngam chūök vine-ekūötēv.—Esrā 4:1-5.

⁵ Pōyen nuk inrē kanihngen yik Yahūti mahavan nö chuh Yerusalem, pön ötlöng hē e ngam inyööngö in e. Kihngen inrē cha-a nö hateungngö nup kuilōnre kūö cha nö hayööngö tö Pörsīa. Kapah ngaich ang Sairös ngam rācha aṅ Pörsīa ik 530 B.C.E., unôichrit e ngaich ang Kempīsös nö rācha nö i Pörsīa. Hē e ngaich anga-aṅ nö kumtö yik tarikre kumyung nö kē ngam panam Āikup. Ngöṙô lohten yik kumyung nö in yik Israel hē cha nö el talöököre nö chuh Āikup, halēnkö nup nyā-aṅkūöre yin, chūökre inrē iyöng, angū-ö lāinyngen cha hēk nö ṙūöhlöre kanihngen. Unôichrit kinpaha Kempīsös hēk ang raneh Tērīös nö vīlöng nö rācha nö i Pörsīa. Pōyen hēk nuk kanihngen cha ik sā ò nö rultenre nö hayöng. Pōyen yik tarik mahalòngen chööngö ò hēk keuheūtngöre chūök ngam inyööngö nö i Pörsīa nö ötlöngö inlahen. Angū-ö afēkö yik Yahūti nö kihngen nö meukṙen ngam mikūönöre. Angū-ö lohten inrē lāinyngen yik Yahūti nö ngölōn tö e nö öt ṙētak vinīlö ngam chūök vine-ekūötēv.—Hak. 1:2.

6. Asuh öp lāha-al yik yahūti kanihngen hēk asuh öp ṙô Sakariā nö kētö ṙinatö-ellōn cha? (Sakariā 4:6, 7)

⁶ Vë-evkūö Sakariā 4:6, 7. Rö-ö yik Yahūti nöng kihngen tö pësa hēk kihngen inrē tökūö ötlanöngö ngam inyööngö, pön hakihtuṙen inrē tö yik tarik tö kunyaha elmat töre. Mihôiṅ ngaich yik tö kunyaha elmat tö cha ik 522 B.C.E., nö asökngen cha nö im la-en vinī-i ngam chūök vine-ekūötēv. Kētö ṙinatö-ellōn yik Yahūti pöri ang Sakariā tö Yāvē min nö hayööken cha nö löktö im töhet kumlēḵre tī nö ṙuöngen nup töng sitih kanihngen cha. Ngaich kô-en ang Yāvē nö ngatī inlahen. Ngam tö asökiröön sin vinī-i ngam chūök vine-ekūötēv. Kē-ěyö angū-ö tö ök Rācha Tērīös ik 520 B.C.E., ngaich rö-ö nöng angū-ö pön kē-ěkūö yik Yahūti inrē tö pësa vinī-i ngam chūök vine-ekūötēv hēk tölṙô yik mahayöng inrē nö holṙen cha.—Esrā 6:1, 6-10.

7. Ik sa yik yahūti nö chumkūöṙen nö i linökö Yāvē ngaich asuh nup inkòlò cha tö tī ò?

 ⁷ Kilēngôre ang Yāvē nö in yik tarikre nö löktö in nā pròfět Hakkai nā Sakariā, nö örheūheu min Yāvē nö holṙen cha yē cha min nö chumkūöṙen nö im la-en vinī-i ngam chūök vine-ekūötēv. (Hak. 1:8, 13, 14; Sak. 1:3, 16) Teūngen yik Yahūti tö inreuskö alahare nö hāngö e, lökten ngaich cha-a nö rultenre nö havanlö inlahenre nö vīlö ngam chūök vine-ekūötēv ik 520 B.C.E. keuheūten vinī-i ngaich ngam chūök vine-ekūötēv nö el ngam tö taneūi samyeūheu. Pòrô nö el minë kanihngenre më Yahūti, sön cha-a nö chumkūöṙen nö hateungngö  ngam kuilōn Yāvē, lökten Yāvē nö kētö inkòlô cha. Rö-ö cha-a nöng hateungngö kuilōn ngam mikūönöre pön hayööken ngam mikūönöre inrē nö haröhtöre nö in Yāvē. Lökten cha-a nö holtö ṙanamlōnre nö i linökölōn Yāvē.—Esrā 6:14-16, 22.

8. Sitih inlahen öng nö hayööken hī ngam Hakai 2:4 chumkūöṙen i linökö lōn Yāvē? (Ngëichköm futnōt.)

⁸ Röhta yanīhi ön ngam tökiröng kanihngen, lökten ayī-ö köpölōn öi iṙūöhen vënyö nang më tarik töngamuh tö ngam tölöök inhānga. (Māk. 13:10) Yē hī pöri kihngen tö rupīö hēk hakihtuṙen inrē öi ahānga, ngaich lohten min ayī-ö öi kihngen öi chumkūöṙen im la-en ahānga. Sitih inlahen pöri ayī-ö mihôiṅ öi urěhlö minë la-en kinë-eṅkūö hī tö Yāvē? Hòṅ ṙatö-ellōnre ayī-ö tö “Yāvē ngam Tēv tö maṙôngö” b nö holṙen hī. Yē hī min öi mööḵlö mat tö ngam kuilōn Yāvē ngaich öthō min anga-aṅ nö öt holṙen hī. Lökten ayī-ö ötkô öi pa-ekūö.—Vë-evkūö Hakai 2:4.

9-10. Sitih inlahen nak i pamihöre nö meuk taneungtökuö ngam ṙô Yēsū im Mëtiv 6:33?

⁹ Töi ngëichkö ngih inchōḵ-elmat inlahen prötör Olēk tö ngam pīhö ò Airīna, c nëtre tak cha-a nö painīör. Hē cha nö chuh tahëng panam nö Painīör, pōyen hē e minë kanihngen nö i panam cha. Lökten cha nö löhlö tī tö kinmānöre. Hěng samyeūheu nöng öt taneūnguṙen tö tövai kinmānöre. Hēṙu cha-a nö teūngen tö kinmānöre hēṙu nö hö-ö. Sön nöng akahaiṙen töm hanangenlōn Yāvē töm chumkūöṙen ò inrē tö cha. Ṙōlheuh inrē cha a nö hayöökaṙen tö më prötör sistör. Urěh sin ang prötör Olēk nö haṙivölōn, mohôiṅ pöri anga-aṅ nö la-al ngam kanihngenre. Nö sitih inlahen? Ngö ṙô ngam prötör nö vë-eny, “Öt ṙāngenre öi ahānga lökten öi yöölen. Köptī inrē töm ṙanamlōn pöi urěhlö minë töt ṙanāngen la-en.” Hē u anū-ö ṙētak ang  prötör Olěk töm pīhö ò inrē nöng iṙūöhen nö ahānga chöh kinmānöre inrē.

¹⁰ Ik sā cha nö havan nö löktö el fīlt nö chuh patī, hē e cha-a nö akahalōn tö ngam holre nö chuh in cha nö 160 kilometers (100 mi) rò-òlkūö nö kumtö minë tö nët kapang tö tööḵlö tö nyā-aṅkūö. Ngö ṙô prötör Olēk nö vë-eny: “Hē e hēk ai öi akahaiṙen tö Yāvē hēk tö më prötör sistör el ngam māṅ nö chumkūöṙen tö ai. Ṙinatu-ellōn ai tö Yāvē nö öt vaichngö tö më tarikre, pòrô öi hēṙu öi öt maheuṅku tö inlahenre.”—Mët. 6:33.

11. Asuh öp mihôiṅ ṙinatö-ellōn hī?

¹¹ Lōnu ang Yāvē tö hī öi chumkūöṙen im la-en vinītö tarik nö mahaköp. Pön in e min më tarik nö teungen tö ngam nômö. Ngatī ṙô misī inrē ang Yāvē nö vë-ekuö yik tarik ik ṙētak Hakai, sā vinënyö e nö in ngam  perekrāf 7. Loktö in Hakai anga-aṅ nö vë-ekuö yik Israel tö cha nö rultenre nö im la-en vīni-i ngam chuök vinë-ekuötēv, sā mö hēk cha-a nö vitö ngam machöḵlö. Kilēḵngôre ang Yāvē nö in cha yēḵ cha min nö ngatī inlahen ngaich kēḵ kuö cha min anga-aṅ tö “inkòlò.” (Hak. 2:18, 19) Yēḵ hī min öi chumkuöṙen tö ngam la-en kinë-ekuöre tö Yāvē ngaich ṙatö-ellōnre ayī-ö tö ò min nö kē e kuö hī tö minë tö pōyen inkòlò.

12. Kūö yòh yik hē Esrā tö yik hol ò hē e nö hòṅ ṙatö-ellōnre nö in Yāvē?

¹² Ōtre yik yahuti mī-iyöng Pēpilön hamòlröön Esrā nö chuh Yerūsalem ik 468 B.C.E., hòṅ īnu hē e cha-a tö ṙinatö-ellōnre nö in Yāvē. Kūö yòh? Pön pōyen minë kanihngen cha nö el ngam talöökö. Kuö cha nö kumtö minë tö pōiṙai humlum kahëtö cha nö ī vīni-i ngam chūök vinë-ekuötēv ngaich mihôiṅ min më tö tumu nö lööṙen tī nö kēḵ u. (Esrā 7:12-16; 8:31) Rö-ö nöng angū-ö pön ōt inrē ngam kanihngen nö i Yerusalem, kuö yik tarik nö ròngmö kuönen nö i kuö e hēk ngam kinlōngö ngam elpanam inrē nö laköliyö. Sitih inlahen öi ayī-ö mihòiṅ asīnken Esrā öi ṙūöhlö ngam ṙinatö-ellōnre in Yāvē?

13. Sitih inlahen ang Esrā nö ṙuöhlö ngam ṙinatö-ellōnre nö in Yāvē? (Ngëichköm futnōt.)

¹³ Meuk inlahen Yāvē ang Esrā nö chumkūöṙen tö më tarikre el ṙētak kanihngen. Inuk urěh samyeūheu ngam rācha Ahāsurös nö vī ngam chööngö nö im panam Pörsia tö hinòtö finëlngö yik yahūti ik 484 B.C.E.. (Est. 3:7, 13-15) Lohten hē e ang Esrā nö i Pēpilön. Kanihngen Esrā hēk tö yik hol ò angū-ö ik hē e! Ik sā yik yahūti nö hang ngih chööngö ngaich keūheutnyöre cha-a tö mīṙivlōnre hēk uroh inrē cha-a nö ha-ik. Ngaich lohten inrē cha a nö havëkö kūö Yāvē tö inyöökenre. (Est. 4:3) Unôichngöre ngaich yik tarik yik vamī inlahenre nö hòṅ fëlngen yik yahutī nöng vītö kanihngenre! Sitih mufē uvöh ang Esrā hēk tö yik tahëng yahutī ik hē e! (Est. 9:1, 2) Ṙuöhlöre ṙinatö-ellōn hēk ang Esrā nö in Yāvē tö kuö e. Ṙatö-ellōnre anga-aṅ tö nup yamih min hēk kanihngen cha, nö öthō Yāvē nö öt laklen cha. d

14. Asuh öp haköplö öp i sistör nö inuk kanihngenre?

¹⁴ Sīöplöre ngam ṙinatö-ellōn hī öi in Yāvē yěi meuk inlahen ô nö chūmkuöṙen tö hī hē el kanihngen. Tö ngatī inlahen ök i inrē sistör Ënestěsīa mī-iyöng lā chūhöt Yurōp. Timlöng alaha anga-aṅ tö yip hōlre el ngam òfis re nö hōlṙen më mā mahayöng. Lökten ngaich ngam sistör nö ṙangen ngam kinmanö re. Ngö ṙô anga-aṅ, “Möl chu ö öich ngatī ṙòkhen kanihngen, hē chu öich öt hěngtāk aṅ in tö pësa.” Ngö ṙô hēk anga-aṅ, “Höng ṙālen u pöri chū-ö in Yāvē ngaich kô-en ang Yāvē nö chumkūöṙen tö chu. Öt pinhë-evkuö chū-ö min yēk chu ṙānyu im kinmanöre. Sā inlahen ngam yöng chu Yāvē tö ngamuh nö chumkūöṙen tö chu, ngatī inlahen min anga-aṅ in nup yamih ṙētak.”

15. Asuh öp lainyngen ngam ṙinatö-ellōn Esrā nö köp nö in Yāvē? (Esrā 7:27, 28)

 ¹⁵ Akahalōn ang Esrā tö Yāvē nö holṙen ò. Yēk ò nö fēkö minë inlahen Yāvē nö hōlṙen ò ngaich lohten ngam ṙinatö-ellōn ò nö in Yāvē hēk nö ṙuöhlöre. Lökten anga-aṅ nö ngöṙô” In chu an ngam Tēv Yāvē.” (Vë-evkūö Esrā 7:27, 28.) Tafūölheu ṙô ang Esrā nö ṙôten e nö im līpööre re.—Esrā 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Asuh nup chūök hī mihôiṅ ṙatö-ellōnre tö Yāvē nö holṙen hī? (Ngëichkö ngam nyat.)

¹⁶ Sitih inlahen ang Yāvē nö hayööken hī yěi kihngen? Lōnu man lōhten tö chuttī re öm chuh el könvensön Hēk lōnu inrē me-eṅ tö ngam ṙētak meh la-evṙen nö harīki hòṅ meh öm ṙētakvö chuh el minë mīting Yēk meh öt pa-ekuö öm chuh in öp yöngṙenre, ngaich meuk tī Yāvē min me-eṅ nö hayööken meh. Lōhten pöri Yāvē nö möḵlö tī tö nup kūilon meh nö hayööken meh. Ngaich lökten in e hēk nö ṙuöhlöre ngam ṙinatö-ellōn meh in Yāvē.

17. Sitih mikahkūö öi tö Esrā nö aṅhavin tö ngam inyāichngö pòrò nö el kanihngen? (Ngëichköm lamā uk nyat.)

¹⁷ Holtö inyāichngöre ang Esrā nö havëkö inyöökenre nö in Yāvē. Yēk Esrā nö kihngen elmat tö inlahenre nö kēken minë lā-enre, ngaich havëkö inyöökenre anga-aṅ nö in Yāvē. (Esrā 8:21-23; 9:3-5) Ik sā yik yahūti nö meukö Esrā nö hayönglenre nö in Yāvē, ngaich hōlṙen ò cha a hēk sā ò inrē nö ṙatö-ellōnre nö in Yāvē. (Esrā 10:1-4) Asuh öp haköplö hī öi in e? Ngatī mufē in lōhten ayī-ö töngamuh öi sitih inlahen öi meuk ngam mīkuönöre. Hòṅ vë-ekūö Yāvē ayī-ö hēk ṙatö-ellōnre inrē öi in ò.

18. Sitih inlahen öi mihôiṅ ṙuöhlö ngam ṙinatö-ellōnre in Yāvē?

¹⁸ Ṙuöhlöre ngam ṙinatö-ellōn hī öi in Yāvē yēḵ hī holtö inyāichngöre öi havëkö kuö ò hēk havëkö inyöökenre inrē öi in yip prötör sistör. Töi ngëichkö inlahen öp i sistör Ërīka ngò tö luöi tak kuön. Lā-al ngam tö kiröng anga-aṅ kanihngenre pò ök kuön ò nö kapah nö ellōn ò hēk kapahlöng inrē anga-aṅ tö ök pihöre. Sön pörih anga-aṅ nöng hayönglënre nö in Yāvē. Ngöṙô ngam sistör nö fēkö nuk urěh inlahenre: “Öt akahakūö in töp tī Yāvē nö hayööken hī, öthō pöri anga-aṅ nö öt hayööken hī. Hēṙu in ṙung öi pingangkuö tö nup tī ò nö hayööken hī! Teungen chu-ö inrē tö sanap nup ṙô re yēḵ chu vë-ekuötev öich höng löktö in yip prötör sistör. Pò cha nö hēṙu nö löktö in nup ṙô re nö hareuskö alaha chu hēk hayööken chu inrē. Haköplu chū-ö tö re öich hòṅ keuheutnyö ṙô re öich vënyö nup kanihngenre in yip hōlre, hòṅ cha nö heuveū nö hayööken chu.”

19-20. Asuh öp mihôiṅ haköplö hī in yik yahūti töt mahavan nö chu Yerusalem?

¹⁹ Pōyen haköplö in öi in yik yahūti töt mahavan nö chuh Yerūsalem. Pön ōt yik in cha tö ngaich nö ṙētivö, tö vahavö hēk mameukṙen mīkuönöre inrē, pī-a cha a nö öt sā inlahen nuk lā-enre lā-urěh. Sön pöri cha a nö hōltö ṙanamölōnre nö kētö eltī yik chamuh Yerūsalem tö nup kahëtöre nö i vīni-i ngam chuök vinë-ekuötev. (Esrā 1:5, 6) Ngih inrē mikahlōn hī tö më raneh krup (group) më Yahūti lamöktö Pēpilön nö chuh Yesrusalem, ngaich unôichrit tö 19 samyeuheū cha-a nö kēten minë tī re nö i vinīlö ngam patī ngam Tēv i Yerusalem.—Sak. 6:10.

²⁰ Kūö minë kanihngen öm me-eṅ inrē öm öt teungten öm löklōn Yāvē öm sā nuk urěh inlahenre? Yěn ngatī, ngaich ṙatö-ellōnre me-eṅ tö Yāvē nö milēḵṙen tö nup lā-en meh. Töi chumkuöṙen tö ngam ṙô Yāvē nö in pròfet Sakariā. Ngö ṙô anga-aṅ nö in ök pròfet tö nuk kahëtö yik yahūti mi-iyöng Pēpilön humlum nö vīngën u nö sapīöv rācha. (Sak. 6:11) Infēkö inlahen yik yahūti mi-iyöng pēpilön ngam “sapīöv rācha” nö hōltö ellōnre nö kētö nup kahëtöre. (Sak. 6:14) Ngatī inlahen mihôiṅ ayī-ö öi ṙatö-ellōnre tö Yāvē nö öt vaichngö tö nup inlahen hī öi hōltö ellōnre i linökö lōn ò pòrò el ṙētak kanihngen.—Hep. 6:10.

21. Asuh öp mihôiṅ inlahen hī hòṅ ngam ṙinatö-ellōn hī in Yāvē nö köp pôrò nup kanihngen hī min ip yamih ṙētak?

²¹ Pōyen nun minë kanihngen hī töngamuh el ngih manā-a sakāmö hēk ṙuöhlöre ṙòkhen inrē min ip yamih ṙētak. (2 Tim. 3:1, 13) Ötkô pöri ayī-ö öi yahlö mufē öi fēken u. Köplōn tö ṙô Yāvē nö vë-ekuö yik tarik in nuk ṙētak Hakai nö ngö ṙô: “Holtöṙah yīö chin . . . uh yin pa-ekūö.” (Hak. 2:4, 5) Yēk hi min öi mā-anyre öi hateungngö ngam kuilōn Yāvē ngaich ṙatö-ellōnre min ayī-ö tö Yāvē nö hōlṙen hī. Rö ö nöng angū-ö pöi kīrööngen yanöölen inrē öi löktö in minë vahënyö nā Hakai nā Sakariā hēk pōyen haköplö inrē öi in ngam inlahen Esrā. Pòrò nup tö sitih kanihngen hī i nup yamih ṙētak ṙatö-ellōnre ayī-ö in Yāvē tö ò nö öt hō min nö öt chumkuöṙen tö hī.