1-2. Ngu kuya ngu Masalmo 40:5, ngu sihi sihiwa asi Jehovha a nga hi ninga? Kualakanyisisa ngu sona ti na hi vhuna kumaha txani?

JEHOVHA a ni wuha. Alakanya ngu silo sa sinene asi a nga hi ninga, so fana ni siya: Mafu ya hi zumbako ka ona o tshura ngutu; wongo wathu wo xamalisa, ni Bhiblia, i ku Dipswi dakwe. Sihiwa soneso sa Jehovha, si hi maha hi va ni wukhalo wo zumba ka wona, hi kota kupimisa ni kuwomba-womba hi tshumela hi mana tixamulo ta siwotiso sa lisima ka wutomi.—Lera Masalmo 40:5.

² Ka msungo wuwa hi na bhulanyana ngu sihiwa soneso sa siraru. Hi txi alakanyisisa ngu sona, hi na m’bonga ngutu M’vangi wathu, ni ku kunavela kwathu ko lava ku mtsakisa ku na kula. (Mtu. 4:11) Hi na tshumela hi va hi di lungekile kuvhuna ava va nga timetwa ngu tigondo ta makuhu ta ku timahekela ka silo.

3. Ngu kutxani mafu ma di tshurile ngutu kupala maplaneta mamwani?

³ Wuzivi wa Txizimu wa woneka ka nzila yi a nga maha ngu yona mafu, i ku mu kuhanyako vathu. (Var. 1:20; Vaheb. 3:4) Planeta yathu i ku mafu, hi nga yona yokha yi horolokelako ditambu, ku ni mamwani, kambe ha mafuni ku tshurile ngutu nguko ku ni totshe ti ti lavekako ti to kuhanya vathu.

4. Ngu kutxani hi nga wombako ti to mafu ma mahilwe ngu nzila ya wutxhari? Womba txikombiso.

⁴ Mafu hi nga ma fananisa ni dibhoti adi di ku hagari ka linene. Kambe ku ni kuhambana ngutu ka dibhoti do tala ngu vathu ni mafu aya hi hanyako ka ona. Ngu txikombiso, alakanya ngako vathu va va ku dibhotini va txi sikota kutimahela moya wo hefemula, sakudya ni mati o sela kambe va si si koti kutshotsha nzambwa hahanze ka dona. U wona to vathu va  nga hanya masiku mangahi dibhotini mule? Va nga fa ngu txikuluveta. Kuhambana ni dibhoti, mafu ma ni tibhiliyoni ta sivangwa si si hanyako. Mafu ma maha moya wo hefemula, sakudya ni mati, se eso kha si thuki si kala. Hambiku yotshe nzambwa yi tshotshwako kona mafuni hawa, mafu ma simama me zumba ma di tshurile ni ku hi kota kuhanya. Ti kotekisa kutxani toneto? Jehovha a mahile mafu ngu nzila yo me londola nzambwa. Hi na bhulanyana ngu timhaka timbidi ati ti mahekako ngu mati ni ti ti mahekako ngu moya wu hi wu hefemulako.

5. Moya wu thumisa kutxani? Atiya ti kombisa txani?

⁵ Oxigênio i moya wu hi hefemulako awu wu ningako wutomi ka sivangwa so tala si si hanyako so fana ni vathu. Wuxolisisi wu womba to vathu ni sihari si ndinda moya wa wungi ngutu ngu dilembe. Sivangwa soneso si txi hefemula sa ndinda moya si humesa wumwani awu wu dhanwako ku i dióxido de carbono. Kambe, sivangwa soneso kha si heti yotshe oxgênio yi yi ku ha mafuni, ni ku nzuma kha yi tali ngu nzambwa i ku dióxido de carbono. Ngu kutxani? Nguko Jehovha a vangile mindonga, mtatanga ni sotshe si si milako, i ku sona si ndindako moya wu hi humisako hi txi hefemula, se sona si humisa oxigênio i ku moya wu hi ndindako. Mathumelo yawa a moya ma veka hakubasani mapwsi ya ma ku ka Mithumo 17:24, 25 aya ma ku: “Txizimu . . . ngu txona txi ningako sotshe ka votshe, wutomi ni kuhefemula ni sotshe simaha.”

6. Mati ma thumisa kutxani? Eto ti kombisa txani? (Wona dibhokiso di di ku: “ Txihiwa txa Jehovha txa mathumelo a mati.”)

⁶ Mati maho ha mafuni nguko ku ni mpfuka wa wunene hagari ka planeta yathu ni ditambu. I di ku mafu ma to ko va hafuhinyana ni ditambu mati ma ndi na hala me nyamalala kusala siwindi dwe. Ni ku i di ku ma to kova kulenyana kambe, mati ma da titila ngutu me maha to mafu otshe me va jelo. Aku Jehovha a nga veka mafu ka wukhalo wa wunene, mati ma maneka me tshumela me thuma ngu nzila ya yinene ti to kuva ni wutomi. Ditambu di hisa mati a linene ni a magova ti to me kwela me ya nzumani me ya maha marefu. Ditambu di maha to mati me kwela me ya nzumani, ma txi hoka ma zumba 10 wa masiku. Ngu msana me wa i di mati a nzuma mwendo me maha hunguva, me gwita me tshumela me ya lineneni ni magovani njalo-njalo. Ngu dilembe, mpimo wu wu dinganako 500.000 km³ wa mati ma kwela me ya nzumani. Mathumelo awa a mati ma kombisa ti to Jehovha a ni wuzivi wa hombe ngutu ni ku a ni mtamo wa hombe.—Jobe 36:27, 28; Ekl. 1:7.

7. Hi nga kombisisa kutxani ti to ha txi bonga txihiwa atxi txi nga txhamuselwa ka Masalmo 115:16?

⁷ Hi nga kombisisa kutxani kubonga txihiwa txiya txa txinene ngutu, i ku mafu ni si ma ku naso? (Lera Masalmo 115:16.) Nzila yimwani, ngu ti ninga mbimo yo alakanyisisa ngu si Jehovha a nga si maha. Eto ti na hi susumetela kubonga Jehovha ditshiku ni ditshiku ngu silo sa sinene si a nga hi ninga. Hi nga tshumnela hi kombisa ti to ha mu bonga ngutu Jehovha aku a nga hi ninga mafu ngu ku ma xayisa me zumba ma di basile.

8. Ngu kutxani hi nga wombako to wongo wathu wu mahilwe ngu nzila yo xamalisa?

⁸ Wongo wathu wu mahilwe ngu nzila yo xamalisa. U di ngadi mndani ka mame, wongo wako wu txi engeteleka ngu kuya ngu ti u no zumbisa tona, se ngu diminutu dimwani ni dimwani ku ti engeteleka ma célula o tala ngutu. Vazivi va ta wongo va womba ti to m’thu wa hombe a ni kona mu ka 100 wa tibhiliyoni  ta ma célula aya ma dhanwako ku ma neurônio. Ma célula oneyo ma patanile me va nyanda yimweyo ayi yi pezako dikilo ni hafu. He wone sikombisonyana sa kuxamalisa ka wongo.

9. Nji txani txi kholwisako ti to kuwomba-womba njihiwa txi txi tako ngu ka Txizimu?

⁹ Wusikoti wathu wo womba-womba wa xamalisa. Hi nga alakanya ngu ti ti mahekako u txi womba-womba. Ka dipswi dimwani ni dimwani u wombako, wongo wako ti lava wu yelanisa kusinya-sinya ka sinyama-nyamana si si ku ha ka lidimi, ka mkolo, ka txisofu, ka titshaya ni ha khana. Sotshe sinyama-nyamana siya ti lava si tshimbitisana ka ku zinginika ka sona ti to mapswi ya u ma wombako me pfala. Wuxolisisi wu wu nga ziviswa ngu 2019 wu womba to mwanana wo ngadi kuvelekwa a nga sikota kuziva dipswi dimwedo ngu dimwedo. Wuxolisisi wonewo wu tsanisekisa ati vagondi vamwani va ti wombako to athu vathu hi velekwa hi di ni wusikoti wo gonda ni kuziva tidimi. Ti ha kubasani ti to kuwomba-womba i ningo yi yi tako ngu ka Txizimu.—Eks. 4:11.

10. Hi nga ti kombisisa kutxani ti to ha bonga txihiwa txo kota kuwoma-womba?

¹⁰ Hi nga kombisa kubonga txihiwa txiya txo womba-womba ngu tinzila to tala. Yimweyo ya kona ngu txhamusela ati hi ti kholwako ngu Txizimu ka va va nga kanganyiswa ngu gondo ya kutimahekela a ka silo. (Mas. 9:11; 1 Pedro 3:15) Ava va si kholwiko ka M’vangi va zama ku hi kholwisa ti to mafu ni silo sotshe si si ku ka ona si to ti mahekela. Ngu kuthumisa Bhiblia ni ti hi nga ti wona ka gondo yiya, hi nga emela Tate wathu wa nzumani ni kuthxamusela ava va riyako nzeve ti to ngu kutxani hi txi kholwa ku Jehovha ngene a nga vanga nzuma ni mafu.—Mas. 102:25; Isaya 40:25, 26.

11. Ngu wuhi wusikoti wumwani wo xamalisa awu wongo wathu wu ku nawo?

¹¹ Wusikoti wathu wo khumbula wa xamalisa. Kale ku ti wombwa ti to wongo wa m’thu wu ni wusikoti wo khumbula ati ti nga tatako mabhuku ya ma dinganako 20 wa timiliyoni. Kambe nyamsi kuwombwa ti to mialakanyo ya sikota kuveka timhaka to tala ngutu. He wone wusikoti wumwani wo sawuleka awu vathu va ku nawo.

12. Ngu wuhi wusikoti awu hi ku nawo wu hi mahako hi hambana ni sihari?

¹² Ka sotshe sivangwa sa ha mafuni, ova m’thu dwe a ku ni wusikoti wo gonda mahanyelo a manene ngu kukhumbula ta kale. Eto ti hi maha hi gonda mahanyelo a manene ni kutshukwatisa mapimiselo ni mahanyelo athu. (1 Vak. 6:9-11; Vakl. 3:9, 10) Hi nga gondisa livhalo lathu li ziva kuhambanisa ta tinene ni to biha. (Vaheb. 5:14) Hi nga gonda kukombisa lirando, wumbilu ni wuxinji. Hi nga tshumela hi zama kuva ni mawonelo a Jehovha ngu wululami.

13. Ngu kuya ngu Masalmo 77:11, 12, hi nga txi thumisisa kutxani txihiwa txo khumbula?

 ¹³ Hi nga kombisa to ha mu bonga Jehovha aku a nga hi vanga ni wusikoti wo khumbula. Yimweyo ya tinzila yo kombisa kubonga koneko, ngu khumbula otshe makhambi aya Jehovha a nga hi vhuna ni ku hi thavelela. Eto ti na hi tsanisekisa ti to ene a na hi vhuna ka mbimo yi yi tako. (Lera Masalmo 77:11, 12; 78:4, 7) Timwani ngu khumbula timhaka ta tinene ati vathu vamwani va nga hi mahela hi tshumela hi va bonga ngu kuva va di hi mahete. Wuxolisisi wu womba ti to vathu va va zivako kubonga va zumba va di tsakile. Hi nga tshumela hi mu tekelela Jehovha ngu kwa mbi khumbula ati hi si ti laviko. Ngu txikombiso, hambiku Jehovha a ku ni mialakanyo yo hetiseka wa hi divalela sionho sathu e tshumela e si divala. (Mas. 25:7; 130:3, 4) Ene a lava ti to hi maha ti ti fanako ka vakwathu ngako va di hi henyisile ve gwita ve tisola.—Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Hi nga kombisisa kutxani kubonga txihiwa txo va ni wongo?

¹⁴ Hi nga kombisa kubonga txihiwa txiya txo va ni wongo ngu ku wu thumisa ti to hi dhumisa Awu a nga hi ninga wona. Vamwani va thumisa wongo wawe ti to ve ti mahela ti va ti lavako, ve ti vekela milayo ngu kuya ngu kuranda kwawe. Aku i ku Jehovha a nga hi vanga, ta pfisiseka ku e va ene dwe awu a nga hi vekelako milayo ya yinene yo pinda ayi hi ti vekelako hipune. (Var. 12:1, 2) Ngako hi txi hanya ngu kuya ngu milayo yakwe, wutomi wathu wa tsakisa. (Isaya 48:17, 18) Hi tshumela hi ziva ati hi hanyelako tona. I ku kudhumisa Jehovha M’vangi wathu ni Tate wathu, eto ta mu tisela litsako la hombe.—Mav. 27:11.

15. Ngu kutxani Bhiblia i di txihiwa txi txi kombisako ti to Jehovha wa hi randa?

¹⁵ Bhiblia txihiwa txi txi kombisako ti to Jehovha wa hi randa. Tate wathu wa nzumani a  thumisile vathu ti to ve bhala Bhiblia nguko wa khatala ngu ngathu. Ngu kuthumisa Bhiblia, Jehovha wa hi xamula siwotiso sa lisima ngutu ka wutomi so fana ni siya: Hi tumbulukisile kutxani? Ngu txihi txikongomelo txa wutomi? Ni ku, wumangwana wu na zumbisa kutxani? Jehovha a lava ti to votshe vathu ve mana tixamulo ta siwotiso soneso, se ngu tonete ene a susumetete vathu ku ve hunduluxela Bhiblia ngu tidimi to tala. Nyamsi, Bhiblia yotshe mwendo sienge sa yona si hunduxetwe ngu kona mu ka 3.000 wa tidimi. Ka mabhuku otshe, Bhiblia ngu yona yi nga hangalaka ngutu. Ova hani ni hani hi kona, mwendo lidimi lihi bwabwato, mtalo wathu hi nga gonda ati Bhiblia yi ti gondisako ngu lidimi lathu.—Wona dibhokiso di di ku: “ Ku hunduluxelwa ka Bhiblia ngu tidimi ta África.”

16. Ngu kuya ngu Matewu 28:19, 20, hi nga kombisisa kutxani ti to ha yi bonga Bhiblia?

¹⁶ Hi nga kombisa ti to ha yi bonga Bhiblia ngu ku yi lera ditshiku ni ditshiku, hi tshumela hi alakanyisisa ni kumaha ati hi gondako. Hahanze keto, hi nga kombisa kubonga Txizimu ngu kumaha totshe ti hi nga ti kotako ti to hi gela vamwani ati hi ti gondako.—Mas. 1:1-3; Mat. 24:14; lera Matewu 28:19, 20.

17. Ngu sihi sihiwa asi hi no ta bhula ngu sona ka msungo wu wu londileko?

¹⁷ Ka msungo wuwa hi bhute ngu sihiwa siraru asi Txizimu txi nga hi ninga, i ku siya: Mafu ya hi zumbako ka ona; wongo wathu awu wu nga mahwa ngu nzila yo sawuleka; ni Bhiblia i ku Dipswi da Txizimu. Kambe ku ni sihiwa simwani asi Jehovha a nga hi ninga asi ti si kotikoko ku si wona ngu maso. Sihiwa soneso hi na ta bhula ngu sona ka msungo wu wu londiselako.