1. Nji txani txi nga humelela Jerusalema?

KA DILEMBE da 607 Kristu a si se ta ha mafuni, Mkoma Nabhukodhonozori ni dibutho dakwe da hombe da Bhabhilona va dhumete Jerusalema. Bhiblia yi womba ti to ngene “awu a nga ya dayela votshe vaphya dithepeleni, a si leki vafana va vadotho, ni mahorana ni [sikosana]”. Se ve gwita “ve hisa dithepele da Txizimu, va txi khundumusela libhiyo la marigwi la Jerusalema, ve hisa tinyumba ta wukoma, va txi hangalasela kambe ni totshe tithomba”.—2 Matimu 36:17, 19.

2. Nji txani atxi vaprofeti va nga gela Vajudha? Vajudha va ndina humelelwa ngu txani?

² Vajudha kha va xamala ngu mhaka yiya. Ngu ku txani? Txizimu txi ti rumete vaprofeti va txona kasi ku va bhasopisa ti to ngako va si leki kubhayiza, va ndina dhumelwa ngu Vabhabhilona. Wungi wawe va ndina dawa, se ava va ponako va ndina tsula wubotxhwani ka Bhabhilona. (Jeremiya 15:2) Wu ti njani wutomi wubotxhwani? Ina mhaka yo lava kufana ni yiya yi humelete ka Makristu? I di ti to yi ta nga humelela, i ve ditshiku?

3. Wubotxhwa wa Bhabhilona wu ti hambani ni wa Egipta ngu nzila yihi?

³ Jehovha a gete Vajudha ti to ngako va txi thuka ve tekwa ve ya wubotxhwani, va ti fanete kutumela kuhanya wutomi wa wuphya ka txiemo txona txile. Ngu kuthumisa Jeremiya a ti khene: “Akani tinyumba mi txi zumba ka tona; phayani mindonga ya mihando, mi txi dya mihando ya yona. Vekani ha khana kwanu, timhaka tile i ku ta tinene ka ditiko dile ani ni nga mi payulela ka dona, kambe di khongeleleni ka MKOMA, nguko mi na humelela ngu kuhumelela ka dona.” (Jeremiya 29:5, 7) Ava va nga engisa ati Jehovha a nga womba va dyite do titila hambiku va nga ti wubotxhwani. Vajudha vonevo va txo taravanya ni ditiko da Bhabhilona. Ngu mbimo yoneyo, Bhabhilona ku ti mahwa mabhindo. Mabhuku mamwane a kale ma womba ti to Vajudha vamwane va gondete kuxavisa ni mithumo yimwane ya mawoko. Kuwombwa ti to vamwane se va ti ganyile. Ngu ditshuri, awuwa wubotxhwa wu si fani ni wa Egipta awu Vaisraeli vo khata va nga ti ka wona.—Lera Eksodha 2:23-25.

4. a) Ina Vajudha va va nga xupheka ngu va va nga mbi thembeka basi? b) Ngu ku txani Vajudha vo thembeka ti di va nemelete kumaha totshe ati mlayo wu nga txi womba tona?

⁴ Vajudha vamwane va ti thembekile ka Jehovha, kambe va xuphekile ngu mhaka ya va va nga mbi thembeka. Vajudha va ti ni so tihanyisa ngu sona, kambe dithephele ni altari yakwe si ti khundumusetwe. Phela hambi mprista a si tikoti kumaha mthumo wakwe ngu nzila ya kona. Hambiketo, Vajudha vo thembeka va ndina londisela Mlayo wa Txizimu. Ngu txikombiso, Dhanieli, Xadraka, Mexaka ni Abhedhinego va lambile kudya asi Vajudha va lambelwako ngu mlayo. Bhiblia yi womba ti to Dhanieli a mahile mkombelo txotshe txikhati. (Dhanieli 1:8; 6:10) Aku va nga txi fumwa ngu vathu ava va si khozeliko Txizimu, va si ti koti kumaha totshe ati mlayo wu lavako tona.

5. a) Ngu txihi txithembiso atxi Jehovha a nga ninga vathu vakwe? b) Ngu ku txani mhaka yiya yi nga ti si kholwisi?

⁵ Ina ti ndina koteka ti to Vajudha ve tshumela ve khozela Txizimu ngu nzila yi txi yi tsakelako? Ngu mbimo yoneyo mhaka yoneyo yi si kholwisi, ngu ku txani? Vabhabhilona va si va leki Vajudha. Kambe Jehovha a ti wombile ti to vathu vakwe va na huma wubotxhwani, se eto ti si na kutandeka. Sithembiso sa Txizimu mbimo yotshe sa hetiseka!—Isaya 55:11.

6, 7. Ngu ku txani hi di fanete hi lulamisa mapfisiselo athu?

⁶ Ina Makristu ma ta nga maneka ka txiemo txo fana ni ku va wukhumbini wa  Bhabhilona? Kupinda malembe o tala direvhista da Muwoneleli di txi womba ti to, Makristu ma manekile wukhumbini ka Bhabhilona ngu 1918 se me huma ngu 1919. Ka msungo wuwa ni wu wu londiselako, hi na gonda ti to ngu ku txani hi di fanete hi pfisisa timwane ati ti nga txitxa.

⁷ Phela Bhabhilona wa Hombe mbukoma wa wukhongeli wa makuhu ha mafuni kotshe, se vathu va Txizimu i singa sibotxhwa sa wukhongeli wa makuhu ngu 1918. Ngu mbimo yoneyo Makristu ma txo xaniswa ngu mifumo ya ditiko i singa ngu wukhongeli wa makuhu. Ngu mbimo ya Yimbi ya Hombe yo Khata ya Mafu, malanda a Txizimu ma ti hambanisile ni wukhongeli wa makuhu. Ngu toneto, ngu 1918 malanda a Txizimu ma singa wubotxhwani wa Bhabhilona wa Hombe.

8. Ku mahekile txani mbimo yi ku nga fa vapostoli? (Wona mfota wu wu ku makhatoni.)

⁸ Makristu o tala ma sawutwe ngu moya wo sawuleka ngu Pentekosta ya dilembe da 33. Vona va vite ‘lixaka lo sawuleka, vaphaxeli va wukoma, mfumo wo sawuleka, vathu va va lumbako Txizimu’. (Lera 1 Pedro 2:9, 10.) Va txi ngadi va txi hanya, vapostoli ngu vona va nga ti khatalela dibanza. Kambe msana ka ku va di fite votshe, vamwane dibanzani va khatile kugondisa makuhu ve xenga vathu ti to ve va londisela. Vathu vonevo va ti dhunda filosofia ya Aristóteles ni Platão se ve khata kugondisa tigondo tawe i singa Dipswi da Txizimu. (Mithumo 20:30; 2 Vatesalonika 2:6-8) Vamwane vawe va nga maha toneto i ti madhota. Hambiketo, Jesu se a ti va gete “Anu ngu txanu mi va txikoma ni txinanda” se mhaka ya vapaderi ni va bhixopo yi txo khata ngu mbimo yoneyo.—Matewu 23:8, NM.

9. Ti mahisile ku txani ti to Txhetxhe ni mfumo wa Roma ve thumisana? Vasawuleki vamwane va ti ka txiemo txihi?

⁹ Ngu dilembe da 313 ka ditiko da Roma kukhatile kufuma Costantino, se e maha ti to vathu vonevo se va nga ti gondisa makuhu ve va wukhongeli wu wu nga tumelelwa ngu mfumo. Kukhukhela ka yoneyo mbimo, txhetxhe ni wukoma wa Roma i ti dibhuluku ni libandi. Ngu txikombiso, Costantino a mahile mtshangano wu wu nga ziwa ku i Concílio de Niceia ni vathangeli va txhetxhe. Msana ka mtshangano wonewo, Constantino a betile mprista Ário jele nguku a nga lamba kukholwa ti to Jesu i Txizimu. Ngu msana ku fumile Teodósio, se txhetxhe ya Katolika yi ti mlayoni ngu mbimo yoneyo ka ditiko da Roma. Kambe ditshuri ngu di do, ava va nga ti ti womba Makristu va ti tumela tigondo ta wuhedheni. Ngu ma mahelo eyo, se va ti lumba Bhabhilona wa Hombe. Hambiketo, vasawuleki  vo thembeka va ti ngadi ho. Se vona va ti fana ni fulaho yi yi nga wombwa ngu Jesu. Vona va ti maha mizamo yawe ti to ve khozela Txizimu, kambe va si wonwi i di va txilo. (Lera Matewu 13:24, 25, 37-39.) Ngu ditshuri vona va ti wubotxhwani ka Bhabhilona!

10. Ti mahisile ku txani ti to vamwane ve tumbula ti to tigondo ta txhetxhe i ti makuhu?

¹⁰ Ka mbimo yile ya kale, Bhiblia se yi ti maneka ngu Txigriki ni Txilatina, se vathu va ndina wona ti to ati txhetxhe yi nga ti ti gondisa ta fana ni ti ti ku ka Bhiblia kani. Mbimo yi vamwane va nga tumbula ti to tigondo timwane ta txhetxhe i ti makuhu, va to leka. Kambe toneto i singa msakano nguko, u txo thuka u bhulela mmwane mawonelo ako o hambana ni ti txhetxhe yi ti gondisako, u txo dawa.

11. Vathangeli va txhetxhe va mahile txani ti to vathu va si leri Bhiblia?

 ¹¹ Ngu kutsimbila ka mbimo vathu vo tala va si wombawombi Txigriki mwendo Txilatina. Kambe vathangeli va txhetxhe va ti lambisa ti to Dipswi da Txizimu di hunduluxelwa ngu tidimi ati vathu va ti pfisisako. Ngu mhaka ya toneto, Bhiblia yi txo gondwa ngu va va nga ya txikolwane ni vapaderi. Kambe vamwane vawe va si tikoti kubhala ni kulera. Vathu va va nga ti si tumeli ka ti txhetxhe yi nga ti gondisa tona va si wu woni msakano. Vasawuleki vamwane va txo manana ngu mitxawa ya yidotho, kambe vamwane nem ti si koteki toneto. Kufana ni Vajudha va va nga ti Bhabhilona, vasawuleki va i ku “vaphaxeli va wukoma” ti si va hehukeli kukhozela ngu nzila yi i ku yona. Phela vathu va ti manisisetwe ngu Bhabhilona wa Hombe!

12, 13. Ngu sihi sivangelo simbidi asi si nga ningela themba ka Makristu? Txhamusela.

¹² Ina yi ti ho themba ka Makristu ya ti to ditshiku dimwane ma ndina khozela ngu nzila yi yi amukelekako? Inna yi ti ho. Ku ve ni sivangelo simbidi asi si tsanisako mhaka yoneyo. Txo khata: Ngu humiswa ka mtxhini wo ganja maphepha. Na wu si se humiswa ngu va 1450, vathu va txo kopiyara Bhiblia ngu manza. Kambe eto ti ti karata ngutu nguku i mthumo wu wu tekako kona mu ka digumi da mitxima. I singeto basi, va ti bhala ka si si dhanwako ti to i pergaminho si nga ti mahwa ngu madhowo a sihari. Se ngu toneto Bhiblia yi ti kala futhi yi ti dhula ngutu. kambe ngu ku humiswa ka mtxhini wo ganja, se ti ti hehukanyana. Ku wombwa ti to m’thu awu a wu zivako kwati ku wuthumisa a ndina ganja 1.300 wa maphepha mwendo kupinda ngu ditshiku.

¹³ Txa wumbidi: Ngu hunduluxelwa ka Bhiblia. Ngu va 1500, vavamna vamwane va txibindi va hunduluxete Bhiblia ngu tidimi ati vathu va nga ti tolovela. Va mahile toneto hambiku va nga txi ti ziva ti to va txo manwa va na dawa. Mhaka yiya yi dhukisile vathangeli va titxhetxhe. Ngu mhaka muni? Nguko va ti ti ziva ti to mbimo yi vathu va va ku ni mapimo va no lera Bhiblia ngu lidimi lawe va na khata ku va jikela. Ngu nzila yihi? Va ndina va wotisa siwotiso so nga siya: ‘Ngu hani aha Bhiblia yi gondisako purgatório?’ (Ku wombwako ti to wukhalo awu moya wa m’thu wo fa wu yako wu ya basiswa ka wona kasi e bela nzumani.) Ngu hani aha Bhiblia yi wombako ti to mphaxeli a fanete e hakelwa a txi mahisa misa ya vafi? Ngu hani aha Bhiblia yi wombawombako ngu vapaderi ni va cardeais? Va si na ku ti mana tixamulo nguko tigondo ta tingi ta txhetxhe ti ti seketetwe ka filosofia ya Aristóteles ni Platão ava se i nga ti kale va di fite. Vathangeli va txhetxhe va ti henya ngutu va txi wotiswa siwotiso siya. Vamwane va va nga  leka tigondo ta txhetxhe va datwe. Vathangeli va txhetxhe va ti lava ti to vathu ve leka kulera Bhiblia ni ku wotisa siwotiso. Mbimo yo tala ngu toneto ti nga txi humelela. Kambe vamwane va lambile ku tsimbiselwa ngu Bhabhilona wa Hombe. Va ti mani ditshuri da Bhiblia ni ku, se va ti lava ku di ziva kwati. Kukhululeka kwawe ka wukhongeli wa makuhu se ku ti hafuhi.

14. a) Ava va nga ti lava kugonda Bhiblia va mahile txani? b) Womba ti to Mwanathu Russell a di manisile ku txani ditshuri.

¹⁴ Vathu va vangi va ti lava kupfisisa ati Bhiblia yi wombako tona, i singa kutumela to kari nguku ti nga wombwa txhetxheni. Va mahile txani? Va rurile ve ya ka matiko aya ku nga ti singa ni txikarato txo gonda Bhiblia. Dimwane da matiko oneyo i ti Estados Unidos. Kona kheya, Charles Taze Russell ni vamwane va khatile kugonda Bhiblia. Mwanathu Russell a ti lava kukhata e mana wukhongeli wu wu gondisako ditshuri. Ene a fananisile ati Bhiblia yi ti gondisako ni tigondo ta txhetxhe. A ti tumbute ti to yi walo txhetxhe ni ya yimweyo yi londiselako ati Dipswi da Txizimu di ti wombako. A bhulisanile ni vathangeli vo tala ngu ditshuri adi ene ni mtxawa wawe wu nga ti di mani. Mwanathu Russell a ti emela ti to ve tumela ve tshumela ve gondisa tigondo toneto titxhetxheni kwawe. Kambe eto kha ta nga humelela. Vagondi va Bhiblia va gondile ti to kha va na kukhozela kumweko ni va va nga ti ka ta makuhu.—Lera 2 Vakorinto 6:14.

15. a) Ngu yihi mbimo yi Makristu ma nga bela wubotxhwani ka Bhabhilona? b) Ngu sihi siwotiso asi hi no ta si xamula ka msungo wu wu londiselako?

¹⁵ Ka msungo wuwa hi gondile ti to Makristu ma bete wubotxhwani ka Bhabhilona mbimo yi vapostoli votshe va nga fa. Hambiketo, hi ngadi hi txi lava kugonda tixamulo ta siwotiso siya: Hi ti zivisa ku txani ti to ngu ditshuri vasawuleki va humile ka Bhabhilona wa Hombe na ku si se va 1914? Ina ditshuri ti to Jehovha a sa tsaka ngu malanda akwe ngu mbimo ya Yimbi ya Hombe yo Khata ya Mafu nguku va nga ti si txhumayeli ngutu. Ina vanathu vamwane va seketete tipolitika se ve luza lungelo yo tsakelwa ngu Txizimu? Txo gwitisa, i di to Makristu ma manekile wubotxhwani ka wukhongeli wa makuhu msana ka kufa ka vapostoli, va humile ditshiku? Siwotiso siya nza lisima, se si na xamulwa ka msungo wu wu londiselako.