KA MALEMBE ya ni nga ti ya txikolwani, kha ka txitxa txilo. Txikolwani kwathu, ava u nga ti gonda navo ka dilembe do khata ngu vona ava u nga ti za u ya gwita u txi gonda navo. Ngu ditshuri motshenu mi tshumela mi zivana ni matina.

Didhoropa da Liberty di ti randetwe ngu tithembwe ta tidotho. Ku ti dimwa ngutu mafaka. Mbimo yi ni nga velekwa ngu yona tate a ti thuma ka mmweyo a nga ti ni tithembwe. Aku ni nga ti ngadi mfana, ni gondete kutsimbitisa m’torotoro wa thembweni ni kumaha mithumo yimwani ya thembweni. Mbimo yi ni nga velekwa, tate se i ti m’thu wa hombe, a ti ni 56 wa malembe se mame a ti ni 35. Hambi keto, a ti ngadi ni mtamo. Ene a ti dhunda kuthuma, se a gondisile vanana vakwe ni vona. Kha nga za e va ni male yo tala, kambe a ti hi dyisa, e hi ambeka hi tshumela hi va ni wukhalo wo zumba. Mbimo yotshe a ti zumba ni nathu. Tate a luzile a di ni 93 wa malembe. Se mame a luzile a di ni 86. Votshe kha va thumela Jehovha. Hambi keto, mmweyo wa vafowethu a thuma kota didhota kukhukhela ngu 1972.

Mame i ti mkhongeli wa hombe. Ene a ti hamba e hi teka hi ya txhetxheni ya Batista. Do khata adi  ni nga pfa to ku ni sizimu sisaru ka wukhalo wumwewo ni ti ni 12 wa malembe. Se ni wotisile mame ni txi khani: “Ti mahisa kutxani ti to Jesu e va Mwanana ni Tate kani?” Ni khumbula ti to mame a ti khene: “Njixamaliso mwanangu. Eto hi nge tipfisisi.” Ngu ditshuri eto i ti txixamaliso kwangu. Hambi keto, mbimo yi ni nga ti ni 14 wa malembe, ni bhabhatisilwe mu ka txinambwana txa didhoropani mule. Va ni betile matini makhambi mararu, i ku ngu ditina da Tate, ni da Mwanana ni da moya wo sawuleka!

Txikolwani, ni ti ni mngana wu i nga ti mpeki wa sibhakela, se a ni kuzetete ti to nani ni peka sibhakela. Ni khatile kuternara, se ni bela ka mtxawa wo lwa sibhakela wu dhanwako ku i Golden Gloves. Ni si wu woni msakano, se ni to ya lwa makhambinyana mangahi ni so leka. Ni dhanilwe ngu Mtxawa wa Masotxhwa a Estados Unidos ni rumelwa Alemanha. Mbimo yi ni nga ti kona kheya, tixefe tangu ti ni rumete ka txikolwa txa masotxhwa ti txi pimisa ti to na maha mthangeli. Va ti lava ti to wusotxhwa i va mthumo wangu. Ani ni si ti lavi toneto, se mbimo yi ni nga heta malembe mambidi a mlayo wa wusotxhwa ni humile ngu 1956. Hambiku ni nga ti sa ti emela ni bete ka dibutho do hambana ngutu.

Na ni si se gonda ditshuri, ni ti ni mawonelo o biha ngu ti wamwamna a fanelako ku wonekisa tona. Mapimo angu ma ti onhilwe ngu mafilmu ni va ni nga ti zumba navo. Ni ti pimisa ti to wamwamna awu a womba-wombako ngu Bhiblia i singa wa txilo. Kambe ni khatile kugonda to maha ati ti nga txitxa wutomi wangu. Ditshiku dimwani, ni ti mmovhani kwangu dhoropani, ni ti ta loswa ngu mahorana mambidi. Ona i ti tindiya ta dijaha dimwani di nga nga tekana ni ndiyangu. Mahorana ale i ti Tifakazi ta Jehovha. Ma ti khala ku ni ninga marevhista a Muwoneleli ni Khenjemuka!, kambe ni ti ya wona ti to da Muwoneleli ni si di pfisisi kwati. Kambe ditshiku diya ma ti ni ramba ka Gondo ya Dibhuku ya Dibanza. I ti mtshangano wawudotho wo gonda Bhiblia ni mabhulo wu nga ti mahelwa mtini kwawe. Ni ti khani na ti wona. Se va to ni sekela va txi khona: “U na ta?” Ni ti khani: “Ni na ta.”

Ni gwitile ni tilaya nguko ni nga tumela, kambe ni ti khani na mbi leka kumaha ati ni nga thembisa. Se minova yile ni yite ka mtshangano wule. Vanana va ni xamalisile. Ni xamatisilwe ngu ti vanana va nga ti yi zivisa tona Bhiblia! Hambi keto, ni ti ngadi ni txi ya sotoni ni mame, ni si se ziva to tala ngu Bhiblia. Se ni tumete kugonda Bhiblia nguko ni ti la kuziva to tala. Txo khata kugonda ngu ti to ditina da Txizimu i Jehovha. Ni ti khala kuwotisa mame ngu Tifakazi ta Jehovha, se ene ati khene: “Ya, vona va khozela madhala mmweyo va ku khona i Jehovha.” Kambe konkuwa ni ti pfa ti to na tuleka maso!

Kha na swela kukula ngu didhawa da moya nguko ni txi ti ziva ti to ni mani ditshuri. Ni bhabhatisilwe ngu Março wa 1957, ni ti ko va ni 9 wa mitxima ni di khatile ku ya mitshanganoni. Se ni txitxile mawonelo. Ni tsakile ngutu nguko ni nga gonda ati Bhiblia yi ti gondisako ngu wuthu wa wunene. Jesu a ti hetisekile. Ene a ti ni mtamo wo pala vathu votshe. Kambe a si lwi ni vathu. Hahanze keto “ene a ti lekile e xaniswa,” nga ha ti nga ti profetilwe ngu kona. (Isaya 53:2, 7, Tradução do Novo  Mundo) Ni gondile ti to mlondeteli wa ditshuri wa Jesu “a fanete kuhanya ngu kuthutha ni votshe vathu.”​—2 Timoti 2:24.

Ni khatile ku va nyaphandule ngu 1958. Ti lavile ni ema mbimo ya yidotho. Ngu txani? Ni ti la kutxhadha ni Gloria, dimwedo da mahorana ale ma nga nga ni ramba ka txigondo txa dibhuku! Kha ni tilayi ngu toneto. Gloria ni ti muwona a txi nga diringwi da lisima ngutu, ni konkuwa ni mu wonisa toneto. Ni m’wona a txi fana ni dirigwi do dhula da dhayimani, aku ni nga txhadha nayo ni tsakile ngutu! Hi nga pfa ati a ku nato:

“Mndani ka mame hi 17. Ene i ti Fakazi yo thembeka. A luzile ni di ni 14 wa malembe. Msana keto tate a khatile kugonda Bhiblia. Mkoma wangu a txo hetisa sekundaria. Se aku hi nga ti singa ni mame, papa a ti ya kombela txikolwani ti to ani ni mkomwangu hi txitxana kuya txikolwani. Ditshiku di ni yako ene e sala mtini, adi i ku ene ngani ni nga ti sala, ti to kumaneka mmweyo mtini kasiku e khatalela vanana. Hi ndina kota ni kulungisa so lalela, Papa a si se wuya ngu mthumoni. Mthangeli wa txikolwa a tumete, se hi mahisile toneto kala mkomwangu e heta txikolwa. Hi gondetwe ngu maxaka athu a mambidi i nga ti Tifakazi, se athu hi nga va Tifakazi ta Jehovha hi 11. Ni ti tsakela kuya thembweni hambiku ni nga ti ngadi ni txi thava. Samuel mwamna wangu a ni vhuni ngutu malembe o tala.”

Ani ni Gloria hi txhadhile ngu Fevereiro wa 1959. Hi khatile kuphandula hotshe. Ngu Julho wa dilembe donedo hi tatisete petisawu yo thuma Bhetele. Ngu ditshuri hi ti ti lava kuya thuma mzinda wa mafu otshe. Mwanathu Simon Kraker, ngene a nga bhulisana ni nathu. A hi gete ti to ava va nga tekana va si tumelelwi kubela Bhetele ngu mbimo yoneyo. Hi simamile hi txi lava kuthuma Bhetele, kambe ti tekile mbimo yo lapha.

Hi bhalete mzinda wa mafu otshe ti to hi kombela kurumelwa amu ku ku ni txilaveko txa hombe txa vahuweleli. Va hi gete wukhalo wumwewo dwe, i ku: Pine Bluff, Arkansas. Ngu mbimo yoneyo, Pine Bluff ku ti ko va ni mabanza mambidi. Dimwedo da vo basa ni dimwedo da va mtima. Hi yisilwe ka da va mtima, di nga ti ni 14 wa vahuweleli.

Ti nga maha u txi xamala ngu ti to Tifakazi ta Jehovha ta hambanisa vo basa ni va mtima. Mhaka ngu ti to, ngu mbimo yoneyo ku ti singa ni nzila. Wukoma wu si tumetisi kupatanisa va mtima ni vo basa ni ku, ku ti ni txikarato txa wugevenga. Ka makhalo o tala vanathu va ti thava ti to ngako va txi patanisa tixaka timbidi ta vathu ti to ve khozela, Nyumba ya Mfumo yi ndina haxulelwa. To nga toneto ti humelete. Ngako Tifakazi ti txi txhumayela mitini ka vo basa, ti ndina ñolwa mwendo kupekwa. Se kasiku hi kota kutxhumayela, hi engisile mlayo hi txi emela to ngu kutsimbila ka mbimo ti ndina txitxa.

Hi nga mbimo yotshe mthumo wathu wo txhumayela wu nga ti hehuka. Hi txi txhumayela ka makhalo a va mtima, hi txi thuka hi phazama hi peka ditimba da vo basa. Ngu txikuluveta hi ti fanete hi wona ti to hi na maha txani: Hi na va txhumayela mwendo hi no kombela divalelo hi tsula? Mbimo yoneyo ti ti mahisa toneto.

Kota vanyaphandule, hi ti lava male yo tihanyisa ngu yona. Wungi wa mithumo; yi hi nga ti yi mana hi ti hola male ya yidotho ngu ditshiku. Gloria a ti thuka e thumela vathu mitini kwawe. Va ti tumela ti to nani ni mu vhuna ti to a si heti mbimo yo tala. Va ti gwita ve hi ninga so susula. Divhiki ni divhiki Gloria a ti pasara simaha sa mwaya wo kari. Ani ni ti thuma jaradi ni yimwani mithumo ya mtini. Ka mti wumwani wa vo basa, hi ti ya bahula majanela. Mbimo yi Gloria a bahulako ngu mndani, ani ni ti bahula ngu hahanze. Hi thumile ditshiku dotshe, se va hi ningile so susula. Gloria a dyete nyumbani, kambe ti lavile e zumba ka wukhalo wakwe ekha. Ani ni dyete garaji, kambe ni si na mhaka, sakudya si ti tshamba. Mwaya wule i ti wa wunene, va txo kuzetelwa ngu vathu vamwani. Ni khumbula ditshiku dimwani hi nga ema mabhombani ti to hi thela mafura mmovhani. Msana ko hi thelela, ni kombete wo basa a nga ti thuma kona hale to mwendo Gloria a nga mana kuya txipetoni.  A to ni wona a di henyile a txi khene: “Kukhotilwe.”

Ngu didhawa dimwani, hi ve ni timbimo to tsakisa ni vanathu ni ku, hi ti wu dhunda mthumo wa thembwe! Mbimo yi hi nga hoka ngu yona Pine Bluff, hi ti zumba ni mwanathu wu ngu mbimo yoneyo i nga ti dilanda da dibanza. Msikati wakwe a si se va Fakazi, se Gloria a gondile nayo Bhiblia. Nani ni khatile kugonda ni mwanana wawe wa dihorana ni mwamna wakwe. Mame ni mwanana va mahile txisungo txo thumela Jehovha ni kubhabhatiswa.

Ka dibanza da vo basa hi ti ni vangana. Vona va ti hi ramba hi ya lalela navo, kambe hi ndino tsula ni wusiku dwe ti to hi siwonwi ngu vathu hi di ni vale vo basa. Ku ti ni mtxawa wa vathu wu wu nga ti seketela txisawusawu txa tixaka ni wugevenga, i ku Ku Klux Klan (KKK); wona wu ti karata ngutu. Ni khumbula ditshiku dimwani ni wusiku, dijaha dimwani di di khalahatshile ha txidingeni ka mti wa dona di ti ambate dijasi do basa ni txigoko so ambalwa ngu ma KKK. Kambe toneto kha ta vhalela vanathu kukombisa wunene. Ditshiku dimwani, hi ti lava male ti to hi ya ka mtshangano wa m’ganga, se hi woni i di tshuku kuxavisa mmovha wathu. Mwanathu mmwani a tumete ku wuxava ti to hi kota kuya mtshanganoni. Ku di gumile mtxima, ditshiku dimwani hi wile ngu kutsimbitisani ka sigondo hi di karate, hagari ka lisani la malanga, hi hokile hi xamala. Hi ti ta mana mmovha wule wathu wu di vekilwe masoni ka nyumba! Ngu txitimwi ka mmovha hale masoni ku ti vekilwe txiphephana txi nga ti bhatwe tiya: “Tshumela u teka mmovha wako awu ni ko kuninga. Mwananu.”

Tximaho tximwani txa wunene txi ni gwesile mbilu. Ngu 1962, ni rambilwe ku ya ka Txikolwa txa Wuthumeli wa Mfumo dhoropani ka South Lansing, Nova York. Ku ti hetwa mtxima ku txi gondiswa vawoneleli va mabanza, va sigava ni va miganga. Ngu mbimo yoneyo ni si thumi, se male i ti yidotho. Koponi yimwani ya matelefone yi ti khala ku ni kambela ti to yi ni thola. Ni ndina va mlandi wo khata kuthuma ka koponi yile. Ngu magwito va wombile ti to wukhalo wuho. Se ni ndina maha txani? Male yo ya Nova York ni si nga nayo. Ni alakanyisisile kha kwati ngu kubela mthumoni ni leka ku ya txikolwani. Ati ti nga maheka ni txi lava kubhalela Bhetele, na mbi ti divala.

Ka dibanza dathu ku ti ni mwanathu awu mwamna wakwe i nga ti singa Fakazi. A tile ni mixo ngutu, e ta ni ningeta evhelope yo tala ngu male. Ene ni vanana vamwani vakwe va hetile mavhiki va txi phindula ve ya sakulela txigama ka koponi yo dima txigama. Va mahile toneto ti to ni mana male yo ya Nova York. A ti khene: “Tsula txikolwani u ya gonda ati u no tikotisa tona, u na wuya u ta hi gondisa!” Ni gwitile ni kombela koponi yile yi nga ti la ku ni thola ti to ni heta mtxhanu wa mavhiki ni si se khata kuthuma. Va ti khona: “Ahim-him.” Kha na karateka. Se ni ti mahile txisungo. Na tsaka nguko ni nga mbi tumela mthumo wule!

 Wona ti Gloria a ti khumbulako ngu Pine Bluff: “Ni pfite lirando ngu wukhalo wule! Ni ve ni 15 ku ya ka 20 wa sigondo. Hi ti txhumayela ngu mti ni mti ni mixo, se hi gwita hi tsimbitisa sigondo ditshiku dotshe. Mamwani masiku hi ti hokisa ma 23h. Wunyaphandule wu ti kensa! Eto ti ti ni tsakisa. Ni nge hembi, ni si tilavi kumaneka ka mthumo wo endela mabanza, kambe Jehovha a ti ni takwe.” Ngu ditshuri Jehovha a ti ni makungo akwe.

Mbimo yi hi nga ti vanyaphandule Pine Bluff, hi tatisete petisawu yo va vanyaphandule vo sawuleka. Hi ti emela kurambwa. Ngu kutxani? Hi ti tiziva ti to muwoneleli wathu wa m’ganga a ti lava hi ya vhuneta ka dibanza da Texas, ni ku ene a ti lava hi thuma kota vanyaphandule vo sawuleka. Eto hi ti tsakete. Hi rinzete ni kurinzela, hi txi khathu hi na yi mana xamulo, kambe dipasi di si hoki kureya. Ngu magwito di hokile. Hi sawutwe ku ya endela mabanza! Eto ti mahekile ngu Janeiro wa 1965. Mwanathu Leon Weaver, awu konkuwa i ku mtshanganisi wa Komisawu ya Didhavi da Estados Unidos, a ti sawutwe kuthuma kota muwoneleli wa txigava nene.

Ku va muwoneleli wa txigava ti ti ni dhukisa. Ku ti pindile dilembe mwendo mitxima muwoneleli wa txigava James A. Thompson, Jr a di xolisisile tifanelo tango. Ngu wunene a ni txhamusete amu ni fanelako kutshukwatisa kona, e womba ati ti lavekako ka muwoneleli wa txigava. Neti ni nga khata kuendela mabanza, ni ti woni ti to ngu ditshuri txialakanyiso txi a nga ni ninga txi ti laveka. Msana ka kuva ni di sawutwe, mwanathu Thompson ngene a nga khata e thuma ni nani. Ni gondile to tala ka mwanathu wuwa wo thembeka.

Ka masiku onewo, muwoneleli wa txigava a ti ko gondiswa ka kudotho. Ni hetile divhiki ni txi wona ati muwoneleli wa txigava a thumisako tona. Se nene e gwita e heta divhiki a txi ni wona mbimo yi ni nga ti endela dibanza dimwani. A ni ningile sialakanyiso ni mkongomiso. Kambe msana keto se hi sate hokha. Ni khumbula ni txi gela Gloria ni txi khani: “Ina o tsula konkuwa?” Ngu kutsimbila ka mbimo ni tumbute mhaka ya lisima. Mbimo yotshe ku ni vanathu va vanene ava va nga kuvhunako. Kambe ti lava u tumela kuvhunwa. Ni ngadi ni txi tsakela txivhuno atxi ni nga txi mana ka vanathu vo fana ni J. R. Brown, a nga ti endela mabanza ni ka Fred Rusk a nga ti thuma Bhetele.

Ngu mbimo yile, txisawusawu txi ti ka makhalo otshe. Dikhambi dimwani hi txi endela Tennessee, mtxawa wa KKK wu humile wu tsimbila sitaratoni. Ni khumbula mbimo yi hi nga ti thembweni, hi ema hi xava so dya. Mbimo yi ni nga ya txipetoni, dijaha dimwedo da vo basa di nga ti tibhaletete  mmidi di ni londetile di di henyile. Kambe ku gwitile kuta mwanathu mmwani wo basa a nga ti laphile kupinda dijaha dile. A ni wotisile a txi khene: “Ta lunga mwanathu Herd?” Dijaha dimwani di humile di sa tiruma. Ngu kutsimbila ka malembe, ni ti woni ti to txivangelo txa txisawu-sawu txa tixaka, hi nga mxowo wa didhowo kambe njionho atxi hotshethu hi ku natxo. Ni ti gondile ti to ku singa ni mhaka ni mxowo wa didhowo, mwanathu i mwanathu. Ngako ti txi laveka, a nga fa a txi kulwela.

Hi hetile 12 wa malembe hi txi endela mabanza ni 21 ni di muwoneleli wa m’ganga. I ve malembe aya ni nga wuyelwa ngutu, o tala ngu simahakalo asi si tsanisako. Kambe ku ti ni yimwani wuyelo yi nga ti ngadi yi txi ta. Ngu Agosto wa 1997, mixuvo yi hi nga ti nayo yi hetisekile. Hi rambilwe ku ya thuma Bhetele ya Estados Unidos. Se ku ti pindile 38 wa malembe hi di tatisete petisawu ya Bhetele. Hi ti ya khata kuthuma Bhetele ngu Setembro. Ni ti pimisa ti to vanathu va va ku ni wutixamuleli Bhetele va ti ko ni lavela ku ni ya vhuneta ta mbimo ya yidotho. Kambe hi nga tona ti ti nga maheka.

Kukhata ni avetwe ku ya thuma ka Dhepartamento ya Mthumo. Ndingi ni nga gonda! Vanathu va amukela siwotiso so karata so ta ngu ka mimidi ya madhota ni ka vawoneleli va sigava va ditiko dotshe. Ni bonga ngutu nzila yi vanathu va va nga ti ni gondisa va nga ni vhuna ni ku ni laphisela mbilu ngu yona. I ti ku konkuwa no ningwa kuya thuma kona kambe, ni ndina gonda to tala ka vanathu vale.

Ani ni Gloria hi wu tsakete wutomi wa Bhetele. Mbimo yotshe hi ti tsakela kuvindukela, toneto ti hi vhunile ngutu Bhetele. Msana ka dilembe, ni khatile kuthuma kota m’vhuni wa Komisawu ya Mthumo ya Mmidi wu wu Fumako wa Tifakazi ta Jehovha. Se ngu 1999 ni sawutwe ku va txiro txa Mmidi wu wu Fumako. Ka txiavelo txiya ni gondile to tala. Txa lisima ngutu atxi ni nga gonda ngu ti to msungo wa dibanza da Wukristu i Jesu Kristu, i singa m’thu.

Ni txi alakanya ngu wutomi wangu, yimwani mbimo ni ti pfa kufana ni mprofeti Amosi. Jehovha a woni mdyisi wo tiveka hahatshi awu mthumo wakwe i nga ti kuphaya makuwa, i nga ti sakudya sa sisiwana dwe. Hambi keto, Jehovha a sawute Amosi ti to e va mprofeti, e tshumela e mu katekisa ngutu ka txiavelo txonetxo. (Amosi 7:14, 15) Ta fana, Jehovha a ni woni, ani, ni ku mwanana wa m’dimi wu i ku txisiwana wa Liberty, Indiana. Ni ku Jehovha a ni katekisile ngutu, ngu makatekwa o tala ngutu o ma nge eneli kuwombetela hawa. (Mavingu 10:22) Wutomi wangu ti nga maha wu di khatisile wusiwana, kambe ngu ditshuri ni pfa ti to ngu magwito ni humelete ngu nzila yo nem ni si yi pimisi!