Ni velekilwe ngu 22 ka Dezembro wa 1929, Noville, ku nga ti ni 9 wa mafazenda ku nga txi zumba hafuhi ni Bastogne ka txidhoropana txa Ardenas khe Bélgica. Na khumbula timhaka ta tinene ti nga maheka ni di ngadi mwanana ni di ni vaveleki vangu khe hi nga txi zumba kona. Ani ni mnanda wangu Raimundo hi ti kamela masi a tihomu ditshiku ni ditshiku ni ku hi txi vhuneta ko elula thembweni. Zonani kwathu hi ti thuma kumweko kasi kuvhunana.

Tate wangu Emile ni mame wangu Alice, i di Vakatolika. Vona va txi tsula txhetxheni otshe madumingu. Kambe ngu 1939 vanyaphandule va Inglaterra va hokile aha hi nga txi zumba kona ni ku va ningile tate wangu direvhista di di nga txi dhanwa ku Consolação (Nyamsi di danwako ku i Khenjemuka!) Tate wa mina a tekete ku ti tumbula ti to ati marevhista ale ma nga txi tiwomba i ti ditshuri ni ku eto ti mkuzetile ku e khata kulera Bhiblia. Mbimo yi a nga ema kutsula txhetxheni vaakelani va i nga ti vangana vakwe va khatile ku m’wukela. Vona va mahile totshe ti va nga tikota kasi ku tate wangu e simama e va m’katolika ni ku va vite ni mabhulo amangi ngu mhaka ya toneto.

Ani ni henyile ngutu ngu kuwona nzila yi vavhizinyu va nga txi m’ñola ngu yona tate wangu. Ngu toneto ni mahile m’kombelo wule wo huma mbiluni a wu ni nga wu womba makhatoni. Kambe, ngu kutsimbila ka mbimo kuwukelwa ngu vavhizinyu kuhungutekile. Se ni tsakile ngutu ni ku ni tsanisekile ti to ngu ditshuri Jehovha “Muengisi wa mikombelo.”

Ngu 10 ka Maio wa 1940, vanazi va Alemanha va dhumete Bélgica. Kota wuyelo, vathu vavangi va khukhile ditikoni mule. Mwaya wathu wu tutumile wu ya wulambwe ka França. Mbimo yi hi nga txi tutuma, makhambi mamwani, ti txi lava hi pinda ngu ka makhalo o karata, aha masotxhwa a Alemanha ma nga txi lwa ni masotxhwa a França.

Mbimo yi hi nga tshumela hi tsula mtini, hi tumbute to sotshe si hi nga ti naso si ti pitwe, ku ti ko  sala yimbwa yathu Bobbie, i ku yona yi nga hi amukela. Totshe ti ti nga maheka ti ni mahile ni tiwotisa tiya: ‘Ngu kutxani ku di ni tiyimbi ni kuxaniseka ko nga tiya?’

Ka mbimo yileya, athu hi tsanisilwe ngutu ngu maendo a mwanathu Emile Schrantz, a didhota di i nga ti nyaphandule. Ngu kuthumisa Bhiblia, ene a txhamusete kwati to, ngu kutxani ku di ni kuxaniseka, ni ku a xamute sotshe siwotiso sa mina mayelano ni wutomi. Ani ni khatile kuva ni wuxaka wo tsana ni Jehovha ni ku ni tsanisekile ti to Txizimu txa lirando.

Hambi mbimo yi yi nga si se guma yimbi, mwaya wathu wu simamile wu womba-womba ni vanathu. Ngu Agosto wa 1943, mwanathu José-Nicolas Minet a endete aha hi nga txi zumba kona kasi ku ta veka dhixkursu. A wotisile tiya: “I mani a lavako kubhabhatiswa?” Tate wangu ni nani hi guletile mawoko. Hi bhabhatisilwe ka txinambwana txa txidotho kona khe hi nga ti zumba kona.

Ngu Dezembro wa 1944, masotxhwa ya Alemanha ma khatile yimbi yawe yo gwita ka yimbi ya wumbidi ya mafu, wulenge ka Europa, yi nga ziwa kota Batalha do Bolsão. Athu hi txi zumba hafuhi ni ha ku nga ti lwiwa kona ni ku hi hetile mtxima hi di baramile ka txikwartwana txi nga ti hahatshi ka nyumba. Ditshiku dimwani ni humile kasi ku ya ninga sakudya sihari, kambe kuwite dibhomba adi di nga haxula asi si nga ti tshulete txifi. Disotxhwa dimwani da América di ti hafuhi ni mu ni nga ti kona, aha hi nga txi veka kona sihari. Dona di kwangute di txi: “Nama!” Ni tutumile ni tivinza hafuhi kwakwe. Se koneho a ni ambekile kapasete ka msungo kasi ku ni vhikela.

Msana ka yimbi, hi sikotile kusimama hi womba-womba ni vanathu va didhoropa da Liège, di nga txi maneka 90 wa makilometro wuphemba ka ha hi nga txi zumba kona. Ku di pindile mbimonyana, hi khatile ku va ni grupu ya gondo khe Bastogne. Ni khatile kuthuma ka txikritori txo wonisana ni timale ni ku ni mani mkhanju wo maha faculdade de direito. Ku di pindile mbimonyana, ni khatile kuthuma ka txikritori txa mfumo. Ngu 1951, hi lulamisete ti to ku va ni assembleya khe Bastogne. Ava va nga xalela i ti kona mu ka 100 wa vathu, ni ku ka vathu vonevo ku ti ni nyaphandule wo hiseka ngutu, Elly Reuter. A ti tsimbite 50 wa makilometro ngu bhasikeni kasi  ku ta xalela assembleya. Kha ta swela hi tsakelanile ni ku hi sungile kutxhadha. Elly a ti nga di kona kuamukela txirambo txo ya ka txikolwa txa Gileade, khe Estados Unidos. Kambe ene a bhate dipasi e bhalela mzinda wa hamafuni kotshe a txi va txhamusela ti to a si na ku sikota kutsula. Mwanathu Knorr, i nga ti ene a nga txi khatalela mthumo ka mbimo yileya, a xamute ngu nzila ya yinene e m’gela ti to ti ndi na maha e tshumela e rambwa kumweko ni mwamna wakwe. Hi txhadhile ngu Fevereiro wa 1953.

Ka dilembe donedo da dimwedo, ani ni Elly hi xalete Assembleia da Sociedade do Novo Mundo ka Estádio ya Yankee, khe Nova York. Hi di ngadi kona khe, ni zivile mwanathu wu a nga ni ninga mthumo, e tshumela e ni ramba ku hi tsula kumweko khe Estados Unidos. Kambe msana ko maha mkombelo ngu mhaka yoneyo, ani ni Elly hi sungile kwambi tumela ni ku hi tshumete hi ya Bélgica kasi ku hi ya vhuneta grupu ya 10 wa vahuweleli ayi hi nga di nayo khe Bastogne. Ka dilembe di di nga londisa, hi mani mwanana wa mfana, Sergio. Txa kwambi tsakisa ngu ti to, msana ka 7 wa mitxima Sergio a lwate ni ku a fite. Athu hi pandisekile ngutu ni ku hi mahile mkombelo wo hiseka ka Jehovha. Kambe ene a hi tsanisile ngu themba yo tsakisa ya kuwuswa ka vafi.

Ngu Outubro wa 1961, ni mani mthumo awu wu nga txi ni tumelela ku ni thuma kota nyaphandule. Kambe ka ditshiku donedo, ni fonetwe ngu txiro txa komisawu ya Bhetele ka Bélgica. Ene a ni wotisile ti to ina ni ndi na sikota kukhata kuthuma kota muwoneleli wa txigava. Ani ni m’wotisile tiya: “Ina kha ti na ku koteka ku hi thuma kota vanyaphandule ngu mbimonyana hi si se tumela txiavelo txiya?” Ene a tumete. Msana ka ku hi di thumile 8 wa mitxima hi di vanyaphandule, ni khatile kuthuma kota muwoneleli wa txigava ngu Setembro wa 1962.

Msana ka malembe mambidi ni txi thuma kota muwoneleli wa txigava, hi rambilwe kasi ku hi ya thuma Bhetele ka Bruxelas. Hi khatile mthumo wathu kheya ngu Outubro wa 1964. Ka txiavelo txathu txa txiphya, hi mani makatekwa a mangi. Msananyana ka ku hi di endetwe ngu mwanathu Knorr khe Bhetele ngu 1965, ni xamate ngutu nguko ni avetwe kuthuma kota txiro txa komisawu ya Bhetele. Ku di pindilenyana mbimo, ani ni Elly hi rambilwe ku ya pateka ka mtxawa wa 41 wa Txikolwa txa Gileyadhi. Ati mwanathu Knorr a nga ti gete msikati wangu 13 wa malembe msana ti hetisekile! Msana ka txikolwa txa Gileyadhi hi tshumete hi ya Bhetele ka Bélgica.

Ani ni vite ni lungelo yo thumisa ati ni nga ti gonda faculdade kasi kuvhuneta ko lwela tifanelo ta vathu va Jehovha to m’khozela khe Europa, kumweko ni matiko mamwani. (Vaf. 1:7) Ngu toneto ni ve ni lungelo yo womba-womba ni vakoma va matiko o pinda 55, amu mthumo wathu wu nga txi tsimbiswa. Hahanze ko womba-womba ni wukoma mayelano ni ti ninga ti gonda faculdade ani ni txi ti kombekisa kota “m’thu wa Txizimu.” Mbimo yotshe ni txi maha mkombelo ka Jehovha nguku ni txi ti ziva ti to “Mbilu ya mfumeli manzani ka Mkoma, yi fana ni txinambwana txa mati; yi maha totshe ti ene a ti lavako.”—Mav. 21:1.

 Dikhambi dimwani ku mahekile to kari ati ni no ti khumbula mbimo yotshe. Ni womba-wombile ni wamwamna wu i nga di txiro txa Nyumba yo maha milayo khe Europa. Makhambi a mangi ni ti mkombete ti to hi manana kasi ku hi bhula, kambe ngu magwito ti kotekile. Ene ani gete tiya: “Ni ku ninga 5 wa timeneti dwe.” Ka yoneyo mbimo ni mahile mkombelo. Wamwamna wule a xamate ngutu e ni wotisa ti to nji txani ni nga txi maha. Ni gute maso ni mxamula ni txi: “Ni txo bonga Txizimu nguko awe u mmweyo wa sirumwa sa Txizimu.” Ene a ni wotisile tiya: “U lava kuwomba txani ngu toneto?” Ani ni m’kombile dibhuku da Varoma 13:4. Aku a nga txi yi ziva kwati Bhiblia, m’bhalo wonewo wu m’gwesile ngutu. I ve yihi wuyelo? Ani ni sikoti kubhula nayo kudingana 30 wa timeneti, ni ku mtshangano wonewo wu ve wo tsakisa. Ene a tshumete e womba ti to atxi wu xonipha ngutu mthumo wathu.

Ngu malembe o tala, vathu va Jehovha va lwete tifanelo tawe khe Europa, mayelano ni kwambi pateka ka timhaka ta politika, resa kumweko ni timwani. Ani ni ve ni lungelo yo pateka ka timwani ta timhaka toneto ni kuwona Jehovha atxi hi kongomisa ko xula minando matribhunali. Tifakazi ta Jehovha ti xute kona mu ko pinda 140 wa minando khe Corte Europeia dos Direitos Humanos!

Kona mu ka malembe a 1990 ni thumile kumweko ni mwanathu Philip Brumley wa mzinda ka hamafuni kotshe ni mwanathu Valter Farneti wa Itália kasi ku hi kota mkhululeko wa wukhozeli para vanathu khe Cuba mbimo yi mthumo wathu wu nga txi tsimbiswa. Ani ni rumete dipasi embaixada ka Cuba khe Bélgica, ni ku ngu msana ku ve ni mtshangano awu wu nga khatalela txikombelo txathu. Ka mtshangano wathu wo khata khe Cuba kha ta koteka ti to hi txhamusela ati wukoma wa Cuba wu nga si ti pfisisi ti nga txi maha ti to wu tsimbisa mthumo wathu.

Msana ko maha mkombelo hi kombela mkongomiso wa Jehovha, athu hi kombete ti to hi rumela 5.000 wa ma Bhiblia khe Cuba ni ku wukoma wu tumete txikombelo txathu. Ma Bhiblia oneyo ma hokile kwati, me phakelwa vanathu ni ku athu hi ti woni ti to Jehovha a txi katekisa mizamo yathu. Se koneho hi mahile tximwani txikombelo, i ku kurumela kona mu ko pinda 27.500 wa ma Bhiblia. Se wukoma wu tshumete wu tumela txikombelo txathu. Ani ni tsakile ngutu ngu kuvhuna vanathu va Cuba ti to ve va ni Bhiblia yawe.

Ni endete makhambi amangi Cuba kasi kuvhuna vanathu ti to mthumo wathu wu ziwa ngu wukoma kasi ku wu si tsimbiswi. Ngu kumaha toneto ni ve ni mabhulo a manene ni vathumi vavangi va wukoma.

Ngu 1994 kona mu ko pinda 1.000.000 wa vathu va datwe ngu nzila ya tshofu ka txitereka atxi txi nga  nga vaho txo dayela Vathutsi khe Ruanda. Txo mbi tsakisa ngu ti to vanathu vamwani ni vona va datwe. Ngu mbimonyana ya yidotho ku lulamisetwe mtxawa wa vanathu awu wu nga ya ningela txivhuno ka ditiko dile.

Mbimo yi hi nga hoka ka didhoropa da Kigali hi woni ti to hofisi ya wuhunduluxeli ni mu ma nga txi zumba kona mabhuku, si di doletwe ngu tibala. Athu hi pfite sitoriya sasingi so thisa sa vanathu va nga di datwe ngu timesa. Hi tshumete hi pfa madungula a vanathu va nga di vhunanile ni ku kombana lirando ngu nzila yo xamatisa. Ngu txikombiso hi zivile mwanathu wa lihunzu la Txitutsi a nga di baramile ka diphala kudingana 28 wa masiku atxi vhikelwa ngu mwaya wa Tifakazi ta Jehovha ta lihunzu la Txihutu. Ka mtshangano wu hi nga va nawo khe Kigali athu hi sikoti kuthavelela kona mu ko pinda 900 wa vanathu.

Msana keto hi pindile frontera hi hoka Zaire, (nyamsi kuziwako kota República Democrática de Congo) hi txi lavetela mtxawa wa hombe wa Tifakazi ta Jehovha, wu nga di pfhukile ditikoni mule wu ya ka wukhalo wo barama ka wona yimbi hafuhi ni didhoropa da Goma. Athu kha ha nga va mana. Se hi mahile mkombelo ka Jehovha hi kombela ti to e hi kongomisa. Se koneho hi woni wamwamna awu a nga txi tsimbila atxi komba ku ta kheno hi nga di kona. Hi mu wotisile ti to ina a txi kuziva amu ti nga di kona Tifakazi ta Jehovha. Ene a hi xamute atxi: “Na ku ziva. Ani ni mmweyo wa Tifakazi ta Jehovha. Na ti tsakela ngutu ku mi teka ni mi yisa aha ku ku ni komisawu yo khatalela ava va nga welwa ngu tiphango.” Msana kova ni mtshangano wo tsanisa ngutu ni vanathu va komisawu yo khatalela ava va nga welwa ngu tiphango, athu hi ve ni mtshangano ni kona mu ko pinda 1.600 wa vanathu ava va nga di mu ko barama yimbi, kasi kuva thavelela ni ku va tsanisa. Hi va gondete dipasi da Mmidi wu wu Fumako. Vanathu va tsakile ngutu ngu kupfa mapswi aya ma ku: “Anu mbimo yotshe mi mikombeloni kwathu. Athu ha ti ziva ti to Jehovha kha na mbi gwita adi mi lekile.” Mapswi yawa a Mmidi wu wu Fumako ma hetisekile ngu ditshuri. Nyamsi Ruanda, ku ni kona mu ko pinda 30.000 wa vanathu va thumelako Jehovha ngu litsako.

Msana ka kona mu ka 50 wa malembe hi di txhadhile, ni luzile msikati wangu wo dhundeka Elly ngu 2011. Ni mahile mkombelo ka Jehovha ni m’gela nzila yi ni nga txi tipfa ngu yona ni ku ni ti pfite ti to Jehovha ani thavelete. Nzila yimwani yi nga ni thavelela ngu bhulela vamwani mahungu a manene ya Mfumo.

Hambiku ni ku ni kona mu ko pinda 90 wa malembe, ani ni nga txi tsula ka mthumo wo txhumayela dotshe divhiki. Ni tshumela ni tsaka ngutu ngu kuvhuneta ka Dhepartamentu ya ta Mlayo ahawa Bhetele ka Bélgica, kubhulela vamwani txiperiyensia txangu ni kutsanisa majovhem a mwaya wa Bhetele.

I ve kona mu ka 84 wa malembe msana, ni nga maha mkombelo wangu wo khata ka Jehovha. Toneto i ve makhato a wutomi wo xamatisa. Wutomi awu wu ni mahako ni tipfa hafuhi ni Jehovha ditshiku dimwani ni dimwani. Na m’bonga ngutu Jehovha ngu kuva mbimo yotshe adi engisile mikombelo yangu.—Mas. 66:19. b