Ka dilembe adi di nga londisa, ku ningetwe txiziviso. Bhetele ya Joni yi ndi na lava vabhetelita ava va ndi no thuma ka mtxhini wa wuphya awu wu ndi no xawa. Ani ni tekete ku khani ngani wuwa se ni tsakile ngutu kuva ni di sawutwe. Hahanze ka mina va Bhetelita vamwani va khe Canadá i nga ti Dennis Leech, Bill McLellan, ni Ken Nordin ni vona va dhanwi. Se va hi gete ti to mathikithi athu i ti yo tsula dwe.

Se ni ligarete mame wangu ni m’gela atiya: “Mama ni ni nyuzi ni lavako ku kugela, ni ya Joni.” Mame wangu i ti m’thu wo malala. Kambe i di m’thu wa moya awu a nga di ni likholo la hombe ka Jehovha. Mame kha womba ta tingi mbimo yi ninga ligarela kambe ni ti ti ziva a ti to ene wa ni seketela. Hambiku tate wa mina ni mame wangu va nga txi xukuvala, mbimo ni nga rura ni ya zumba kule, ni wammweyo wawe a nga lwisana ni txisungo atxi ninga tximaha.

Kukhata, ani ni vanathu vale va vararu hi yite Bhetele ya Brooklyn, kona kheya hi tiya zumba mitxima yiraru hi mana trenamentu yo thumisa mtxhini wo ganja. Ngu msana keto, hi bete txitimela txa mmatini hi ya Cidade de Cabo khe Joni. Ni ti ngadi kumaha 20 wa malembe, mbimo yi ninga hoka Cidade de Cabo, hi bete ka txitimela txo ya Joanesburgo. Dipfumba di khatile ni wusiku, ni mixonyana txitimela txi emile ka txidhoropana txa Karoo wukhalo wu wonekako i di txiwulanyana, ni i ti wukhalo wo hisa. Ni ti thavanyana, athu va mune hi to khukha hi ya wona ka di janela hi ti wotisa tiya: Wukhalo muni wuleya? Se hi txi, i hani mu hi nga ti wuleta kona mani! Ku di pindile malembe yo kari hi tshumelete ka wukhalo wule, hi ti ya wona ti to sidhoropana sa sidotho asi si nga ti ni vathu va wunene ni kudikha.

Ka malembe yo kari txiavelo txa mina i ti ku thumisa mtxhini wo ganja. Mtxhini wonewo wu ti xamalisa ni ku wu ti karata ngutu ku wu thumisa, ani ni ti fanela kululamisela tilayeni ta mtxhini kasi ku ganja marevhista a Muwoneleli ni Khenjemuka. Bhetele yi ti ganja marevhista ngu tidimi to tala ta Africa, i si nga ta Joni dwe, kambe ni timwani ta matiko aya ma nga ti maneka wuphemba ka Africa. Hi nga kutshura kuwona mtxhini wule awu wu nga hi maha hi khukha amu hi nga ti zumba kona, yi txi thumiswa ngu nzila ya yinene!

Ngu msana keto hi ti ya thuma ka hofisi yo ganja yi yi ngati khatalela mithumo yo hunduluxela ku ganja ni ku rumela. Ni di zumba ni di bhisi kambe ni ti ni wutomi wo tsakisa.

Ngu 1968, ni txhadhile ni Laura Bowen awu a nga ti zumba hafuhi ni Bhetele. Hahanze ko thuma kota nyaphandule, ene ati thuma Bhetele kota mabhalane ka Departamentu ya wu hunduluxeli. Ka mbimo yoneyo, nga ku Bhetelita a txi txhadha ene ati fanela kuhuma Bhetele. Se athu hi amukete txiavelo txo ya thuma kota vanyaphandule vo sawuleka. Ani ni karatekilenyana, phela ni zumbile digumi da malembe Bhetele, ni si khali kukarateka ngu so xava mwendo ko zumba kona. Se hi ndi na mahisa kutxani ti to hi ti xayisa ngu txivhuno txi hi nga ti ningwa kota vanyaphandule vo sawuleka? Mtxima ni mtxima kadha m’thu a ti amukela 25 wa marandi aya ma nga ti dingana 35 wa madholari ka mbimo yoneyo. Kambe, eto ti ti koteka ngako hi txi hetisisa maora aya ma nga ti laveka, maendo o wuyela kumweko ni mabhuku aya hi nga ti ningela. Ka mali yoneyo hi ti fanete ku hakela wukhalo wu hi nga ti zumba ka wona, sakudya, xapa ku khatalela ta dihanyo ni silaveko simwani.

Hi sawutwe ku ya vhuneta ka grupu ya yidotho ayi yi nga ti maneka ka didhoropa da Durban hafuhi ni linene. Kona ku di ni vaaki votala va va bhaniyana, kutala ka vona i vanana va vale va nga ti thotwe kuya thuma ka komponi ta txhukela magwito ka malembe ya ma 1800. Vona se va ti ni mithumo ya yiphya, hambiketo, va ti veketa m’dhawuko wawe, mabhikelo ati tipatako mixaka ya yingi ya sakudya so tshamba. Vona va ti womba-womba txingiza se atiya ti ti hi hehukela ka to tala.

Ka mbimo yoneyo, txilaveko ka va nyaphandule vo sawuleka i ti 150 wa maora ngu mtxima. Se ani ni Laura hi ti ti emisete ku thuma 6 wa maora ka ditshiku do khata kambe matxelo a wukhalo wonewo i ti o hisa. Athu hi si nga ni maendo o wuyela mwendo txigondo se ku ti laveka hi thuma 6 wa maora hi txi txhumayela ngu mti ni mti. Se hi khatile kutxhumayela, msana ka mbimonyana ni ti ya wona diwatxhi hi ti ko maha 40 wa timeneti dwe, se ni ti wotisa: Ina hi na tikota tonatiya?

Kudotho-kudotho hi kotile ko tolovela, ditshiku ni ditshiku hi ti maha masande hi tshumela hi thela sopa mwendo kafe mu ka termo. Ngako hi txi lava ku emanyana hi ti emisa tximovhana txathu ka mtsudi. Ka mbimo yimwani hi ti randelwa ngu sivananana sa vabhaniyana asi si nga ti xamala si txi lava ku hi ziva. Mndani ka masikunyana, hi ti tumbuti ti to ku txi pinda maora mambidi mwendo mararu, ditshiku di si sweli kupinda.

Ti txi hi ninga litsako ku txhumayela Bhiblia ka vathu vale vo ziva kuamukela vapfumba. Va bhaniyana vathu va txixonipho va wunene ni ku dhunda Txizimu. Votala va ma tsakela mahungu a manene. Vona va ti dhunda kugonda ngu Jehovha, ngu Jesu, ngu Bhiblia, ngu mafu a maphya ni themba ya kuwuka ka vakufa. Msana ka dilembe, se hi ti ni 20 wa sigondo. Ditshiku ni ditshiku hi ti bhika sakudya ni yimweyo ya timwaya ayi yi nga ti gonda ni nathu. Se eto ti ti hi maha hi zumba hi di tsakile.

Khata swela hi amukete txiavelo tximwani txo va muwoneleli wa Txigava. Wukhalo wu hi nga ti wonelela wu ti khukhela lineneni ka Índico. Divhiki ni divhiki hi ti zumba mtini ka mwaya wo kari hi pfuxela va huweleli va dibanzani, hi txhumayela navo ni ku va tsanisa. Vona va ti hi konta vanana va ha mtini hi ti dhunda kusakana ni vanana vawe ni sihari sawe asi va nga ti fuya. Ma vile malembe mambidi o tsakisa, aya ma nga pinda ngu txikuluveta. Hi sa ti emela, hi ligaretwe ngu Bhetele, mwanathu a to hi gela atxi khene hi pimisa ku mi tshumela mi wuya mi ta thuma Bhetele. Xamulo yangu ni to khani: “Ha txi tsakela ngutu txiavelo txathu kona hawa hi ku kona.” Kambe ditshuri ti to hi ti emisete kuya thuma ova ha hi nga ti rumwa kona.

Txiavelo atxi ni nga ti ningilwe Bhetele i ti txa Departamentu ya m’thumo. Ni vile ni dikato do thuma kumweko ni vanathu vo tala vo vitwa. Ka mbimo yile msana ko muwoneleli wa txigava adi endete dibanza do kari ene a ti rumela relatorio Bhetele. Se Departamentu ya mthumo yi ti rumela dipapilo ka dibanza ngu kuya ngu relatorio a yile muwoneleli wa txigava a nga ti yi mahile. Txikongomelo txa mapasi onewo i ti kutsanisa ni ku ningela mkongomiso awu wu nga ti laveka. Eto ti ti lava to va mabhalane va dibanza ve thuma ngutu, nguko vona va ti fanete ku hunduluxela marelatorio onewo ya va woneleli a ya ma nga txita ngu Txikhoza, Txizulu ni timwani tidimi ta Africa ma txi wuya ngu txingiza. Msana keto vona va ti fanete ku hunduluxela mapasi a Bhetele aya  ma nga txi ta ngu Txingiza me va ngu tidimi timwani ta Africa. Ni ti dhunda kuthuma kumweko ni vahunduluxeli vale va nga ti thuma ngutu. Vona va ni vhuni ngutu kupfisisa sikarato asi vanathu va Africa va mananako naso.

Ka mbimo yoneyo Joni ku ti hahatshi ka mlayo wa apartheid i ku txisawu-sawu. Ka mlayo wonewo, lixaka limwani ni limwani la vathu, li ti fanete kuzumba ka wukhalo wa lona. Se vathu va i nga ti va lixaka lo hambana va si dhivani. Se vanathu vavalandi va ti bhula ve txhumayela, ni ku xalela mitshangano ngu tidimi tawe.

Kala mbimo yoneyo ni si khali kupatana ni vanathu vavalandi va Africa nguko mbimo yotshe ni ti sawulwa ku ya vhuneta ka dibanza adi di womba-wombako txingiza. Se mbimo yi ninga ti thuma ka Departamentu ya mthumo, ni vile ni lungelo yo gonda ngu valandi va Africa midhawuko yawe ni sihena sawe. Ni txi si wona ngu hafuhi sikarato asi vanathu va nga ti manana naso ti txita ka kuwonisana ni mikhuva ni sihena sa wukhongeli sa wukhalo wonewo. Vona va ti ni txibindi, va tshotshile kule txihena tximwani ni tximwani atxi txi nga mbi seketelwa ka Bhiblia. Niku va ti lamba ku ti pata ka tximwani ni tximwani atxi txi nga ti yelana ni wuñanga. Vona va ti maha toneto hambi ku vanga ti wukelwa ngu maxaka, ni vamwani va m’gangani. Ka makhalo aya i nga ti hahanze ka madhoropa, vathu va kona i ti sisiwana ngutu vona va sa gonda ngutu, hambiketo va ti xonipha Bhiblia.

Ni vile ni jombo yo thuma kumweko ni vanathu ko thetha timhaka ati ti nga txi yelana ni mkhululeko wa wukhozeli wathu kumweko ni kwa mbi ti beta ka politika. Vanana vamwani va Tifakazi ta Jehovha va hingilwe txikolwani ngu kulamba kuembelela tindando ta wukhongeli ni ku maha mikombelo. Likholo la mina li tsanisilwe ngu wona kuthembeka ni txibindi txawe.

Vanathu kambe va ti wonana ni txikarato ka ditiko da didotho da Africa adi di ngati dhanwa ku i Suazilândia konku i ku Essuatíni. Mbimo yi Mkoma Sobhuza a nga fa, kukurumetilwe ti to votshe vathu va ditiko dile, ve londisa txihena txokari txa txidilo. Vavamna ti txi lava ve yola misisi yawe, ni vavasikati ti txi lava ve wila misisi yi koma. Sihena soneso si ti yelana ni wukhozeli wa vafi, aniko vanathu va lambile kusengemela ka sona. Ngu mhaka ya toneto, vavangi va xuphilwe. Kuwona kuthembeka kwawe ka Jehovha, ti gwesile mbilu yangu. Hi pfite madungula a nzila yi vanathu va Africa va nga simama va di thembekile  ni ku timisela, se eto ti tsanisile likholo lathu.

Ngu 1981, ni sawutwe ti to ni ya vhuneta kutshukwatisa tinzila to ganjisa ngu kuthumisa makomputadhori. Se ni tshumete ni ya thuma ko ganja, kuvile mbimo yo tsakisa ngutu. Nzila yo ganjisa mabhuku yi ti txitxa ha mafuni kotshe. Mmweyo wa vaxavisi va wukhalo wule, a lombile Bhetele mtxhini wo ganja ti to hi wu thumisa mahala. Se Bhetele yi vhaletile 9 wa mitxhini yo ganja ya kale ngu 5 wa yona ya yiphya ya tshuko. I si ngeto dwe, kutshumete kuvekwa mtxhini wa hombe wo ganja awu wu nga ti sikota kuganja mabhuku a mangi ngu mbimo ya yidotho. Mthumo wu txi txitxa ngu txi kuluveta.

Kuthumisa makomputadhori ti mahile ti to ku tumbulwa tinzila ta tiphya to ganja ngu thumisa MEPS, i ku nzila yo ganja mabhuku ngu tidimi to tala. Ku vile kutxitxa ka hombe, kukhukhela ka mitxhini yile ya yidotho yo karata, ayi yi nga maha ti to mune wa va Bhetelita ve rura khe Canadá ve ta Joni! (Isaya 60:17) Ka mbimo yoneyo athu va mune hi ti txhadhile ni vasikati vathu vanyaphandule, ava va nga ti vitilwe ngu didhawa da moya. Bill ni nani hi ti ngadi hi thuma Bhetele, Ken ni Dennis va vile ni vanana ni ku va zumba kona kheya Joni.

Mithumo Bhetele yi txi engeteleka. Mtengo wa tidimi ati hi nga ti ganja ni ku hunduluxela ngu tona mabhuku ti ti engeteleka. Ni ku mabhuku onewo ti tilava hi ma rumela ka ma Bhetele mamwani, ngu toneto ti lavile ku kuakwa Bhetele ya yiphya. Bhetele ya yiphya yi akilwe ka wukhalo wo tshura ngutu mswa-ditambo ka Joanesburgo ni ku yi ningetetwe ngu 1987. Kuvile lungelo ya hombe kwangu kuwona nzila yi mthumo wu nga kula ngu yona, ni kutshumela ni thuma kota txiro txa Komisawu ya Bhetele ya Joni ngu malembe o tala.

Ni xamate nguto ngu 2001 mbimo yi ni nga rambwa ti to ni ya thuma kota txiro txa Komisawu ya Bhetele ya Estados Unidos ayi yi nga ti ngadi kuwumbwa. Hi xukuvate kuva hi leka mthumo wathu ni vangana vathu khe Joni kambe hi tsakile ngutu kukhata wutomi wa wuphya kota siro sa Bhetele ya Estados Unidos.

Timwani ti nga hi maha hi xukuvala ngutu, ngu siya mame wa Laura ene se ati kumbile. Kutxitxa kwathu hi ya Nova York hi si na kumaha to tala ku m’vhuna. Kambe vananda va Laura va di ti emisete kukhatalela mame ka totshe ati a nga txi ti lava. Vona va wombile tiya: “Athu kha hi na kusikota kuva ka mthumo wa mbimo yotshe. Kambe athu hi nga xayisa mame anu mi di ka mthumo wa mbimo yotshe.” Athu hi va bongile ngutu.

Mkoma wa mina ni msikati wakwe, va vile ni mawonelo aya ma fanako. Vona va ti hanya Toronto ni ku va ti khatalela mame wangu awu se a nga ti noni. Se kuti pinda 20 wa malembe va txi zumba ni mame. Dikhombo da kona hi di ngadi kurura hi ya Nova York mame a luzile. Ha bonga ngutu lirando ni wunene a li mkomwangu ni msikati wakwe vanga li kombisa mwamwangu. Ku xayisa vaveleki hi nga m’sakano. Kambe maxaka athu mati ti emisete ku ti pfananisa ni txiemo ti to ve khatalela mthumo wuwa. I kateko wa hombe kuva ni maxaka o nga tiya!

Kudingana malembe o kari, mthumo wangu khe Bhetele ya Estados Unidos wu ti tsimbilelana ni ku ganja mabhuku i ku Departamentu ayi konku yi yako yi va ya txingweno ni ku hehukiswa. Konkunyana, ni khatile kuthuma ka Departamentu ya wuxavi. I lungelo ya hombe ka mina kuva txiro txa Bhetele ya hombe kudingana 20 wa malembe. Konkuwa, Bhetele ya Estados Unidos yi na ni kona mu ka 5.000 wa va Bhetelita ni 2.000 wa commuter, i ku vanathu vava vhunetako va di kule.

Ka 60 wa malembe ma nga phinda ni siya ti pimisa ti to wutomi wangu wu ndi na teka txikongomelo txiya, ka malembe otshe awa, Laura ani seketete ngu mbilu yakwe yotshe. Ngu ditshuri ni vile ni wutomi wo tsakisa, hi vile ni siavelo so hambana-hambana. Hi thumile ni vanathu vo tala vo xamalisa ni ku hi endete ma Bhetele o tala ha mafuni kotshe kota va emeli va mzinda. Konkuwa ni ni 80 wa malembe, kha ni ngadi ni sikota kumaha mithumo ya yingi, kambe ku ni vanathu vavangi ava i ku ngadi vaphya ava va sikotako kumaha wotshe mthumo.

M’bali wa masalmo a wombile tiya: “Di katekile ditiko dile Txizimu i ku MKOMA.” (Mas. 33:12) Adiya ditshuri do mbi kanetwa! Na bonga ngutu kuthumela Jehovha kumweko ni vathu vakwe ava va nga tsaka.