1. Wuprofeti wa Bhiblia wu hi vhuna kupfisisa txani?

NGU tihi ti hi ti emelako i si nga kale? Kha ti fi ku hi maha ngu kuhuta. Wuprofeti wa Bhiblia wa hi vhuna ku hi wona ti ti no maheka i si ka kale ati ti no gwesa vathu votshe. Ku ni wuprofeti awu wu hi vhunako kupfisisa ati mifumo ya mitamo yi no maha hamafuni. Matimu ya ma ku ka dibhuku da Dhaniyeli 11 ma womba-womba ngu mifumo yi yi lwisinako, ayi yi dhanwako ku i mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe. Kutala ka wuprofeti wonewo se wu hetisekile, se ha tsaniseka ti to ni wumwani wa kona wu na hetiseka.

2. Ngu kuya ngu Genesisi 3:15 ni Mtuletelo 11:7; 12:17, hi fanete hi khumbula txani mbimo yi hi gondako ngu wuprofeti wa Dhaniyeli?

² Ti to hi pfisisa wuprofeti wu wu ka Dhaniyeli 11, ti lava hi khumbula ti to wona wu womba-womba ngu vafumeli ni mifumo ayi yi nga fuma amu ku ku ni vathu va Txizimu mwendo yi nga va xanisa. Hambiku vathu va Txizimu i ku vadotho ngutu ha mafuni, kambe va ziwa hamafuni kotshe. Ngu kutxani? Nguko, txikongomelo txa Sathani ni mafu akwe ngu gumisa votshe va va thumelako Jehovha ni Jesu. (Lera Genesisi 3:15 ni Mtuletelo 11:7; 12:17.) Hahanze keto, wuprofeti wu wu ka dibhuku da Dhaniyeli wu fanete wu pfana ni wumwani wuprofeti wa mu ka Bhiblia. Se ti di ngeto, hi ngo wu pfisisisa kwati wuprofeti wuwa ngako hi txi wu longolokisa ni wuprofeti wumwani.

3. Hi na bhula ngu txani ka msungo wuwa ni wu wu londiselako?

³ Ngu toneto, hi na xolisasa wuprofeti wu wu ku ka Dhaniyeli 11:25-39. Hi wona to i mani i nga ti mfumeli wa  Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe kukhukela 1870 kala 1991, hi na tshumela hi wona to ngu kutxani ti txi lava hi lulamisa mapfisiselo athu mayelano ni wuprofeti wuwa. Ka msungo wu wu londiselako hi na ta xolisisa Dhaniyeli 11:40–12:1, hi na ta txhamusela mapfisiselo athu mayelano ni wuprofeti wuwa ka kuhetiseka ka wona kukhukhela kona mu ka 1990 kala ka Armagedhoni. Mbimo yi u gondako misungo yiya ya yimbidi u nga wona ka grafiko yi yi ku “Mba mani vafumeli ava va lwisanako ka masiku o gwita.” Hi na khatha ngu kuziva to mba mani vafumeli vava.

4. Ngu tihi timhaka tiraru ati vakoma vava va vambidi va fanako ka tona?

⁴ Matina ya ma ku “mfumeli wa Wuphemba” ni “mfumeli wa Wulambwe” ma khatisile ti to me raywa wukoma wa matiko ya ma nga ti maneka wuphemba ni wulambwe ka Israyeli. Hi tizivisa kutxani? Wona ati ngelozi yi yi nga womba-womba ni Dhaniyeli to khene: “Konkuwa ni tile ku ta kugela ti ti no humelela ka vathu vako masiku ya ma tako.” (Dhan. 10:14) Ditiko da Israyeli ngu dona i nga ti da vathu va Txizimu kala ngu Pentekoste ya 33 ka mbimo ya Jesu. Hambi keto, Jehovha a kombisile to vagondiswa va Jesu vo thembeka a va wona kota vathu vakwe. Kambe, kutala ka wuprofeti wa Dhaniyeli 11 wu kombetela ngutu ka valondeteli va Kristu, i si nga ditiko da Israyeli. (Mith. 2:1-4; Var. 9:6-8; Vag. 6:15, 16) Vakoma ni mifumo yo hambana-hambana yi vile vakoma va wuphemba ni vakoma va wulambwe ngu timbimo to hambana. Kambe vakoma vonevo votshelele va ni timhaka ati va fanako ka tona. Yo khata, vakoma evo votshe va ti fuma amu vathu va Txizimu va manekako kona, ni ku va va xanisile. Ya wumbidi, nzila yi va nga ñola ngu yona vathu va Txizimu yi kombisile to va nyenya Txizimu txa ditshuri, Jehovha. Ya wuraru, vakoma vonevo va lwisanile ngu kufela wukoma.

5. Ngu kutxani hi nga wombako ti to kha ka maneka mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe kukhukhela ka dilembe da 100 kala magwito ka ma 1800?

⁵ Msana ka dilembe da 100 ka mbimo ya Jesu, Wukristu wa ditshuri wu khatile kunyamalala se makristu a makuhu me khata kuanda, makristu onewo ma simekile tigondo ta makuhu ni ku sisa ditshuri da mu ka Bhiblia. Kukhukhela ka mbimo yoneyo kala magwito ka ma 1800, ku si nga ni sengeletano ya Jehovha ha mafuni. Nyasafari wa thembweni i ku makristu a makuhu a kurile Makristu a ditshuri. (Mat. 13:36-43) Ngu kutxani eto i di ta lisima kutiziva? Nguko, ngako hi txi ti ziva eto hi na pfisisa to ati hi ti gondako mayelano ni mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe kha ti kombeteli ka vakoma mwendo mifumo ayi yi nga fuma kukhukhela ka dilembe da 100 kala ngu magwito a ma 1800. Ka mbimo yoneyo ku si nga ni sengeletano ya Txizimu ti to ve yi wukela. * Hambi keto, hi nga tsaniseka ti to mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe va ndi na gwita ve  humelela magwito ka ma 1800. Hi tizivisa kutxani?

6. Ngu yihi mbimo ayi vathu va Txizimu va nga khata ku woneka kota mtxawa? Txhamusela.

⁶ Kukhela ngu 1870 kuya masoni vathu va Txizimu va khatile kutshangana kota mtxawa. Dilembe donedo mwanathu Russel ni vamwani va khatile kugonda Bhiblia. Vona va thumile kota mtumi awu a nga “lulamisela nzila” ti to Mfumo wa Mesiya wu simekwa. (Mal. 3:1) Ngu mbimo yoneyo se ku ti ni mtxawa wa vakhozeli wa Jehovha! Ina ku ti ni mifumo ya mitamo ayi yi nga vako yi di fumile mwendo kuxanisa vathu va Txizimu? He wone.

7. Ngu mbimo ya Yimbi yo Khata ya Mafu i mani wu i nga ti mfumeli wa Wulambwe?

⁷ Ngu 1870 Grã-Bretanha a vile ditiko da mtamo ngutu ha mafuni kotshe ni ku ati ni sibhamu kapala matiko otshe. Wuprofeti wa Dhaniyeli wu womba to mfumo wonewo wu txi emelwa ngu litxheho la lidotho ni ku titxheho timwani ti emela França, Espanha e Holanda. (Dhan. 7:7, 8) Se mfumo wonewo vile mfumeli wa Wulambwe hambi ngu mbimo ya Yimbi yo Khata ya Mafu. Ngu mbimo yoneyo, Estados Unidos a khatile kuruma ha mafuni se a akile wuxaka wa hombe ngutu ni Grã-Bretanha.

8. I mani wu i ku mfumeli wa Wulambwe ka masiku ya o gwita?

⁸ Ka mbimo ya Yimbi yo Khata ya Mafu ditiko da Estados Unidos di ti patanile ni Grã-Bretanha ve lwa tiyimbi. Koneko, Grã-Bretanha ni Estados Unidos va thatanile wundoni ve wumba Wukoma wa mafu wa Anglo-Americano. Nga ha dibhuku da Dhaniyeli di wombako ngu kona vona va sengeletile  “dibutho da hombe da mtamo ngutu.” (Dhan. 11:25) Ka masiku awa o gwita, mfumo wa Anglo-Americano ngu wona i ku mfumeli wa Wulambwe. * Se i mani wu i ku mfumeli wa Wuphemba?

9. Mfumeli wa Wuphemba a humelete mbimo yihi? Wu hetisekisile kutxani wuprofeti wa Dhaniyeli 11:25?

⁹ Ngu 1871, msananyana ko va Russel ni vamwani va di khatile kutshangana ve gonda Bhilblia, kuhumelete mfumeli wa wuphemba. Ngu dilembe donedo, Jarmani a vile mfumo wa mtamo ngutu. Se, Mkoma Guilherme ngene a nga va mfumeli wa ditiko e sawula Otto von Bismarck ku e va nduna yakwe. * Ka malembe ya ma nga londisela, Jarmani a txi fuma ni matiko mamwani a Africa ni mamwani ma nga ti lineneni ka Pacífico, se e khata kukombisa ti to wa pala Grã-Bretanha. (Lera Dhaniyeli 11:25.) Mfumo wa Jarmani wu sengeletile dibutho da hombe da yimbi ni ku ku to kova ni ditiko dimwedo dwe a di di nga txi wu pala ngu sitimela sa hombe sa tiyimbi sa matini. Majarmani ma wukete valala vawe ka Yimbi yo Khata ya Mafu.

10. Wuprofeti wu wu ku ka Dhanieyli 11:25b, 26 wu hetisekile ngu nzila yihi?

¹⁰ Dhaniyeli a tshumela e womba ti ti no gwita ti maheka ka mfumo wa Jarmani ni sibhamu si va nga ti si mahile. Wuprofeti wu womba to mfumeli wa Wuphemba “kha na mbi timisela.” Ngu kutxani? Bhiblia yi hi gela txivangelo yi txi “nguko [vona] va na maha makungo o mu wukela. Se avale va dyako sakudya sakwe va na mlovisa.” (Dhan. 11:25b, 26a) Ka timbimo ta Dhaniyeli ava va nga ti ti dya “sile ene a dyako sona” ku ti pata tinduna ti ti nga ti maneka kona “masoni ka mfumeli.” (Dhan. 1:5) Tinduna tiya kuwombwa va mani? Kuwombwa vathu va va nga ti ni situlu masoni ka mfumo wa Majarmani, vo fana ni vathangeli va masotxhwa ni madhota a tiyimbi. Se ngu vona vava va nga hoxota mfumo wa Majarmani. * Dibhuku da Dhaniyeli di tshumela di womba ti to mfumeli wa Wuphemba a ndi na lwa ni mfumeli wa Wulambwe. Wuprofeti wu womba tiya mayelano ni mfumeli wa Wuphemba: “Se dibutho dakwe da yimbi di na hangalaka, kambe ku na dawa vo tala.” (Dhan. 11:26b) Ka Yimbi yo Khata ya Mafu, nga ha ti nga profetwa, masotxhwa a Majarmani ma ‘hangakakile’ se vo tala va ‘datwe.’ Yimbi yoneyo i ve yona yo khata kudaya vathu vo tala ngutu.

11. Ku mahikile txani ngu mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe?

¹¹ Wuprofeti wa Dhaniyeli 11:27, 28 wu womba ti to mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe va na khalatsha ve ‘womba makuhu’ na yi se khata Yimbi yo Khata ya Mafu. Yi tshumela yi womba to mfumeli wa Wuphemba a ndi na sengeleta “thomba ya yingi.” Eto ni tona ti mahekile. Jarmani ni Grã-Bretanha va bhute ngu kukhona va lelwa kudikha, kambe i ti makuhu nguko ngu 1914 va khatile kulwa. Ni ku msana ka 1914, Jarmani a ti ganyile ngutu a txo palwa ngu Grã-Bretanha basi. Se  ngu kuhetiseka ka Dhaniyeli 11:29 ni txienge txo khata txa ndimana ya 30, hambiku Majarmani ma nga lwa ni mfumeli wa Wulambwe ma petile mkila.

12. Nji txani atxi mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe va nga maha ka yimbi yo khata?

¹² Kukhukhela ngu 1914, vafumeli vava va txo txi nungisa ngu txawe ni kuwukela vathu va Txizimu. Ngu txikombiso, ka yimbi yo khata, Jarmani kumweko ni Grã-Bretanha wa kona va xanisile vathu va Txizimu ngu ku va nga ti si tumeli kulwa yimbi. Mfumo wa Estado Unidos wu betile jele ava va nga ti thangela ka mthumo wa Jehovha. Kuxanisa kuwa kuhetisisile wuprofeti wu wu ku ka Mtuletelo 11:7-10.

13. Ngu malembe ya 1930 ni ngu mbimo ya yimbi ya wumbidi, ngu tihi ti mfumeli wa Wuphemba a nga maha?

¹³ Se ngu malembe ya 1930 ngutu-ngutu ka Yimbi ya Wumbidi ya mafu, mfumeli wa Wuphemba a xanisile vathu va Txizimu ngu nzila ya tshofu. Mbimo yi mfumo wa va Nazi wu nga khata kufuma Jarmani, Hitler ni valondeteli vakwe va tsimbisile mthumo wa Tifakazi ta Jehovha. Vaxanisi vonevo va date kona mu ka 1.500 wa vanathu ni kubeta vamwani jele. Totshe eto se ti di profetilwe ngu Dhaniyeli. Mfumeli wa Wuphemba a ndi na “nyenyezisa wukhalo wo sawuleka” ni ku “fuvisa miphaxo ya ditshiku ni ditshiku” ngu kuhungula mkhululeko wa vathu va Txizimu ti to va si dhumisa ditina da Jehovha ha kubasani. (Dhan. 11:30b, 31a) Hitler apune a vekile ni kuxambanya ti to a ndi na hiyela totshe Tifakazi ta Jehovha khe Jarmani.

14. I mani wu a nga va mfumeli wa Wuphemba msana ka yimbi ya wumbidi? Txhamusela.

¹⁴ Msana ka Yimbi ya Wumbidi ya Mafu, mfumo wa União Soviética wu khatile kufuma matiko ya wu nga ti ma tekile ka Jarmani. Se kukhukhela ka mbimo yoneyo União Soviética ngene a nga va mfumeli wa Wuphemba . Kufana ni va Nazi, União Soviética a txi nyenya votshe va nga txi lava kukhozela Txizimu ngu mbilu yotshe i si nga kuthangetisa kuengisa wukoma.

15. Ngu tihi ti mfumeli wa Wuphemba a nga maha msana ko va Yimbi ya Wumbidi ya Mafu yi di gumile?

¹⁵ Msana ko Yimbi ya Wumbidi ya Mafu yi di gumile União Soviética ni va va nga ti ema nayo va wukete vathu va Txizimu. Nga ha wu wombako ngu kona wuprofeti awu wu ku ka Mtuletelo 12:15-17, mfumeli wuwa a tsimbisile mthumo wathu wo txhumayela ni kubeta vanathu vo tala jele. Phela kala masiku yawa o gwita mfumeli wa Wuphemba a thumisa “mnambo” wa sixaniso ti to e emisa mthumo wa vathu va Txizimu, hambiku toneto i ku nyuku wa yimbwa. *

16. Wuprofeti wa Dhaniyeli 11:37-39 wu hetisekile ngu nzila yihi ka União Soviética?

¹⁶ Lera Dhaniyeli 11:37-39. Wuprofeti wuwa wu womba to mfumeli wa Wuphemba “kha na mbi thava sizimu sa vatate vakwe.” Ti hetisekile ngu nzila yihi? União Soviética a ti lava kufuvisa totshe titxhetxhe ta ditikoni kwakwe. Ti to e ti kota toneto, hambi ngu ma 1918 a simekile mlayo awu wu nga maha ti to tigondo ta wuhedheni ti gondiswa  sikolwani. Se mfumeli wuwa wa Wuphemba a ndi “na khozela txizimu txa mikhokhola” ngu nzila yihi? União Soviética a thumisile male ya yingi ngutu a txi maha sibhamu sa singi sa hombe ti to e tsanisa mfumo wakwe. Votshe va vambidi, mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe va ti ni sibhamu sa singi ngutu asi si nga daya tibhiliyoni ta vathu!

17. Nji txani “tximaha txo nyenyeza txa kudhukisela ka hombe”?

¹⁷ Mfumeli wa Wuphemba a vhunetana ni mfumeli wa Wulambwe ka timhaka ta lisima kwawe i ku ‘kuveka tximaha txo nyenyeza txa kudhukisela ka hombe.’ (Dhan. 11:31, NM) “Tximaha txo nyenyeza” kuwombwa Nações Unidas.

18. Ngu kutxani Nações Unidas a txi dhanwa ku ‘njimaha txo nyenyeza’?

¹⁸ Nações Unidas a dhanwa ku ‘njimaha txo nyenyeza’ nguko va tigela ku kha vona va nga sikota kutisa kudikha ha mafuni i ku ti ti ngo kotwako ngu Mfumo wa Txizimu dwe. Ni ku Nações Unidas a dhanwa ku njimaha txo nyenyeza txa “kudhukisela ka hombe” nguko a na fuvisa wukhozeli wa makuhu.—Wona grafiko ayi yi ku: “Vafumeli ava va lwisanako ka masiku a magwito.”

19-20. a) Ngu kutxani ti txi lava hi ziva matimu awa? b) Ngu txihi txiwotiso atxi hi no ta xamula ka msungo wu wu tako?

¹⁹ Ti lava hi ma ziva matimu awa nguko ma kuveka ha kubasani ti to kukhukhela ma 1870 kala ma 1990, wuprofeti wa Dhaniyeli mayelano ni mfumeli wa Wuphemba ni mfumeli wa Wulambwe wu hetisekile. Se hi nga tsaniseka ti to wuprofeti wu wu nga sala ni wona wu na hetiseka.

²⁰ Ngu 1991, União Soviética a wite. Se konkuwa i mani wu i ku mfumeli wa Wuphemba? Ka msungo wu wu londiselako hi na ta xamula txiwotiso txonetxo.