Paul: Athu hi ti tsakile ngutu. I ti Novembro wa 1985 se hi txo enda hi ya ka txiavelo txathu txo khata kota varumiwa khe Libéria, Africa Ocidental. Avhiyawu wu hi nga ti bete kwakwe a emile Senegal. Anne a wombile tiya: “Ko txhota diora dimwedo dwe ti to hi hoka Libéria.” Se koneho kuhokile txiziviso txiya: “Anu mi yaku Libéria podhi mi txhika. Vathu vo kari va xasete mfumo kheya ngu toneto kha ti na mbi koteka ku hi simama hi ya Liberia.” Ka 10 wa masiku a ya ma nga londisela, athu hi zumbile ni varumiwa khe Senegal. Madungula ya ma nga txi ta ngu Liberia i ti ya ti to vathu vavangi va ti dawelwa ni ku mfumo wu si tumeleli ti to vathu ve huma mitini kwawe, awu a nga si engisi mkongomiso wonewo a ndi na dawa.

Anne: Athu kha hi nga vathu vo dhunda ku enda-enda. Kukhukhela wuwananani va ni dhana ku ni Aninya wa dizowa nguko makhambi a mangi ni ti zumbela kuthava. Na thava ngutu hambi para kutshawunyeta txitarato. Kambe hi di ti emisete kutsula ka txiavelo txathu.

Paul: Athu vavambidi hi va mswa ditambo ka Inglaterra ni ku hi kulisilwe ka m’ganga wumwewo. Vaveleki vangu ni mame wa Anne va hi kuzetile ku hi va vanyaphandule, se hi khatile kuva vanyaphandule msana ka kuva hi di gwitile txikolwa. Minavelo yathu i ti kuningetela wutomi wathu ka mthumo wa mbimo yotshe. Se vaveleki vathu va txi hi seketela. Ni di ni 19 wa malembe ni ve ni lungelo yo ya Bhetele, se Anne a tsute Bhetele mbimo yi hi nga txhadha ngu 1982.

Anne: Athu hi txi kudhunda Bhetele kambe mbimo yotshe hi ve ni minavelo yo thuma amu ku nga ti ni txilaveko txa hombe. Se aku Bhetele hi nga va ni lungelo yo thuma ni vanathu va vanga ti vite varumiwa, minavelo yathu yi yite masoni yi va ya hombe. Kudingana 3 wa malembe hi mahile mkombelo ditshiku ni ditshiku ngu mhaka yoneyo ni ku hi tsakile ngutu mbimo yi ngu 1985 hi nga amukela kovinti yo kursara turma ya wu 79 ya Giliyadhi. Hi avetwe kuya thuma Libéria khe África Ocidental.

Paul: Hi bete avhiyawu yo khata ayi yi nga tumelelwa kubela Libéria. Txiemo txi ti karata ngutu, ngu kupfa diguwanyana da mmovha ti txi maha ti to vathu ve karateka ngutu. Kasiku hi si thavi athu hi txi lera sienge  sa Masalmo ditshiku ni ditshiku ni wusiku. Kambe athu ngu ditshuri hi txi txi dhunda txiavelo txathu. Anne a txi thuma kota murumiwa ka mthumo wo txhumayela kambe ani ni txi thuma Bhetele kumweko ni mwanathu John Charuk. a Ni gondile ngutu kwakwe nguku ene a txi zumba Libéria kukhukhela kale, se atxi si ziva kwati sikarato ni txiemo txa vanathu va kheya.

Anne: Ngu kutxani hi nga dhunda Libéria ngu mbimonyana ya yidotho? Ngu mhaka ya vanathu. Vona va hi kombile lirando ni ku i ti vo thembeka. Hi vite vangana va hafuhi navo ni ku i ti mwaya wathu. Sialakanyiso sawe si hi tsanisile ngu didhawa da moya. Kutxhumayela kheya ti tsakisile ngutu. Vanyamne va m’ti va si tsaki ngako hi si zumbi mbimo yi va nga txi yi lava. Vathu va txi bhula ngu timhaka ta Bhiblia tinzilani, u txo hoka u khata mabhulo navo. Hi ti ni sigondo sasingi sa Bhiblia a ha ko ti txi karata kugonda ni votshe. Etxo i ti txikarato txo tsakisa.

Paul: Kudingana 4 wa malembe, txiemo txi ve txo rulanyana kambe ngu 1989 totshe ti txitxile, hi ti hanya hagari ka yimbi yo thisa. Ngu 2 ka Julho wa 1990 ava va nga txi lwisana ni mfumo va dhumete wukhalo wu wu nga ti hafuhi ni Bhetele. Kudingana 3 wa mitxima ti si koteki ku hi womba-womba ni vathu va hahanze ka Libéria kupata ni maxaka athu ni vanathu va mzinda wa hamafuni kotshe. Ku ti ni mazunga ni kwa mbi pfana ka otshe makhalo. Ku txi pwateka sakudya ni ku vavasikati vavangi va txi sinziswa kumaha ta mataho. Sikarato soneso si simamile kudingana 14 wa malembe ka dotshe ditiko.

Anne: Tihunzu tatingi ti txi lwa ni kudayana. Ka otshe makhalo a tiruwa ku ti ni masotxhwa. Vona va ti ni sibhamu sasingi, va ti ambate ngu nzila yo thisa ni ku va txi bela ngu m’ti ni m’ti ve teka asi va nga txi si lava. Ka vamwani kudaya vathu ti txi fana ni “kudaya tikhukhu,” ngati vona va nyamne va nga txi wombisa tona. Masotxhwa ma txi vhala sitarato kasi kukontrolara vathu ni ku makhambi a mangi va txi daya vathu ava va nga txi lava kupinda. Msana keto, va txi txhatekela sirumbi nga tinyanda ta tikhuni. Eto ti mahekile hambi hafuhi ni Bhetele. Malanda o thembeka a Jehovha ma datwe kupata ni vanathu vambidi i nga ti varumiwa.

Yotshe mbimo yi masotxhwa ma nga txi mana vathu ava va nga txi lumba lihunzu ali ma nga txi li nyenya ma txo va daya. Se vanathu va vekile wutomi wawe phangoni kasi kusisa vanathu ni ku va hulukisa. Varumiwa ni va Bhetelita va mahile ti ti fanako. Khe Bhetele vamwani vanathu va va nga ti tutumile va txi otela ka makuarto ya hahatshi ka diprediyu se vamwani va txi zumba ni nathu ka makuartu a txitimwi. Ka kuartu yathu hi txi zumba ni mwaya wu wu nga ti ni 7 wa vathu.

Paul: Otshe masiku masotxhwa ma txi zama kubela Bhetele kasi kuwona ti to ina ku ni vathu va hi nga txi  va sisa. Hi ti ni 4 wa vanathu ava va nga txi thuma ko wonelela. Vambidi va txi wonelela va di ha ka dijanela, vamwani vavambidi va txi wonelela va di ditimbani. Ngako va vavambidi va nga txi zumba ditimbani va txi veka mawoko yawe masoni, eto ti txi womba ti to hi singa phangoni. Kambe ngako va txi veka mawoko yawe msana ti txi txhamusela ti to masotxhwa ma txi txi wusa, se vale va nga txi wonelela ha ka dijanela va txi tutuma veya sisa vanathu.

Anne: Msana ka mavhiki a mangi, mtxawa wa masotxhwa a mtamo ma sikoti ku bela Bhetele. Ani ni mmwani mwanathu wa txisikati hi tivhalete kaza dhi bhanyu aha hi nga ti ni wukhalo wo barama mndani ka gwardhafatu. Mwanathu wule wa txisikati ti lavile e ti txhoma mndani mule. Masotxhwa ma ni londisile ka andari ya txitimwi ma di ni sibhamu. Vona va khatile kupeketela ditimba ngu mtamo. Paul a zamile ku va maha va si beli e va gela tiya: “Msikati wangu o thumisa kaza dhi bhanyu.” Mbimo yi ni nga txi vhala aha mwanathu a nga di kona ni mahile diguwa. Se ti lavile ni tshumetela sotshe nga ti si nga di zumbisile tona, se eto ti tekile mbimo. Ani ni txi tsaniseka ti to masotxhwa ma ndi na tiwotisa ti to ni txi maha txani. Se ni thavile ngutu aha ko mmidi wangu wotshe wu txi dhudhumela. Ni ndi na tikotisa kutxani kutula ditimba? Ni mahile mkombelo ka Jehovha ni txi kombela txivhuno txakwe. Se koneho ni tute ditimba ni ku ni sikoti ku va losa ni di thuthile. Mmweyo wawe a ni rethile e kongoma ka gwardhafatu eya tula e xoletela. Ti mkaratete ku kholwa ti to kha mana txilo. Se koneho ene ni mtxawa wakwe va khatile kuxola ka otshe makwartu kupata ni ka makwartu ya ma nga ti ngu hahatshi. Kambe va tshumete va si mani txilo.

Paul: Hi zumbile hi si nga ni sakudya kudingana mitxima yo tala. Ka wukhozeli wa ni mixo khe Bhetele sakudya sathu ni mixo i ti sakudya sa moya dwe. Hotshethu hi txi tiziva to kulera ni kugonda Bhiblia ti hi ninga mtamo wo hi tsanisela ditshiku ni ditshiku.

Athu hi txi tiziva ti to hi txo huma hi ya lava sakudya ni mati hi sina kusikota kuvhikela vanathu va va nga di baramile ni ku va di na dawa. Makhambi a mangi Jehovha a hi ningile sakudya asi hi nga ti si lava ngu mbimo ya kona, ngu tinzila to xamatisa! Jehovha a khatalelete silaveko sathu ni ku hi vhuna kuwonisana ni kukarateka kwathu.

Txiemo txi simamile txi bava ka dotshe ditiko kambe ditshuri di yite masoni di hi ninga mtamo. Makhambi a mangi vanathu ti lavile ve pfhuka kasi kuhulukisa wutomi wawe kambe va simamile va di thuthile ni kuthembeka. Vamwani va wombile ti to ati va nga txi wonisana nato kuwomba ditshuri va txo “trenara kasiku ve ta wonisana ni xanisa ya hombe.” Majovhem ni madhota a txibindi ma mahile totshe ati ma nga tikota kasi kuvhuna vanathu. Mbimo yi va nga txi khukha ka makhalo aya va nga txi zumba ka ona, vanathu va simamile ve va ni wumwewo ni kusimama ve txhumayela ka makhalo a maphya ni kumaha makhalo o ñolela ka ona mitshangano kona txitingani kheya. Ka timbimo toneto to karata, kutsula mitshanganoni ni kutxhumayela vamwani ti txi ninga themba vanathu ni ku va tsanisa ngutu. Mbimo yi hi nga txi phakisela sakudya, sa ku ambala ni simwani, hi gwesekile ngutu ngu kuwona ti to vanathu va txi kombela mapaxta o tsula ngu wona kutxhumayelani hahanze ko kombela  simaha sa kuambala. Vathu vavangi ava va nga ti woni ni kuhanya timhaka to thisa ka yimbi va txi lava kuengisa mahungu a manene. Vathu va xamate ngutu ngu kuwona ti to Tifakazi ta Jehovha ti ti hambani nguko tona ti ti ni lirando ni litsako la ditshuri, hambiku ti nga txi wonisana ni siemo so karata! (Mat. 5:14-16) Ku hiseka ka vanathu ku mahile ti to mamawani a masotxhwa ale o karata me gonda ditshuri.

Paul: Makhambi mamwani ti lavile hi huma ditikoni, makhambi mararu ka mbimo ya yidotho, ni makhambi mambidi ka dilembe dotshe. Mwanathu wa txisikati wa murumiwa ngu mapswi o koma a wombile kwati matipfelo athu: “Khe Giliyadhi hi gondile ku veka mbilu ka txiavelo txathu ni ku ngu toneto hi nga timaha. Se kusiya vanathu va di ka siemo so nga eso ti txi siya timbilu tathu ti di bhandekile.” Kambe hi tsakile nguko hambi hi di ka matiko a hafuhi hi ndi na simama hi vhuna vanathu va Libéria.

Anne: Ngu Maio wa 1996, mune wathu hi khukhile ngu mmovha wu nga di tate ngu maphepha a lisima nguto a Bhetele. Txikongomelo txathu i ti kutsimbila ngu mmovha 16 wa makilometro kala hi hoka ka wukhalo wumwani ka didhoropa, awu wu ngadi vhikelekile. Ka mbimo yoneyo wukhalo wu hi ngadi ka wona wu xasetwe. Masotxhwa aya ma nga ti kwatile ma dhewulete txitimwi me hi emisa, ve humisa vararu vathu mmovhani, ve tsimbitisa mmovha va di ni Paul mndani ka wona. Hi jujekile ngutu. Hi di koneho, hi to wona Paul atxi tsimbila e kongoma kheno hi nga ti kona, na atxi thekela mmoha ngu ka mbanza. Kukhatani hi pimisile ti to ato dhewulwa, kambe hi gwitile hi wona ti to i ti ko ato dhewulwa asi sikoti kutsimbila. Disotxhwa do kari di ti mpekile mbimo yi di nga m’retha ti to e huma mmovhani. I tshuku aku va nga mbi m’dayisa ka hombe.

Hafuhi ni koneho ku ti ni mmovha wa masotxhwa wu nga ti tate ngu vathu va va nga txi thava. Se hi dewete mmovha wule, ova ti to hi txi pwata ko ñola kona. Xoferu a wu tutumisile ngutu mmovha ha koza kudotho hi lava ni kuwa. Hi kwangute ti to e ema, kambe ngaku a nga ti thava ngutu kha ema. Hi gwitisile kumana ko ñoleta kona kambe hi ti ya hoka hi di karate, siro sathu si txi dhudhumela ngu mhaka ya mtamo wa wungi awu ti nga lava hi wu thumisa.

Paul: Hi di punyate ngu lithulu, ni siambalo sathu si di vharukete, hi to wonetelana hi tiwotisa to ti mahisile kutxani kuva hi di ngadi hi txi hanya. Hi otete mtengalengani, didhawani ka ka avhiyawu ya txithandamoya atxi txi nga ti ni ma marka a tibala, i ku txi hi di no enda ngu txona mangwanani ka kona hi ya Serra Leoa. Hi bongile ngu ku hi nga txi hanya, hambiketo hi ti karatekile ngutu ngu vanathu.

Anne: Mbimo yi hi nga hoka Bhetele ka didhoropa da Freetown, Serra Leoa, hi tipfite hi di vhikelekile ni kuxayiseka kwati. O wa ti to yotshe mbimo ti ti si khukhi hamsungo ka mina kukhumbukela totshe timhaka to karata ati ti nga ti mahekile. Di txitxa ditambo ni ti zumba ni txi thava, ni ti zumba ni txi dhuka-dhuka ni si sikoti ni kupimisa kwati. Ni ti ko nga no lora. Ni wusiku ni txi wuka ni di dhunukile ni txipfa pheho, ni txi dhudhumela ku txo nga ku no humelela phango koneho. Ti ti ni karatela kuhefemula. Paul a ti ni brasara e maha mkombelo kumweko ni nani. Hi embelela tindando kala ni ema kudhudhumela. Ni ti pimisa to mwendo no la kuxanga, to ni na mbi swa kambe ni sikota kuva murumiwa

Nambi dhuka ni di ti divate ati ti nga maheka. Ka divhiki donedo hi amukete marevhista mambidi. Dimwedo da kona i Khenjemuka! wa 8 ka Junho wa 1996. Di ti ni msungo mhaka wuwa “Como lidar com a Síndrome de Pânico.” Se ni tipfisisile ati ti nga ti ni humelela. Direvhista da wumbidi Muwoneleli wa 15 ka Maio wa 1996, di nga ti ni msungo mhaka wuwa: “Como obtém essa força?” Direvhista donedo di ti ni mfota wa diphaphatani di di nga ti dawisilwe. Msungo mhaka wonewo wu ti txhamusela ti to kufana ni diphaphatani adi di nga simamako di dya, di puruma hambi tibhapi ta dona ti di dawisilwe, nanathu hi nga simama hi amukela moya wa Jehovha ti to hi kota kuvhuna vamwani hambi matipfelo athu ma di karatekile. Marevhista awa ma ni ningile mtamo, ma vile sakudya si si tako ngu ka Jehovha ngu mbimo ya kona. (Mat. 24:45) Ati ti nga ni vhuna ngu maha wuxolisisi wa timhaka to fana ni tonti, ni txi zumba ni marevhista awa ni txi xayisa amu ka paxta. Ngu kutsimbila ka mbimo txitrese txi ni nga ti natxo msana ko wona tiphango txi hungukile.

Paul: Mbimo yi txiemo txi nga ti hi tumelela ku hi tshumela mtini, khe Libéria, hi txi tsaka ngutu.  Ngu magwito ka 2004 hi tshanganisile konamu ka 20 wa malembe ka txiavelo txiya. Yimbi yi ti gumile. Ku ti ni makungo o ku akwa Bhetele ya yiphya. Kambe koneho hi rambilwe ti to hi ya ka txiavelo txa txiphya.

Toneto ti ya hi hehukela. Hi ti namarelani ngutu ni mwaya wathu wa moya, se hi di na mahisa kutxani ka txiemo txiya? Se hi alakanyile ti to mbimo yi hi nga ya Giliyadhi ti lavile hi leka maxaka athu se hi amukela makatekwa a mangi ma tako ngu ka Jehovha. Ngu mhaka yoneyo hi amukete txirambo txiya. Txiavelo txathu txa txiphya txi ndi nava ka ditiko da hafuhi, Ghana.

Anne: Hi dite ngutu mbimo yi hi nga leka Libéria. Hi xamate mbimo yi mwanathu wo kula ngu tanga a dhanwaku ku i Frank, wa wutxhari ngutu, a nga hi gela tiya: “Hi divaleni!” Se a gwitile e txhamusela: “Ditshuri ti to mi na mbi gwitisa ku hi divala kambe tilava mi tiningela ngu mbilu ka txiavelo txanu txa txiphya. Txona txita ngu ka Jehovha, se vekani mapimo ka vanathu va konkhe.” Toneto ti hi tsanisile ka txikarato txo tshumela hi khateta kumaha vangana ka ditiko di i nga ti vadotho ava va nga txi hi ziva ni ku totshe i ndi na va ta tiphya kwathu.

Paul: O va ti to ku si se pinda mbimo yo lapha, vanathu Ghana va hundukile veva mwaya wathu wa wuphya. Ku ti ni Tifakazi tatingi ta Jehovha ka wukhalo wuleya. Hi gondile tatingi ngu vanathu vale vo vitwa ni vo tsana ngu didhawa da moya. Msana ko thuma 13 malembe khe Ghana hi mani mhaka yimwani yo xamalisa. Hi rambilwe ku ya thumela ka Bhetele ya África Oriental khe Quénia. Hambiku hi nga ti va xuva ngutu vanathu ka siavelo si si nga pinda, ngu txikuluveta hi ti pfite hi di namarelani ni vanathu vo thembeka va Quénia. Ni ku hi ngadi hi txi thuma ka wukhalo wa hombe ngutu awu wu ku ni txilaveko txa hombe.

Anne: Ngu kutsimbila ka malembe ni pindile ngu ka siemo sasingi so karata, ngu yimwani mbimo ni ti tipfa ni txi thava ngutu. Siemo so dhukisa ni sa phango ti nga maha si hi gwesa ngu didhawa da nyama ni da matipfelo. Kha hi vhikelwi ngu nzila ya sidiwukiso. Ni txo pfa kudhewulelwa ka sibhamu to ni dola mndani ni manza a mina me telwa ngu wukhanzu. Kambe ni gondile ku tiseketela ngu txotshe txivhuno txi txi tako ngu ka Jehovha atxi a ni ningako kasi ku hi tsanisa, kupata ni kuseketelwa ngu vanathu. Ni ku ni tiwoni ngu ti ti nga ni humelela ani ni pune ti to hi txi namarela ka txiemiso txathu txa moya Jehovha a nga hi vhuna ti to hi simama hi va ka txiavelo txathu.

Paul: “Wa txi dhunda txiavelo txako?” Ditiko ti nga maha di va do tshura kambe txiemo txi nga txitxa ku va ni phango. Ngu toneto nji txani ni txi dhundako ngutu ka ditiko do kari? I vanathu va va ku ni lisima, i ku mwaya wathu. Hambi hi di kute ngu nzila yo hambana, hi di va midhawuko yo hambana hotshethu hi pimisa ngu nzila yo fana. Hi ti pimisa to hi rumetwe kuya kuzeta vanathu, kambe kuwomba ditshuri ati ti nga maheka, ngathu hi nga kuzetwa.

Yotshe mbimo hi txitxako hi ya ka siavelo simwani hi wona txidiwukiso, i ku vanathu va makhalo otshe. Ka ngava i di txienge txa dibanza, hi ni maxaka, hi ni mti. Hi ni kutsaniseka ka ti to hi txi simama hi themba Jehovha ene a na hi ninga mtamo wotshe wu hi wu lavako.—Vaf. 4:13.