A B D G J K M N P S T V W

A

• Altari.

  Plataforma mwendo wukhalo wo guleka wo mahwa ngu mafu, marigwi, sitini mwendo mapulango o kaparwa ngu simbi. Ka kwartu yo khata ya ditabhernakeli ni ya dithempele ku ti ni “txiluvelo txa nzalama” txa txidotho txo hisa ka txona mabaselo txi nga ti mahilwe ngu mapulango o kaparwa ngu oru. Ngu hahanze ku ti ni ni “txiluvelo txa koporo” txa hombe atxi txi nga txi thumiselwa kumaha miningelo yo hiswa. Ma altari ma txi tshumela me thumiswa ka wukhozeli wa makuhu.​—Eks 39:38, 39; 1Vafu 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Mith 17:23.

B

• Bhabhatiso mwendo Kubhabhatisa.

  Dipswi kubhabhatisa di womba “kubeta’’ mwendo kudhupelisa matini. Jesu a wombile ti to vangodiswa vakwe va ti fanete kubhabhatiswa. Mibhalo yi tshumela yi womba-womba ngu bhabhatiso wa Johani, bhabhatiso wa moya wo sawuleka ni bhabhatiso wa m’dilo ni timwanyani.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Ped 3:21.

• Bhelezebhule.

  Dimwani ditina da Sathani, mkoma mwendo mthangeli wa madhimoni. Ti nga maha i di mamwani madhanelo a Bhahali-Zebhubha, i ku Bhahali awu a nga txi khozelwa ngu Vafilista khe Ekroni.​—2 Vafu 1:3; Mat 12:24.

D

• Dhawulosi.

  Ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu ku wombwa Sathani ti wombako ku “mlumbeti”. Sathani a ningilwe ditina edo nguko ngene mlumbeti wa hombe wa ditina do Sawuleka da Jehovha, ni ku va mkaneti wa sithembiso sa Jehovha.​—Mat 4:1; Joh 8:44; Mtu 12:9.

• Didhrakma.

  Ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu i ti male ya silivhela ya Txigriki yi nga txi peza 3.4 wa magrama.​—Mat 17:24.

• Dikortina.

  I ti nguwo yo tshura yi nga ti dhezenyarilwe makerubhima ayi yi nga txi hambanisa Wukhalo wo Sawuleka ni Wukhalo wo Sawuleka Ngutu ka ditabhernakeli ni ka dithempele.​—Eks 26:31; 2Mak 3:14; Mat 27:51; Vaheb 9:3.

• Dithempele.

  I ti nyumba yi yi nga ti akilwe Jerusalema kasi kutxitxa ditabhernakeli a yi va nga txi tsimbila-tsimbila nayo ti to ku va mzinda wa wukhozeli wa va Israyeli. Dithempele do khata di akilwe ngu Solomoni di gwita di ta gundumuswa ngu Vabhabilona. Dithempele da wumbidi di akilwe ngu Zerubhabheli m’sana kova va ti wuyile ngu wukhumbini khe Bhabilona. Ngu kutsimbila ka mbimo di di ta wusetwa ngu Herodha wa Hombe. Ka mibhalo mbimo yimwani dithempele di txi tolovela kudhanwa ku Nyumba ya Jehovha.​—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Mak 29:1; 2Mak 2:4; Mat 24:1.

• Dithitha.

  Ngako dipswi diya di txi khata ngu letra ya yidotho, di womba dithitha adi m’thu a kelelwako ka dona, ngako di txi khata ngu letra ya hombe di womba wukhalo awu va yako ka wona votshe vathu. Ngu Txihebheru i “Xeyoli’’, ngu Txigriki i “Hadhesi”. Amu ka Bhiblia dipswi diya di fanekisela wukhalo mwendo txiemo atxi u si mahiko txilo nem kupimisa.​—Gen 47:30; Ekl 9:10; Mat 27:61; Mith 2:31.

• Ditshiku da kulamulwa.

  Kuwombwa ditshiku mwendo mbimo yo kari, ayi vathu mwendo matiko ma no ti xamulela masoni ka Txizimu. Ti ti komba i di ngu yona mbimo yiya, ku no loviswa ava va fanelwako ngu kufa ni ku ditshiku diya da ku lamulwa di na ninga mkhanjo vathu vo kari ti to va hanyiswa ni kumana wutomi wo mbi guma. Jesu Kristu kumweko ni vapostoli vakwe va womba-wombile ngu “Ditshiku da Kulamulwa’’ a di di no mbi gwesa dwe avale va hanyako, kambe ni va nga fa.​—Mat 12:36.

G

• Gehena.

  I dipswi da Txigriki adi di wombako mkova wa Hinomi wu ga txi maneka ngu didhawa da wulambwe ka Jerusalema. (Jer 7:31) Ti profetilwe ti to ku ndi na va wukhalo awu wu ku ndi no tshotshwa kona sirumbi. (Jer 7:32; 19:6). Kha ti ngaho ti kombisako ti to sihari mwendo vathu vo hanya va txi rinzwa kasi kuhiswa mwendo kuxaniswa. Ngu toneto kha ti wombi wukhalo awu mimoya ya vathu yi hiswako ngu ha ku si gumiko. Hahanze keto, Jesu ni vagondiswa vakwe va thumisile dipswi Gehena kasi kufanekisela kutsayiswa ngu “lifo la wumbidi” i ku kuloviswa da magwito mwendo kufuviswa.​—Mtu 20:14; Mat 5:22; 10:28.

J

• Jehovha.

  Tradhusawu ya Mafu a Maphya ya Bhiblia yo Sawuleka yi thumisa ditina do “Jehovha” ko na mu ka 237 wa sikhati ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu. Sivangelo si si nga maha ti to kuthumiswa ditina diya ngu siya si londiselako:

  1. Makopiya a Mibhalo ya Txihebheru aya ma nga txi thumiswa ka masiku a Jesu kumweko ni ka masiku a vapostoli vakwe, ku txi maneka Tetragrama i ku mune wa maletra a txihebheru aya ma emelako ditina da Txizimu. Maletra onewo ngu awa: “יהוה.”

  2. Ka masiku a Jesu ni ka masiku a vapostoli vakwe, Tetragrama yi txi maneka ka tradhusawu ya Txigriki ayi yi nga txi khukhela ka Mibhalo ya Txihebheru.

  3. Ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu hi mana ti to sikhati so tala, Jesu a txi thumisa ditina da Txizimu ni ku di zivisa ka vamwani.—Johani 17:6, 11, 12, 26.

  4. Aku Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu ni yona yi nga pimiswa ngu Txizimu kufana ni Mibhalo ya Txihebheru, kwa mbi maneka ka ditina da Txizimu ka Mibhalo yiya kha ti pfisiseki.

  5. Ditina da Txizimu da maneka ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu ni yona.—Mtuletelo 19:1, 3, 4, 6.

  6. Mabhuku a kale a Vajudha ma kombisa ti to Makristu ya i nga ti Majudha ma txi thumisa ditina da Txizimu ka mabhuku awe.

  7. Sigondi simwani sa Bhiblia sa kholwa ti to, ti nga maha ngu ditshuri ku di ni mapswi amu ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu ma ku ni ditina da Txizimu, kambe mapswi onewo ma di tekilwe ka Mibhalo ya Txihebheru.

  8. Mabhiblia a tidimi to tala ma ni ditina da Txizimu ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu.

  Ngu ditshuri, ta pfala ku di tshumetelwa ditina da Txizimu amu ka Mibhalo ya Txigriki ya Wukristu. Ngu toneto vatradhutori va ti nga maha ka Tradhusawu ya Mafu a Maphya. Vona va xonipha ngutu ditina da Txizimu ni ku va kombisa txithavo ngu kwa mbi thavisa ditina da Txizimu amu di manekako kona ka mibhalo ya orijinali.—Mtuletelo 22:18, 19.

• Jejuwa.

  Kutitona sakudya ngu mbimo yo kari. Vaisrayeli va txi jejuwara ka ditshiku da hombe da kudivalelwa sionho, ka mbimo ya sikarato ni ka mbimo yi va nga txi lava mkongomiso wa Jehovha. Majudha ma simekile kwatro wa tijejuwa ngu dilembe kasi kualakanya timbimo ta sikarato ni ta matimu awe. Kha ti sungi ku Makristu me jejuwara.​—Ezr 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Mith 13:2, 3; 27:9.

K

• Kristu.

  Dipswi diya di khukhela ka Txigriki i ku Khri·stosʹ, i ku tximwani txithopo txa Jesu. Ngu txihebheru i ku “Mesiya,” mwendo “awu a nga totwa.”​—Mat 1:16; Joh 1:41.

• Kugumani ka timbimo.

  I mbimo yi yi ku hafuhi mwendo yi londiswako ngu magwito a timbimo ta kufuma ka Sathani. Ku khata ngu mbimo yimweyo ni kuwuya ka Kristu. Ngu kukongomiswa ngu Jesu, tingilozi ti na ta “hambanisa vabihi ka vo lulama.” (Mat 13:40-42, 49) Vagondiswa va Jesu va txi lava kuziva to “kuguma” ka timbimo ku na va ditshiku. (Mat 24:3) A si se kutsula nzumani, Jesu a thembisile vagondiswa vakwe ti to a ndi na va navo kala mbimo yile.​—Mat 28:20.

• Kutisola.

  Ngu kuya ngu Bhiblia kuwombwa kutxitxa ka mahanyelo ti patako kutisola ngu mhaka ya wutomi wu ati wu hanya kale, tiphazamo ti u nga ti maha mwendo timwane ati u nga ti fanete ku ti maha, kambe u sa ti maha. Ku ti sola ka ditshuri kuveleka mihando ni ku ku tisa mahanyelo a manene.​—Mat 3:8; Mith 3:19; 2Ped 3:9.

M

• Matshanga.

  Makamba mwendo m’thungo awu wu salako msana ko hula timbewu. Dipswi matshanga da thumiswa kasi ku emela silo so mbi na lisima mwedo so mbi vhuna txilo.

• M’bihi.

  I dipswi di di thumiswako ka Sathani Dhawulosi awu a kanetako Txizimu kumweko ni milayo ya txona yo lulama.​—Mat 6:13; 1Joh 5:19.

• Mfumo wa Txizimu.

  Kuwombwa wukoma wa Txizimu wu emelwako ngu Mfumo wa Mwanana wakwe Kristu Jesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Vak 15:50.

• M’huti wo thumisana ni tinyeleti.

  M’thu wu a zamako kuziva ta mangwana ngu kugonda ditambo, mtxima ni tinyeleti.​—Mat 2:1.

• Mlayo.

  Ngako dipswi diya di txi khata ngu letra ya hombe ti tolovela kuwomba Mlayo wa Mosi mwendo mtxhanu wa mabhuku o khata a mu ka Bhiblia. Ngako di txi bhalwa ngu maletra a madotho, ti nga maha di txi womba txirumu txo kari txa Mlayo wa Mosi mwendo ditshina do kari da mlayo.​—Mit 15:16; Dhew 4:8; Mat 7:12; Vag 3:24.

• Mlayo wa Mosi.

  Kuwombwa Mlayo awu Jehovha a nga ninga ditiko da Israyeli ngu kuthumisa Mosi txiwulani ka Sinayi ngu dilembe ta 1513 A.E.C. Mabhuku o khata a mtxhanu a Bhiblia ma tolovela kudhanwa ku Mlayo.​—Mat 5:17; Luk 24:44.

• Mprista wa Hombe.

  Hahatshi ka Mlayo wa Mosi, i mprista wa hombe a nga txi emela vathu masoni ka Txizimu, ni ku ngene a nga txi thangela vaprista vamwani. Ngene dwe a nga txi tumelelwa kubela ka Wukhalo wo Sawuleka ngutu ka ditabhernakeli i nga ti kwarto ayi yi nga si belwi ngu kwalkeri m’thu, ngu kutsimbila ka mbimo ku ngava dithempeleni. Ene a txi maha eto kumweko ngu dilembe ngu Ditshiku da Hombe do Divalela sionho. Jesu Kristu nene wa dhanwa ku “m’phaxeli” mwendo mprista wa hombe.​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Vaheb 4:14.

• Msava.

  Kuwombwa txiya txo mahwa ngu didhowo da sihari so fana ni tiphongo mwendo tinvuta, wu txi thumiselwa kuthela vhinya. Vhinya ya yiphya yi txi thelwa ka misava ya yiphya nguko mbimo yi yi nga txi vila yi txi kukumukisa msava. Nguku misava ya yiphya ya tuleka, se ayi ya kale ya bhandeka.​—Jox 9:4; Mat 9:17.

• M’thenwa.

  Kuwombwa dijaha do kaparwa. Sikhati so tala majaha oneyo ma txi sawulwa kasi kuthuma wukomani kota vavhuneteli mwendo vawoneleti va vakomakati ni vasikati va va mkoma. Dipswi diya di nga tshumela di womba m’thu awule a nga txi thuma wukomani, hambi a sa kaparwa. Bhiblia yi womba ti to ku ni “mithenwa ngu mhaka ya Mfumo” i ku va va ti ñolako kasi kuveka mapimo ka mthumo wa Txizimu.—Mat 19:12; Ezr 2:15; Mith 8:27.

• Mtirulo.

  I mtengo awu wu dihwako kasi kukhulula m’thu ka wukhumbi, punisawu, kuxaniswa mwendo txionho. Hi nga mbimo yotshe wu nga txi dihwa mtirulo ngu male. (Isa 43:3) Mtirulo wu txi laveka ka siemo so hambana-hambana. Ngu txikombiso, otshe matiwula a vafana mwendo matiwula a sihari sa Vaisrayeli ma txi lumba Jehovha, kambe wu txi laveka mtirulo kasiku me khululwa ka mthumo wu ma nga txi vekelwa wona ka Jehovha. (Mit 3:45, 46; 18:15, 16) Ngako m’thu a di ni homu yo leva a nga mbi yi sunga se yi daya m’thu, ku txi laveka mtirulo kasiku nyamne wa yona e khululwa ka txitsayiso txa lifo. (Eks 21:29, 30) Hambiketo, ngako m’thu a txi daya mmwane kha kwenye mtirulo wu si tumelelwi. (Mit 35:31) Bhiblia yi tshumela yi womba-womba ngu mtirulo wa lisima ngutu awu Jesu Kristu a nga diha ngu lifo lakwe kasi kukhulula vathu vo lulama ka txionho ni lifo.​—Mas 49:7, 8; Mat 20:28; Vaf 1:7.

• Mtshumbelo.

  Kuwombwa so kari asi si thelwako ka mpupu mwendo ka so sela kasiku si vila. Ni ku kuwombwa ngutu-ngutu a sile ja si nga vila. Amu ka Bhiblia makhambi o tala mtshumbelo wa thumiswa kasi kufanekisela txionho ni kwa mbi pelela. Wu nga tshumela wu thumiswa kasi kukombetela kukula ko barama ku ku nga hangalakako.​—Eks 12:20; Mat 13:33; Vag 5:9.

• Mwanana wa Dhavhidha.

  Mapswi yawa ma thumiselwa ka Jesu kasi kujunyatisa ti to ene ngene Mkoma ka txitumelelano txa Mfumo ni ku atxi ta ngu ka liveleko la Dhavhidha.​—Mat 12:23; 21:9.

• Mwanana wa M’thu.

  Mapswi yawa ma maneka ko na mu ka 80 wa makhambi ka tievhangeli. Ona ma thumiselwa ka Jesu Kristu ni kukombisa ti to kuva ati velekilwe hamafuni i si nga txiwumbiwa txa moya atxi txi nga ti maha m’thu. Mapswi yawa ma tshumela me kombisa ti to Jesu adi na hetisisa wuprofeti awu wu ku ka Dhaniyeli 7:13, 14. Ka Mibhalo ya Txihebheru mapswi yawa ma thumisilwe ka Ezekhiyele ni Dhaniyeli kasi kukombisa kuhambana ku ku kuho kwawe ni Nyamne wa didungula adi va nga txi di ningela.​—Eze 3:17; Dhan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Maxori mwendo mithumo yo xamalisa.

  Kuwombwa mithumo mwendo simahakalo asi si si kotwiko kumahwa ngu vathu. Mapswi ya ma ku “sikombiso’’ ni “sixamaliso’’ ma womba timhaka to fana amu ka Bhiblia.​—Mat 11:20; Mith 4:22; Vaheb 2:4.

N

• Nduna ya Vaprista.

  Ka Mibhalo ya Txigriki, dipswi adi di ku “vaphaxeli va hombe” ti nga maha di txi kombetela vavamna ava va nga ti ni situlo ka wuprista kupata ni vaphaxeli ava va nga ti thavisilwe ka txitulo txawe ni vathangeli va 24 wa mitxawa ya vaphaxeli.​—2 Mak 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

P

• Phande ya xanisa.

  Dipswi diya di khukhela ka dipswi da Txigriki a di ku staurós, di wombako ndonga mwendo phande yo nga yile Jesu a nga dawa ka yona. Kha ti ngaho ti kombisako to dipswi diya da Txigriki di womba txihambano txo fana ni txile txi nga txi thumiswa ka wukhozeli wa makuho na Jesu asi se ta hamafuni. “Phande ya xanisa” yi ningela txhamuselo ya ditshuri ya dipswi da orijinali ngu Txigriki, nguko dipswi di di ku staurós di thumiselwe kambe kasi kukombisa xanisa mwendo kupoyilwa, aku valondeteli va Jesu va di no wonisana nako. Mat 16:24; Vaheb 12:2.

S

• Sathani.

  Dipswi da Txihebheru a di di wombako ku “Mkaneti.” Ku txi womba-wombwa ngu Sathani kuwombwa Dhawulosi i ku Mkaneti wa hombe wa Txizimu.​—Job 1:6; Mat 4:10; Mtu 12:9.

T

• Tixolo.

  I ti sipulangwana mwendo sirigwana asi si nga txi thumiswa ko maha sisungu. Sona si txi thelwa mu ka nguwo mwendo ka txilo txo kari, si gwita si tsetsetwa. Ayi yi nga txi wa mwendo yi nga txi sawulwa, ngu yona yi nga txi mahisa sisungu. Ku txi mahwa toneto msana kova ku di mahile mkombelo.​—Mat 27:35; Mith 1:26.

• Txihunja txo sawuleka.

  Njihunja atxi txi tako ngu ka Txizimu. Txona txi simama txi di sisilwe kala mbimo ya kona ni ku txi kombiswa dwe ka vale txi va sawulako to ve txi ziva.​—Mr 4:11; Col 1:26.

• Txikombiso.

  Njiya, tximaho txo kari, tximahakalo mwendo txikombiso txo mbi toloveleka atxi ti kombisako to ku ni to kari ti no maheka i si nga kale mwendo mbimo yi yi tako.​—Mat 24:3; Mtu 1:1.

• Txixambanyo.

  Txithembiso txo lava kumahela to kari Txizimu, kumaha miningelo, kutinigetela ka mthumo wo kari mwendo kuleka kumaha to kari. Txixambanyo txi ti tsimbitisana ni kuhetisisa a ti m’thu a nga ti xambanya.​—Mat 5:33.

V

• Vafarisi.

  I di mtxawa wa wukhongeli wa txijudha ka timbimo ta Jesu. Vona i si nga va lixaka la vaphaxeli, kambe va txi ti gela ngutu ngu ku veketa Mlayo ni ku vona va txi wona sihena sawe i di sa lisima ngutu kufana ni Mlayo. (Mat 23:23) Vona va si pfani ni sihena sa Txigriki ni ku, aku i nga ti sizivi sa Mlayo ni sa sihena vona va txi fuma ngutu vathu. (Mat 23:2-6) Vamwani kwakwe va txi lumba Tribhunali ya Vajudha. Makhambi o tala vona va txi dhiskutira ni Jesu mayelano ni kuveketa Sabata, kuveketa sihena, ku ti patanisa ni sigohi, kumweko ni vakhupisi. Vamwani ka vona va vile Makristu kufana ni Sawule wa Tarso.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Mith 26:5.

• Vamabhalani.

  Ngu va va nga txi thuma ko kukopiyara Mibhalo ya Txihebheru. Mbimo yi Jesu a nga ti hamafuni dipswi diya di txi womba vavamna ava i nga ti sigondi sa Mlayo.​—Ezr 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Vasadhusi.

  I ti vathangeli va wukhongeli wa txijudha va nga ti ganyile ngutu ni ku vamwani i ti vaprista ava va nga txi thangela mthumo wa dithempeleni. Vona va txi kaneta sihena so tala sa Vafarisi kumweko ni tigondo tawe. Vasadhusi va si kholwi ka kuwuswa ka vafi, va si kholwi to tingilozi ti ho ni ku va txi wukela Jesu.​—Mat 16:1; Mith 23:8.

W

• Wubhemba.

  Di khukhela ka dipswi ta Txigriki a di di ku porneía. Amu ka Mibhalo, dipswi diya di womba kumaha timhaka ta mataho ngu nzila ayi yi tsimbiswako ngu Txizimu. Timhaka ta kona toneto ti pata kumaha wugango, kumaha wugelegele, kumaha ta mataho ka vathu vambidi va nga mbi txhadha, vamwamna mwendo vamsikati ve maha timhaka ta mataho ngu txawe ni kumaha ta mataho ni sihari. Ka dibhuku da Mtuletelo dipswi diya di thumiselwa kutxhamusela mithumo ya “Bhabhilona wa Hombe,” i ku wukhongeli wa makuho awu wu ti patako ni vakoma va ditiko diya kasi kufuma ni kusengeleta dithomba.​—Mtu 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mith 15:29; Vag 5:19.

• Wugango.

  Ti womba ku wamwamna mwendo wamsikati wu a nga txhadha e txi maha ta mataho ni m’thu mmwani awu a nga mbi txhadha nayo.​—Eks 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Wuprofeti.

  Kuwombwa didungula mwendo mhaka yi yi tako ngu ka Txizimu. Wona wu nga kombisa mwendo kutxhamusela ati Txizimu txi ti lavako. Wuprofeti wu nga hi gondisa to kari mayelano ni mahanyelo, wu nga ningela txirumu, kuzivisa wulamuli wa Txizimu mwendo kuhuwelela to kari ati ti no maheka.​—Mat 13:14; 2Ped 1:20, 21.