Moldova

Nahimutang sa sidlakan sa dakong arko sa Kabukiran sa Carpathia, ang Moldova maoy tabunok nga yuta nga may lagpad nga kapatagan, laglom nga mga walog, mga kimba, ug naputos-sa-lasang nga kabukiran. Kining nagkalainlaing dagway sa yuta nga 34,000 kuwadrado kilometros gipuy-an sa daghang nagkalainlaing mga hayop, sama sa ihalas nga mga iro, lobo, koneho, “badger,” osa, “ermine,” “polecat,” ug mga baboyng ihalas.

Tungod sa tabunok, itom nga yuta ug kasarangang klima sa nasod, abunda kaayo ang maani nga mga prutas, lugas, utanon, ug ubang mga produkto sa uma. Ang irigasyon ug agosanan sa tubig abundang gisuplayan sa 2,200 ka natural nga mga tubod ug 3,000 ka suba ug mga sapa, nga ang tanan nag-agos pahabagatan ngadto sa Black Sea. Ang sulog nga Dniester mao ang kinadak-ang suba ug ang halos tibuok bahin sa republika puwedeng nabigaron agi niini. Ang dakong bahin sa gitas-on sa suba nag-abay sa utlanan sa Ukraine, usa ka nasod nga nahimutang sa amihanan, sidlakan, ug habagatan sa Moldova. Ang Prut River, nga katampo sa Danube, mao ang utlanan usab sa Romania sa kasadpang bahin.

Ang Gubot nga Kasaysayan sa Moldova

Ang yuta sa tunga sa Dniester ug Prut—nga nailhan sa daghan nang siglo nga Bessarabia ug Moldavia—nahimutang sa kinadak-ang dalan paingon sa Uropa. Sa unang milenyo W.K.P., kining dapita maoy bahin sa Scythia. Sa ulahi medyo gigamhan kini sa Imperyo sa Roma. Ang kasaysayan niini gubot kaayo tungod kay sunodsunod nga gisulong kini sa daghang nagkalainlaing mga tawo, sama sa mga Goth, Hun, ug mga Avar. Sa ika-13 ug ika-14 nga siglo, ang Moldavia nailalom sa mga Tatar, ug pagka-ika-16  nga siglo, kini nahimong bahin sa Imperyo sa Turkey. Sa 1812 nga Kasabotan sa Bucharest, gisurender sa mga Turko ang pamunoan sa Bessarabia ug ang katunga sa Moldavia ngadto sa Rusya, nga niadtong panahona ang ngalang Bessarabia nagtumong sa tibuok rehiyon.

Sa 1918, ang Bessarabia nahimong bahin sa sentral nga Romania. Apan, kini temporaryong nailog pag-usab sa Rusya sa 1940 ug sa 1944 na usab. Ilalom sa Unyon Sobyet, ang teritoryo nailhang ang Moldavianhong Soviet Socialist Republic (SSR). Sa kataposan, sa dihang nabungkag ang Komunismo sa Sobyet, ang Moldavianhong SSR mibulag sa Moscow, nga nahimong independente nga Republika sa Moldova sa Agosto 27, 1991. a Ang Chisinau, nga Kishinev kaniadto, mao ang kaulohan nga siyudad,

Sa mga tuig sa 1960, ang populasyon sa Moldova kalit nga midaghan, apan sukad sa 1970 kini nagpabiling halos mao ra gihapon. Ang presenteng populasyon maoy duolan sa 4.3 milyones. Daghang taga-Moldova nagtrabaho sa pangunang industriya sa nasod, ang pagpananom ug paras ug paghimog bino, nga nagagamag duolan sa 3 porsiyento sa mga bino sa kalibotan. Ang bino sa Moldova popular ilabina sa Rusya ug sa Sidlakang Uropa. (Tan-awa ang kahon sa panid 71.) Apan dunay mas dakong parasan nga nakapalambo sa Moldova, usa nga nagpatunghag labing maayong bunga sa tanan—ang matam-is nga kadayeganan kang Jehova.

“Usa ka Parasan sa Bulaon nga Bino!”

Pinaagi ni manalagnang Isaias, gihubit ni Jehova ang espirituwal nga Israel ingong “usa ka parasan sa bulaon nga bino.” Sama sa gitagna, gipuno nianang mahulagwayong parasan ‘ang nawong sa mabungahong yuta ug abot’ pinaagig makapalagsik nga espirituwal nga pagkaon. (Isa. 27:2-6) Busa, ang dinihogang mga Kristohanon  sa ngadtongadto giduyogan sa minilyong “ubang mga karnero.”—Juan 10:16.

Ang katawhan ni Jehova sa Moldova nalipay kaayo sa pagpakigbahin sa katumanan nianang katingalahang tagna. Tungod sa padayong tagana sa espirituwal nga pagkaon nga giapod-apod sa organisasyon ni Jehova, ang Moldova karon dunay proporsiyon nga 1 ka magmamantala sa matag 229 ka molupyo. Sa pagkatinuod, sa usa ka baryo matag ikaupat ka tawo maoy usa sa mga Saksi ni Jehova!

Apan sama sa atong mahibaloan unya, kining maong kauswagan giubanan ug daghang kalayonhon nga mga pagsulay. Sulod sa halos 70 ka tuig, gidili, gilutos, ug gipriso sa monarkiya sa Romania, sa mga Pasista, ug sa Komunista ang katawhan sa Diyos. Bisan pa niana, sa Moldova, sama sa ubang dapit, gituman ni Jehova ang iyang matagnaong mga pulong mahitungod sa iyang espirituwal nga “parasan sa bulaon nga bino.” Pinaagi kang Isaias, siya miingon: “Ako, si Jehova, magapanalipod kaniya. Sa matag gutlo ako magbisibis kaniya. Aron walay usa nga mopunting sa iyang pagtagad batok kaniya, ako mopanalipod kaniya bisag gabii ug adlaw.” (Isa. 27:2, 3) Samtang imong palandongon ang kasaysayan sa katawhan ni Jehova sa Moldova, hinaot nga ang ilang panig-ingnan sa kaisog ug pagtuo molig-on sa imong determinasyon nga magpadayon sa pagpamunga ug hamiling bunga sa kadayeganan ni Jehova, bisag unsa pay kababagan nga ipaagom kanimo sa kaaway nga si Satanas.

Gisurbi ni Russell ang Kanataran

Ang mga sanga nga mamunga sa literal nga paras magsugod ingong mga udlot. Ang espirituwal nga pagtubo nga nagsugod sa Moldova susama niini. Atong tan-awon kon giunsa pagpatubo ni Jehova kanang delikadong udlot aron mahimong malig-on, nagapamungang paras nga atong makita diha sa Moldova karon. (1 Cor. 3:6) Dad-on kita sa atong pagsusi balik sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo sa dihang ang Estudyante sa Bibliya nga si Charles Taze Russell mibisita sa nasod panahon sa iyang pagbiyahe sa Uropa.

 Diha sa Septiyembre 1891 nga gula sa Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, si Russell nagsulat nga siya nakaduaw sa balay sa usa ka Hudiyo nga abogado ug Kristohanon nga ginganlag Joseph Rabinowitch. “Usa sa among makaiikag kaayo nga mga eksperyensiya hangtod nianang gutloa,” miingon si Russell, “mao ang among pagduaw kang Brader Joseph Rabinowitch diha sa iyang balay sa Kischenev, Rusya [karon Chisinau, Moldova]. Siya ug ang iyang tibuok pamilya mainitong miabiabi kanamo, nga ang tanan mga magtutuo ni Ginoong Jesus. . . . Nasuta namo nga daghan siyag nahibaloan sa mga pagtulon-an sa DAWN [ang Millennial Dawn nga mga libro] ug miuyon gayod sa mga pagtulon-an.” Sa panahon sa ilang mga panaghisgot sa Bibliya, sila nagkauyon sa daghang punto sa Kasulatan mao nga gitawag ni Russell ang iyang higala nga taga-Moldova ingong “Brader Rabinowitch.”

Si Rabinowitch ug ang iyang pamilya aktibo sa pagtabang sa mga Hudiyo—diin dihay kapin sa 50,000 kanila sa Chisinau—​sa pagdawat kang Kristo ug sa Mesiyanikong paglaom. Tapad sa iyang balay ug opisina mao ang “bag-o ug hinlo kaayong balay sa pagsimba, nga makapalingkod ug mga siyento bayente singko ka tawo,” miingon si Russell. Si Rabinowitch may bag-o usab nga demano nga imprentahan nga iyang gigamit sa pag-imprentag mga tract nga gidisenyo alang sa Hudiyonhong kaisipan. Sa milabay ang mga unom ka tuig, sa 1897, gisulatan ni Rabinowitch si Russell, nga nag-ingon: “Akong Minahal ug Pinalanggang Brader Russell: Sa pagtapos sa tuig ako mapasalamaton kaayo kanimo sa espirituwal nga kalipay nga imong gihatag kanako pinaagi sa imong tinamod nga basahon, ang ZION’S WATCH TOWER, nga regular nakong madawat. Alang nako sama kini sa barko nga tighatod ug manggad nga naghatod ug espirituwal nga pagkaon gikan sa layong dapit.” Apan, bisan pa sa gugma ug kadasig niini nga Hudiyo sa kamatuoran sa Bibliya, milabay una ug 30 ka tuig ayha pa lig-ong nakagamot ang binhi sa Gingharian sa Moldova ug nagsugod sa pagpamunga.—Mat. 13:1-8, 18-23.

 Tungod sa Gubat sa Kalibotan I Daghan ang Nawad-an ug Paglaom

Ang dakong kausaban sa politika nga nahitabo sa Uropa panahon sa unang gubat sa kalibotan miresulta ug tabunok nga yuta alang sa binhi sa Gingharian sa Moldova. Sa dihang ang Dakong Gubat​—nga maoy pagtawag niini niadtong panahona—​natapos, ang Moldova mibulag sa Rusya, kay kini giilog man kanhi sa mga Komunista, ug nahibalik pag-usab sa Romania. Daghang sundalo sa Moldova, kay nakakita sa mga kalisang sa gubat, namauli nga  nawad-ag paglaom. Ang kadaghanan gipadako nga debotado kaayo sa Ortodoksong Simbahan, apan karon nagsugod sila sa pagduhaduha sa mga pagtulon-an niini.

Ang usa niini mao si Ion Andronic, kinsa mipauli sa 1919 ngadto sa iyang baryo sa Corjeuţi. Ang iyang kaikag sa Bibliya napukaw tungod sa iyang panaghisgot uban sa mga Adbentista ug mga Baptist samtang usa siya ka binilanggo tungod sa gubat. Nagdala siya ug Bibliya pagpauli gikan sa kampo nga prisohan ug naghisgot sa mensahe niini uban sa iyang pamilya ug mga silingan, nga nakapukaw usab sa ilang interes.

Si Ilie Groza maoy usa sa maong mga silingan. Nakaadto siya sa Tinipong Bansa sa mga tuig sa gubat ug nakadalag usa ka kopya sa “Bag-ong Testamento,” nga iyang nabatonan panahon sa iyang mga pagbiyahe. Kay suod man nga mga silingan, ang pamilyang Andronic ug Groza nagsugod paghisgot sa Pulong sa Diyos. Nakabaton usab sila ug literatura nga gipatik sa mga Estudyante sa Bibliya, nga maoy pagtawag sa mga Saksi ni Jehova kaniadto.

Ang anak nga babaye ni Ilie Groza nga si Ioana nahinumdom: “Sayis anyos lang tingali ako niadto sa dihang unang nakabaton ang among pamilya ug basahon nga gipatik sa mga Estudyante sa Bibliya. Wala ako mahibalo kon diin namo nakuha ang basahon, apan nahinumdom ako sa akong mga ginikanan ug sa uban nakong mga magulang nga maikagon kaayong naghisgot sa klarong mga pagpatin-aw sa Kasulatan nga mabasa niadtong mga publikasyona.”

Si Ion Andronic sa ulahi wala magpahinungod sa iyang kinabuhi kang Jehova. Apan nagpahinungod ang ubang sakop sa iyang pamilya ug ang kadaghanang membro sa pamilyang Groza. “Ang among mga tigom gihimo sa duha lamang ka pamilya sa primero,” nahinumdom si Ioana. “Ang akong  mga ginikanan dunay upat ka anak nga babaye, ug ang pamilyang Andronic daghag anak nga lalaki ug babaye. Busa, wala magdugay dihay migitib nga gugma, nga tungod niini si Vasile Andronic ug ang akong igsoon nga si Feodolina nagpakasal.

“Dayon dihay nadugang sa among grupo nga nagtuon sa Bibliya nga sila si Tudor ug Daria Groza, nga magtiayon nga among layo nga paryente. Si Tudor maoy usa ka maikagon kaayong estudyante sa Bibliya. Miadto pa gani siya sa sangang buhatan sa Cluj-Napoca, Romania, aron sa pagkuhag basahon ug pagpangitag tubag sa iyang daghang pangutana bahin sa Bibliya. Sa ulahing katuigan siya maoy usa ka dako kaayong espirituwal nga tabang sa among gamayng kongregasyon.

“Ang pamilyang Iacuboi, nga nagpuyo usab sa among lugar, miduyog sa mga panaghisgot sa Bibliya nga gihimo diha sa among balay. Una pa niana si Petru Iacuboi, ang padre de pamilya, nakaabiabi ug usa ka tawo nga nanagtag ug mga Bibliya. Ang bisita nakapukaw sa kaikag ni Petru sa Kasulatan. Gituki una ni Petru makadiyot ang mga pagtulon-an sa Baptist ug midesisyon nga dili kini ang kamatuoran. Nianang panahona nga mianib siya sa among nagkadakong grupo sa mga Estudyante sa Bibliya.

“Nadasig sa among nakat-onan, ang among grupo masibotong nagpaambit sa maayong balita sa Gingharian ngadto sa among tanang higala ug mga paryente, ang kadaghanan kanila nagpuyo sa among baryo ug sa silingang mga baryo.”

Nagpasiugda bahin sa kusog nga pagkaylap sa mensahe sa Gingharian sa Moldova, usa ka report sa Disyembre 15, 1921, nga gula sa The Watch Tower nag-ingon: “Gikan sa Bessarabia [nga maoy ngalan sa Moldova kaniadto] usa ka brader, nga usa ka  magwawali sa Adbentista dili pa dugay, nagsulat: ‘Duolan sa 200 niining lugara, gawas pa sa daghang lugar sa duol, nakadawat sa kamatuoran.’”

Sa unang bahin sa mga tuig sa 1920 sa baryo sa Şirăuţi, usa ka debotadong sakop sa Ortodoksong Simbahan, si Ilarion Bugaian, nakahibalo sa kamatuoran. Siya matinumanong nag-alagad kang Jehova hangtod siya namatay. Usa ka Estudyante sa Bibliya nga ginganlag Moise Ciobanu mipauli gikan sa Alemanya ngadto sa siyudad sa Bălţi. Siya nakakat-on sa kamatuoran samtang napriso sa Alemanya panahon sa Gubat sa Kalibotan I. Wala magdugay, usa ka grupo ang natukod nga sa ulahi nahimong unang kongregasyon sa Bălţi.

Mga Saksi sa Romania Mitabang

Sa pagtabang sa pag-ugmad sa teritoryo ug sa pagpalig-on sa mga bag-ohan nga nakig-uban sa katawhan sa Diyos, ang sangang buhatan sa Romania nagpadalag kuwalipikadong mga igsoon sa Moldova sa mga tuig sa 1920. Usa niadtong unang mga magwawali mao si Vasile Ciucaş sa Transylvania. Siya makasulti ug Romanyano ug Hungariano nga pinulongan. Sa dihang moduaw si Vasile sa bag-o pang natukod nga kongregasyon sa Corjeuţi, anha gayod siya mosaka sa ila ni Ilie Groza ug sa iyang pamilya. Si Ioana mahinangpong nahinumdom niadtong maong mga pagduaw. “Tingali otso anyos pa lang ako niadto,” siya miingon, “apan mahinumdom gihapon ako sa mga pagduaw ni Brader Ciucaş. Buotan kaayo siya nga igsoon, ug siya duna gayoy makaikag nga mga estorya nga tungod niana walay usa namo ang gustong matulog! Ako ug ang akong magulang nga babaye mag-ilog sa paglingkod tapad niya.”

Ang mga Saksi sa Romania, uban sa mainitong lokal nga mga magmamantala, nagpadayon sa pagpakaylap sa maayong balita sa duol nga mga baryo. Sa baryo sa Tabani, 11 kilometros gikan sa Corjeuţi, gipaambit ni Cazimir Cislinschii ngadto sa uban ang maanindot nga mga butang nga iyang nakat-onan gikan sa Bibliya. Si Cazimir nakadungog sa mensahe sa Gingharian samtang nagsundalo sa Romania. Ang usa sa unang mga tawo sa Tabani nga  midawat sa pagsangyaw ni Cazimir mao si Dumitru Gorobeţ, nga masiboton kaayo nga estudyante. Karon, tungod sa kasibot ni Dumitru ug sa uban nga sama kaniya, sa 3,270 ka molupyo sa Tabani, 475 maoy mga Saksi.

Sa unang bahin sa mga tuig sa 1920, ang mensahe sa Gingharian nakaabot usab sa baryo sa Caracuşeni, mga dos ngadto sa kuwatro kilometros gikan sa Corjeuţi. Usa sa unang mga taga-baryo sa Caracuşeni nga midawat sa kamatuoran mao si Vladimir Lungu, nga gibawtismohan sa 1927. Si Vladimir nakaagom ug daghang paglutos tungod sa iyang Kristohanong mga pagtulon-an ug namatay nga matinumanon kang Jehova sa 2002. Sa buhi pa siya, nakita niya ang daghan kaayong tawo sa iyang baryo nga midawat sa kamatuoran nga sa pagkakaron, ang matag ikaupat ka tawo sa Caracuşeni, nga may populasyon nga 4,200, maoy usa ka Saksi!

Si Alexandru Mikitkov, laing matinumanong brader, unang nakakat-on sa kamatuoran sa 1929 samtang miadto sa siyudad sa Iasi sa Romania. Ang iyang anak nga lalaki nga si Ivan miingon: “Sa dihang si Papa mipauli sa among baryo, sa Ţaul, nagsugod dayon siya pagsangyaw sa maayong balita, ug wala magdugay nagdumala kami ug Kristohanong mga tigom sa among balay.”

Si Ivan nagpadayon: “Nakigkontak si Papa sa sangang buhatan sa Romania, ug matag karon ug unya, bisitahan kami ug hamtong nga mga igsoon gikan sa Romania. Makasubo, sa 1931, panahon sa usa sa maong mga pagduaw, ang akong manghod nga babaye namatay. Kay ilado man ang among pamilya, daghang taga-baryo ang mitambong sa paglubong. Ang among bisita nga gikan sa Romania, si Brader Vănica, maoy nagdumala sa pakigpulong sa patay. Mihatag siya ug talagsaong pamatuod, nga nagyagyag nga bakak ang hungihong nga gipakaylap sa mga pari nga ang mga Estudyante sa Bibliya dili magdumalag pormal nga mga serbisyo sa paglubong. Dugang pa, ang pakigpulong ni Brader Vănica, nga klarong nagpatin-aw sa paglaom sa pagkabanhaw, nakapugas ug maayong binhi diha sa kasingkasing sa pipila nga presente niadtong tungora. Wala magdugay, kining mga tawhana usab mibarog nga malig-on sa kamatuoran sa Bibliya.

 “Ang espirituwal nga pagdasig ni Brader Vănica dako usab kaayog epekto sa akong pamilya. Pananglitan, ang akong magulang nga lalaki, si Dumitru, midesisyon sa pagkahimong colporteur (bug-os panahong ministro). Kay maikagong motabang ug daghang tawo kutob sa mahimo, siya sa ulahi mibiya sa balay aron sa pagsangyaw sa wala pa masangyawi nga mga dapit sa Moldova. Bug-os kasingkasing nga gipaluyohan sa pamilya ang iyang desisyon. Apan, ang tinuod, gimingaw gayod ako sa akong magulang. Sa laing bahin, kami malipayon kaayo kon mopauli siya aron sa pagduaw, nga mag-asoy ug daghan kaayong mga eksperyensiya sa kanataran!”

Misamot ang Pagsupak sa mga Pari

Sukad pa sa sinugdan, ang mga pari nga Ortodokso supak sa pagsangyaw sa maayong balita. Apan misamot sila ka suko sa dihang ang mga sakop kanhi sa ilang iglesya, kay nakakat-on man sa kamatuoran sa Bibliya, dili na manguros ug dili magpabunyag sa ilang mga masuso.

Sa dihang hapit nang mag-diyes anyos si Ioana Groza, gipugos siya sa lokal nga Ortodoksong pari sa pagkompromiso sa iyang mga pagtuo. Siya nahinumdom: “Gisaysay ni Papa kanamo nga dili-Kasulatanhon ang pagpanguros. Apan sa eskuylahan kami pugson sa pari sa pagpanguros. Nahadlok kaayo ako niadtong tawhana, apan mahadlok usab ako nga masuko si Papa. Busa, imbes moeskuyla, motago ako sa kamalig. Apan, paglabay sa pipila ka adlaw nahibaloan ni Papa nga nagsige ako ug palta sa klase. Bisan pa niana, wala niya ako kasab-i kondili nangayo siya ug katin-awan. Sa dihang akong gisultihan siya nga nahadlok ako sa pari, iyang gikaptan ang akong kamot ug mipaingon kami deretso sa balay sa maong tawo.

“Sa puwersadong tingog, gisultihan ni Papa ang pari: ‘Kon ikaw ang nagpakaon, nagpabesti, ug nagtagana ug pinuy-anan sa  akong anak, nan may katungod ka sa pagsulti kaniya kon unsay buhaton sa diniyos nga paagi. Kay dili man ikaw ang nagtagana niini, ayaw pagpanghilabot kon unsay akong itudlo sa akong anak.’ Aw, malipay kaayo ko sa pagsugilon nga sa nahibiling mga adlaw sa akong pag-eskuyla, ang pari wala na manghilabot nako.”

Kasagaran, impluwensiyado kaayo ang pari sa komunidad. Sama sa mga lider sa relihiyon sa panahon ni Jesus, ilang pahimuslan kana sa pagdaot sa maayong dungog sa mga alagad ni Jehova aron ayran o mahadlok ang mga parokyano sa pagpakigsulti kanila. Ang usa sa paboritong taktika sa mga pari mao ang pagpahimulos sa pagkontrahay sa mga Sobyet ug sa mga taga-Moldova labot sa politika. Pananglitan, ang mga tawo kaniadto mahadlok ug walay salig sa “daotang intensiyon” sa mga Komunista tabok sa utlanan sa Unyon Sobyet. Gipahimuslan sa mga paring Ortodokso kining maong kahadlok pinaagi sa pagpasangil nga mga Komunista ang mga Estudyante sa Bibliya tungod kay dili sila manguros.

Apan dili lang kana ang gihimo sa madinaotong mga pari. Ila pa gayod nga giabusohan ang ilang awtoridad pinaagi sa paghulhog sa mga opisyales sa gobyerno sa pagbatok sa katawhan sa Diyos, sama sa mga eskriba ug Pariseo sa panahon ni Jesus.—Juan 18:28-​30; 19:4-6, 12-16.

Gikan sa 1918 ngadto sa 1940, ang Moldova nailalom sa pagmando sa Romania, nga niadtong panahona maoy usa ka gingharian, o kagamhanan nga gimandoan sa usa ka hari. Ang gobyerno sa Romania nagtudlo ug usa ka ministro sa mga kulto, nga may gahom sa relihiyosong mga butang. Kay masinugtanon man sa mga lider sa Ortodoksong simbahan, supak kining tawhana sa buluhaton sa mga Estudyante sa Bibliya ug naningkamot nga idili sila ug ang ilang pinasukad-sa-Bibliya nga mga publikasyon. Ang sumbong, sama sa imo nang madahom, mao nga ang mga igsoon nakigkunsabo sa mga Komunista.

Tungod niining pagdumot sa gobyerno sa mga katawhan ni Jehova, dihay gipakanaog nga mando nga gikan sa inspektor heneral sa Moldova ngadto sa usa ka hepe sa kapolisan, nga gipetsahan  ug Abril 25, 1925. Kini nag-ingon: “Tungod sa Police Security Directive No. 17274/925, kadungganan namo ang pagpahibalo kanimo nga ang Ministri sa Kalabotang Nasodnon mihukom sa pagdili ug pagpahunong sa propaganda sa internasyonal nga ‘mga Estudyante sa Bibliya,’ ug buot namo nga maghimo ka ug mga paagi sa pagpatuman niana.”

Ang epekto nianang pagbatok sa gobyerno diha sa mga igsoon makita sa usa ka report nga gipadala sa opisina sa Romania ngadto sa tibuok kalibotang hedkuwarter sa Oktubre 17, 1927. Agig sumaryo, ang report nag-ingon nga ang mga miting sa kongregasyon gipahunong ug gidili bisan diin ug nga ‘gatosang igsoon gipaatubang sa mga hukmanang militar ug sibil.’ Kini usab nag-ingon: ‘Wala kaayoy miting nga nadumala panahon sa ting-init, kay ang mga kongregasyon gibantayan pag-ayo sa mga sekreta ug mga polis, ilabina sa mga baryo kay ania man dinhi ang kadaghanan sa mga kongregasyon. Ang kadaghanang miting gidumala diha sa kakahoyan, sa tago kaayo nga mga dapit.’

Ang report nagpadayon: ‘Kutob niadtong Marso, ang buluhaton sa nagapanawng mga magtatan-aw limitado usab. Niana gihapong bulana, ang ministri sa kalabotang nasodnon naghatag ug estrikto, sekretong mga sugo sa pagpangita sa mga colporteur ug sa pagdakop niining tanang “propagandista.” Wala magdugay, halos ang tanang colporteur gipriso. Ug bisan pag kami o ang mga igsoon wala mahadlok kay nakaagom man ug pagsupak sukad pa sa pagsugod sa buluhaton niining nasora, niining higayona ang paagi sa pagdakop kanamo organisado kaayo nga tungod niini kami maglisod sa pagsangyaw.’

Sa naghinapos ang mga tuig sa 1920, ang maisogong mga indibiduwal ug mga pamilya nagpadayon sa pagbulag gikan sa Ortodoksong Simbahan ug sa pagbarog nga malig-on alang sa kamatuoran sa Bibliya. Napamatud-an kini diha sa usa ka sulat nga gipadala sa pari sa baryo ngadto sa iyang dakodako sa tuig sa 1928. Ang sulat dunay listahan sa 43 ka ngalan sa mga hamtong ug sa kabataan sa parokya sa pari sa Şirăuţi. Kini nag-ingon: “Kadungganan namo ang pagsukip sa listahan sa mga ngalan sa mga  sakop sa sektang ‘mga Estudyante sa Bibliya.’ Bisan pa sa ilang mga paningkamot, sila wala molampos, ug sila usab walay simbahan. Apan, magtigom sila sa pribadong mga balay.”

Sa pagkatinuod, ang listahan sa mga ngalan nga gilista sa pari nagpanghimakak sa iyang pangangkon nga ang mga Estudyante sa Bibliya “wala molampos,” kay ang kadaghanan sa 43 ka tawong ginganlan maoy mga sakop kanhi sa Ortodoksong Simbahan. Ang usa sa mga bata nga gihisgotan mao si Agripina Barbuţă, nga kapin na sa 80 anyos karon ug aktibo gihapon sa pag-alagad kang Jehova.

Sa dihang lisod na kaayo ang pagsangyaw sa publiko, ang mga igsoon naghimo na lang ug impormal nga pagpamatuod, ilabina ngadto sa mga paryente. Niadtong panahona ang mga paryente kanunayng magsalosalo. Gipahimuslan sa mga igsoon kining kostumbreha aron mapaambit ang maayong balita ngadto sa uban. Siyempre, walay balaod nga nagdili sa mga sakop sa pamilya sa pagpakigsulti sa usag usa.

Mga Paningkamot Aron Mahimong Legal ang Buluhatong Pagsangyaw

Human sa 1925 nga pagdili sa buluhatong pagsangyaw, ang mga igsoon sa sangang buhatan sa Cluj-Napoca, Romania, nagpadala ug 50-panid, minakenilya nga report ngadto sa ministri sa mga kulto. Uban sa mubo nga mga pamulong bahin sa atong mga pagtulon-an ug mga doktrina, may opisyal nga hangyo kini  sa pagkuha sa pagdili. Busa, sa Septiyembre 1927, usa sa mga igsoon gitugotan sa pagpakig-atubang sa ministro sa tulo ka lahi nga mga okasyon. Human sa kataposang panagkita siya naglaom nga mabag-o ang balaod pabor sa kagawasan sa pagsimba. Apan, ikasubo, wala panumbalinga sa gobyerno ang mga hangyo sa mga Saksi. Sa pagkatinuod, ang mga opisyal nagpadayon sa paghatag ug kasamok pinaagig balaod, nga nagpasamot sa kahimtang sa katawhan ni Jehova. (Sal. 94:20; Dan. 6:5-9) Niining bahina, usa ka opisyal nga dokumento nga gipetsahan ug Mayo 29, 1932, nag-ingon nga ang “tanang matang sa kalihokan” sa Internasyonal nga mga Estudyante sa Bibliya “bug-os nga gidili.”

Bisan pa niana, kining pag-atake batok sa katawhan sa Diyos walay timaan nga usa kini ka hiniusa, organisado nga kampanya sa Romania ug Moldova. Sa usa ka sukod, ang lokal nga mga gobyerno ug opisyales naghimog ilang kaugalingong mga desisyon labot sa mga Estudyante sa Bibliya. Busa giduol sa mga igsoon kining maong mga opisyal aron sa pagdepensa ug sa pagtukod sa legal nga paagi sa maayong balita, labing menos sa ilang lokal nga mga dapit.—Filip. 1:7.

Diha sa ubang mga dapit kini miresulta ug maayo. Ingon niana ang nahitabo sa Bucharest, Romania, human nga gibalhin didto ang sangang buhatan gikan sa Cluj-Napoca. Sa 1933, human sa dugayng paningkamot, ang Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses sa Bucharest legal na nga narehistro.

Makaiikag, bisan ang pipila ka iladong mga huwes dayag nga misupak sa mga restriksiyon nga gipahamtang batok sa katawhan sa Diyos. Pananglitan, sa Mayo 8, 1935, ang Korte sa Apelasyon sa Cluj-Napoca maisogong nagpakanaog ug desisyon nga ang pagdili nga gipahamtang batok sa mga Saksi ni Jehova supak sa balaod. Ang gipakanaog nga desisyon dugang nga nag-ingon: “Ang gikompiskar nga mga basahon [giimprenta sa Saksi ni Jehova] nagpasiugda ug gugma sa usag usa ug pagtuo sa Diyos ug kang Kristo. Tungod niini, sayop ang pag-ingon nga kining maong mga basahon subersibo; dili sila kapeligrohan sa kasegurohan sa Estado.”

 Ang Tingog sa Katarongan Wala Panumbalinga

Apan, ang kadaghanan sa mga awtoridad supak gihapon sa buluhaton sa katawhan sa Diyos. Pananglitan, sa Marso 28, 1934, ang hepe sa Opisina sa Kasegurohan sa lungsod sa Soroca, Moldova, nagsulat ngadto sa iyang dakodako, ang inspektor sa kapolisan sa rehiyon sa Chisinau, nga nagreklamo nga sa 1927 sa usa ka baryo duol sa Soroca, diha “lamay duha ka pamilya nga mga sakop niini nga sekta, apan sila nakakabig ug . . . laing 33 ka pamilya.” Siya nagsulat usab nga ang mga Saksi “supak sa simbahan” ug sa “relihiyosong mga tradisyon ug mga kostumbre” niini ug nga “imbes serbisyo sa pari ang hangyoon, sila naghimog ilang kaugalingong pagsimba.” Iyang gitapos ang iyang sulat, nga nag-ingon: “[Ang mga Saksi] nagpadayon sa pagpangitag bag-ong mga kabig, ug kini makapameligro sa natukod nang kahikayan ug kasegurohan sa Estado.”

Sa Mayo 6, 1937, ang mga igsoon niana mismong distrito nagsulat sa mayor nga naghangyo sa pagkuha sa mga Saksi ni Jehova gikan sa listahan sa ilegal nga mga sekta. Ang tubag sa awtoridad gitin-aw diha sa usa ka sulat gikan sa hepe sa lungsod sa distrito sa Soroca ngadto sa hataas nga opisyal niana gihapon nga distrito. Gipetsahan ug Hunyo 15, 1937, kini nag-ingon: “Ang kalihokan sa [mga Saksi ni Jehova] gidili sa . . . Ministri sa mga Kulto ug Arte. Busa, kami dili mosugot sa ilang hangyo nga kuhaon sila gikan sa listahan sa [ilegal] nga mga sekta, kay sila aktibong nagpadayon sa buluhaton sa intereses nianang maong sekta.”

Agig pamatuod nianang mabatokong baroganan, ang opisyal nga basahon sa gobyerno, ang Monitorul Oficial, nag-ingon, sa Hulyo 12, 1939, nga ang mga Saksi ni Jehova ug ang bisan unsang legal nga mga asosasyon nga ilang gamiton “bug-os nga gidili.” Sama sa gihisgotan sa sinugdanan, ang Moldova niadtong panahona nailalom sa monarkiya sa Romania, nga membro sa Sidlakang Ortodokso ug gimandoan sa usa ka hari. Ikasubo, tungod sa pagkapanatiko sa relihiyon, naimpluwensiyahan ang daghang opisyal sa pagtratar sa mga Saksi ni Jehova nga sobra kay sa gikinahanglan sa legal nga mga restriksiyon.

 Dagmalang mga Opisyal

Ang naagoman ni Dumitru Gorobeţ ug Cazimir Cislinschii nagpakita nga ang mga kalayo sa pagsupak sa buluhatong pagsangyaw kasagarang gihalingan sa relihiyosong pagdumot sa debotadong mga opisyal nga membro sa Ortodoksong simbahan. Si Dumitru ug Cazimir unang nakakat-on sa kamatuoran sa Bibliya sa baryo sa Tabani. Tungod sa ilang maayong mga hiyas ug sa ilang kadasig sa ministeryo, wala magdugay sila nahimong inila ug minahal sa mga igsoon. Dayon, sa 1936, sila gidakop ug gidala sa estasyon sa kapolisan sa lungsod sa Khotin (karon bahin na sa Ukraine).

Una gikulatag maayo sa mga polis si Dumitru ug Cazimir. Dayon gipugos sila sa pagpanguros. Apan ang duha ka lalaki mibarog nga malig-on, bisan pag gisigehan ug kulata. Sa ngadtongadto, miangka ang mga polis. Ila pa ganing gipapauli si Dumitru ug Cazimir. Apan wala matapos didto ang mga pagsulay niining duha ka matinumanong mga igsoon. Ilalom sa pagmando sa Pasista ug Komunista, naagoman nila ang daghang kalisod tungod sa maayong balita. Si Dumitru namatay sa unang bahin sa 1976 sa Tomsk, Rusya. Si Cazimir namatay sa Nobyembre 1990 sa Moldova.

Sa mga tuig sa 1930, gidumala sa sanga sa Romania ang buluhaton sa Moldova. Si Martin Magyarosi, nga nabawtismohan sa 1922, mao ang alagad sa sanga niadtong panahona. Tungod sa mahigugmaong pagkabalaka alang sa mga igsoon, ilabina sa mga pagsulay nga ilang naagoman, siya ug ang iyang masamong, si Pamfil Albu, miduaw ug daghang kongregasyon sa amihanan sa Moldova aron sa pagpalig-on ug pagdasig sa katawhan sa Diyos. Pagkatukma sa panahon kadtong maong mga pagduaw! Ngano? Tungod kay wala magdugay ang Uropa nahimong sentro mismo sa Gubat sa Kalibotan II. Ug ang Moldova, nga giisip nga tilinguhaon kaayo nga yuta, giilogan sa iyang mas gamhanan, kontrang mga silingan.

Ang Uropa Nagusbat sa Gubat sa Kalibotan II

Sa Agosto 23, 1939, ang Unyon Sobyet ug ang kagamhanang Nazi sa Alemanya mipirma ug kasabotan sa kalinaw. Paglabay ug usa ka semana, sa Septiyembre 1, 1939, gisulong sa Alemanya ang  Polandia, nga nakapasugod sa Gubat sa Kalibotan II. Dayon, sa Hunyo 26, 1940, ang Ministro sa Kalabotang Langyaw sa Sobyet nga si Vyacheslav Molotov nagpugos sa gobyerno sa Romania sa pagsurender sa gitawag niadtong panahona nga Bessarabia ngadto sa Unyon Sobyet. Ang Romania walay mahimo, ug sa Hunyo 28, 1940, ang mga sundalong Sobyet miasdang sa Moldova. Sa Agosto 1940, gitukod sa mga Sobyet ang Moldavianhong SSR, ug ang Chisinau mao ang kaulohan.

Apan, ang okupasyon sa Sobyet sa Moldova wala magdugay. Sa Hunyo 22, 1941, gilapas sa Alemanya ang 1939 nga kasabotan sa kalinaw ug giatake ang Rusya. Kay buot pahimuslan kining maong mga panghitabo, ang Romania mipahayag nga dapig siya sa Alemanya ug naningkamot sa pagbawi sa Moldavianhong SSR gikan sa mga Sobyet.

Kini nga estratehiya milampos, kay sa Hulyo 26, 1941, napaatras sa mga sundalo sa Romania ang mga Ruso balik sa Dniester River. Busa, human sa mga usa ka tuig sa paggahom sa Sobyet, ang Moldova nailalom na usab sa pagmando sa Romania. Apan, niining higayona ang Romania gimandoan, sugod niadtong Septiyembre  1940, sa nasyonalistiko kaayong kagamhanang Pasista ilalom sa diktador nga si Heneral Ion Antonescu. Ang iyang rehimen mapig-oton kaayo sa mga tawong nagpabiling neyutral sa politika tungod sa ilang maunongong pagpaluyo sa Gingharian sa Diyos.

Grabeng Pagsulay sa Pasista nga Pagmando

Ang Pasistang kagamhanan ni Antonescu, nga kaanib ni Hitler ug sa Axis nga mga gahom, wala magdugay naningkamot sa pagbuot sa mga Saksi ni Jehova. Tagda pananglitan si Anton Pântea, nga natawo sa 1919. Si Anton nakakat-on sa kamatuoran sa tin-edyer pa ug madasigon sa balay-ug-balay nga ministeryo. Daghang higayon nga diriyot siya nga makulata, apan pinaagi sa maisogong paglaban sa iyang legal nga katungod isip lungsoranon sa Romania sa pagsulti bahin sa iyang tinuohan, dugaydugay nga nalikayan niya ang mga pagdagmal. Bisan pa niana, gidakop siya sa polis sa kataposan. Gitaral siya sa Pasistang mga polis sa estasyon sa kapolisan, tibuok gabii siya nga gikulata ug dayon, sa katingalahan, siya gibuhian. Si Brader Pântea 84 anyos na karon ug determinado gihapong magpabiling matinumanon kang Jehova.

Ang laing maghuhupot sa integridad, si Parfin Palamarciuc, nakakat-on sa kamatuoran sa Bibliya sa Moldova sa mga tuig sa 1920. Siya usab nahimong madasigong magwawali sa maayong balita, nga sagad dili mopauli sa iyang balay sulod sa daghang semana aron sa pagsangyaw sa mga siyudad ug mga baryo gikan sa Chernovtsy ngadto sa Lvov sa Ukraine. Kay midumili man si Parfin sa pagsundalo, gidakop siya sa mga Pasista sa 1942 ug gihusay siya sa korte militar sa Chernovtsy.

Ang anak nga lalaki ni Parfin nga si Nicolae nag-asoy niadtong mga hitaboa, nga nag-ingon: “Usa ka gatos ka igsoon ang gisentensiyahan ug kamatayon niini nga korte sa militar. Ang sentensiya kinahanglang ipatuman dihadiha. Gitigom sa mga sundalo ang tanang igsoon ug mipili ug unang napulo nga pusilon. Apan sa primero kining mga igsoona gipugos sa pagkalot sa ilang kaugalingong mga lubnganan samtang nagtan-aw ang 90. Apan, sa wala  pa pusila ang mga igsoon, gihatagan sila sa mga sundalo ug higayon sa pagsalikway sa ilang tinuohan ug sa pagsundalo. Duha ang mikompromiso; ang walo gipusil. Dayon napulo na usab ang gipalinya. Apan sa wala pa sila pusila, gisugo sila sa paglubong sa mga gipusil.

“Samtang nagtabon ug yuta sa mga lubnganan, miabot ang dakog ranggo nga opisyal. Siya nangutana kon pila ka Saksi ang nagbag-o sa ilang hunahuna. Sa dihang gisultihan nga duha lang, siya miingon nga kon patyon ang 80 aron lang magsundalo ang 20, mas maayo pang ibalhog ang nahibiling 92 ngadto sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho. Tungod niini, ang mga sentensiya nga kamatayon gihimong 25 ka tuig nga pinugos nga pagtrabaho. Apan, wala ray tulo ka tuig, gibuhian sa miasdang nga mga sundalong Sobyet ang mga Saksi gikan sa mga kampo sa Romania. Nakalabang-buhi niini ang akong amahan ug sa daghan pang ubang mga kalisod. Siya namatayng matinumanon kang Jehova sa 1984.”

Pagdumili sa Pagsugot sa Ortodokso—Giisip nga Krimen!

Si Vasile Gherman maoy usa ka batan-ong minyo nga lalaki. Ang iyang asawa bag-o pang nanganak ug batang babaye dihang gidakop siya sa mga Pasista sa Disyembre 1942. Si Vasile giakusar nga nakahimog duha ka “krimen”—pagdumili sa pagsundalo ug wala niya pabunyagi ang iyang anak nga babaye sa Ortodoksong Simbahan. Iyang giasoy ang nahitabo: “Sa Pebrero 1943, ang akong kaso, uban sa 69 pang matinumanong mga igsoon, husayon sa Chernovtsy atubangan sa korte militar. Sa wala pa ang aktuwal nga pagsentensiya, gipugos kami sa  mga awtoridad sa pagtan-aw sa pagpatay sa unom ka kriminal. Busa, kami nakaseguro gayod nga kami ang sunod nga makaagom sa sentensiya nga kamatayon.

“Among gihisgotan taliwala kanamo kining butanga ug mihukom nga magpabiling malig-on sa pagtuo ug maningkamot gayod nga magbaton ug malipayong disposisyon hangtod sa kataposan sa husay. Uban sa tabang ni Jehova, kami milampos. Sa dihang ang tanan nga 70 nakadawat ug sentensiya nga kamatayon, nga maoy gidahom, gibati gayod namo nga kami nag-antos alang sa pagkamatarong. Walay usa kanamo ang naluya, sa dakong kalagot sa among mga kaaway. Dayon dihay makapahibulong kaayo. Imbes kami pusilon, gibag-o sa mga awtoridad ang among mga sentensiya ngadto sa 25 ka tuig nga pinugos nga pagtrabaho sa kampo sa Aiud, Romania. Apan bisan kana nga sentensiya wala mapahamtang, kay sa 18 ka bulan lamang sa ulahi, sa Agosto 1944, gibuhian sa miasdang nga mga sundalong Sobyet ang mga priso sa kampo.”

Sa 1942 gipasundalo sa mga Pasista ang duolan sa 800 ka lalaki sa baryo sa Şirăuţi, Moldova, aron sa pagserbisyo sa militar ni Heneral Antonescu. Lakip kanila mao ang ubay-ubayng mga Saksi, usa na si Nicolae Anischevici. “Sa pagsugod sa mga husay,” miingon si Nicolae, “gimandoan kami sa mga polis sa pag-apil sa relihiyosong seremonya. Kami nga mga Saksi midumili. Midumili usab kami sa pagsundalo. Tungod niini, giakusar kami sa kapolisan nga mga Komunista ug kami gidakop. Apan, sa wala pa kami prisoha, gitugotan nila kami sa pagsaysay ngadto sa tanan nga presente niadtong tungora sa katarongan sa among neyutral nga baroganan.

“Pagkasunod adlaw gibalhin kami sa Briceni, ang sentro sa hukmanan sa distrito. Dinhi kami gihuboan ug bug-os nga girekisa. Dayon gisukitsukit kami sa usa ka pari nga dakog ranggo sa  militar. Siya buotan, ug masinabtanon sa among pagdumili sa pagsundalo tungod sa relihiyosong mga prinsipyo, ug naghimog kahikayan aron kami mapakaon. Dugang pa, siya misulat nga ang rason sa among pagdumili sa pagserbisyo sa militar maoy tungod sa among pagtuo kang Jesus.

“Gikan sa Briceni kami gidala ngadto sa estasyon sa kapolisan sa Lipcani. Didto kami gikulatag maayo sa mga polis hangtod sa gabii. Dayon kami ilang gibutang sa selda uban sa duha ka brader ug natingala kami kay diha poy usa ka babaye, nga espiya diay. Adlaw-adlaw kami nga gikulata sulod sa daghang adlaw. Sa ulahi, gipadala ako ngadto sa Chernovtsy aron sa pag-atubang sa korte militar. Didto gihatagan ako ug abogado, nga matinabangon kaayo. Bisan pa niana, nadaot pag-ayo ang akong panglawas tungod sa mga pagdagmal nga nagtuo ang mga awtoridad sa militar nga mamatay na ako. Sa kataposan, ila akong gipapauli nga wala ako masentensiyahi.”

Maisogong mga Sister Nagpabiling Maunongon

Ang mga sister usab nag-antos sa kasuko sa mga Pasista. Usa kanila mao si Maria Gherman (dili paryente ni Vasile Gherman apan gikan gihapon sa maong kongregasyon). Gidakop sa 1943, si Maria gitaral ngadto sa estasyon sa kapolisan sa Balasineşti. Siya nahinumdom: “Gidakop ako sa mga polis tungod kay dili ako mosimba sa Ortodoksong simbahan. Sa primero ila akong gibalhin sa Lipcani, Moldova, ug dayon sa Chernovtsy, Ukraine, diin ako gisentensiyahan.

“Gipangutana ako sa huwes kon nganong dili ako mosimba. Ako siyang gisultihan nga si Jehova lamang ang akong simbahon. Tungod niini nga ‘krimen,’ 20 pang ubang mga sister ug ako gisentensiyahan ug 20 ka tuig nga pagkabilanggo. Ang uban kanamo  gibalhog sa naghuot nga gamayng selda duyog sa 30 pang ubang mga priso. Apan, sa maadlaw, gipatrabaho ako sa mga balay sa mga dato. Akong ikaingon nga mas gitagad pa nila akog maayo kay sa mga opisyal sa prisohan—labing menos, gihatagan nila ako ug igong makaon!

“Sa ulahi, nakahibalag kami ug mga igsoon sa laing seksiyon sa mga bilding sa prisohan. Kini maoy usa ka panalangin, kay nakatigayon kami sa pagtabang sa mga igsoon sa pagbaton ug espirituwal ug pisikal nga pagkaon.”

Sama sa daghang ubang mga Saksi sa Moldova, giantos niining mga maghuhupot sa integridad ang kasuko sa Pasista nga gisundan na usab ug laing pag-atake sa ilang pagtuo. Kanang maong pag-atake gihimo sa sunod nga migahom sa rehiyon, ang Komunistang Rusya.

Ang Taktika sa Sobyet—Pagdestiyero

Sa 1944, sa naghinapos ang gubat sa dihang nagkapildi-pildi na ang Alemanya, gipukan sa mga grupo sulod sa kagamhanan sa Romania nga gipangunahan ni Haring Michael ang rehimen ni Antonescu. Dayon ang Romania mipaling sa pagdapig gikan sa Axis nga mga gahom ngadto sa Rusya. Niana gihapong tuiga, napasig-uli sa miasdang nga mga sundalong Sobyet ang paggahom sa Rusya sa tibuok rehiyon, nga nag-anib pag-usab sa Moldova ngadto sa Unyon Sobyet ingong Moldavianhong SSR.

Sa primero gipasagdan sa mga Komunista nga nangulo sa Moldova ang mga Saksi ni Jehova. Apan kining malinawong yugto wala magdugay. Ang pagpabiling neyutral sa mga Kristohanon, lakip sa pagdumili sa mga Saksi sa pagbotar sa eleksiyon sa lokal nga mga partido, sa ngadtongadto nahimong mainit na usab nga isyu. Ang Sobyet nga sistema wala magtugot nga may magpabiling neyutral sa politika. Busa ang kagamhanan nagplano sa  pagsulbad sa problema pinaagi sa pagpadestiyero sa mga Saksi ni Jehova ug sa ubang “mga sinalikway,” sugod sa 1949.

Gipadayag diha sa usa ka opisyal nga dokumento “ang desisyon sa magbabalaod sa Sentral Komite sa Partido Komunista” labot niadtong idestiyero gikan sa Moldavianhong SSR. Lakip kanila mao ang “tag-iyag mga yuta, dagkong mga negosyante, aktibong mga kakunsabo sa mga sundalong Aleman, mga tawo nga mitabang sa mga awtoridad sa kapolisan sa Alemanya ug Romania, mga membro sa maki-Pasistang mga partido ug mga organisasyon, membro sa White Guard, membro sa ilegal nga mga sekta, maingon man ang mga pamilya sa gihisgotan nga mga kategoriya.” Ang tanan gipadala ngadto sa kasadpang Siberia “hangtod sa panahong walay katinoan.”

Ang ikaduhang hugna sa gidestiyero nagsugod sa 1951, apan niining higayona mga Saksi ni Jehova lang ang gitumong. Si Stalin mismo ang nagsugo niini nga pagpadestiyero, nga iyang gitawag ug Operation North. Kapin sa 720 ka Saksi nga mga pamilya—duolan  sa 2,600 ka tawo—gipadala gikan sa Moldova ngadto sa Tomsk, mga 4,500 kilometros sa kasadpang Siberia.

Ang opisyal nga mga direktiba nag-ingon nga ang mga tawo kinahanglang hatagan ug igong panahon sa paghipos sa personal nga mga butang una pa dad-on ngadto sa naghulat nga mga tren. Dugang pa, ang mga tren kinahanglang “maayong pagkaareglar nga transportasyon sa mga tawo.” Layo kaayo kini sa tinuod.

Sa pagkatungang gabii, kutob walo ka sundalo ug mga opisyal ang miabot sa balay sa Saksi nga pamilya. Ilang gipukaw ang pamilya ug gipakitaan sila sa sugo sa pagpadestiyero. Dayon gihatagan nila ang pamilya ug pipila lamang ka oras sa paghipos sa bisan unsang butang nga ilang madala una pa nila dad-on ang pamilya ngadto sa naghulat nga mga tren.

Ang mga tren kono maoy mga ordinaryong bagon diay. Kutob 40 ka tawo sa tanang pangedaron ang gihan-ok sa matag bagon alang sa duha ka semana nga biyahe. Walay mga lingkoranan ug walay bisan unsang sistema nga pangpainit aron dili magkuraw sa katugnaw ang mga tawo. Ang usa ka suok sa bagon dunay lungag sa salog nga nagsilbing kasilyas. Sa wala pa idestiyero ang mga igsoon, gisugo ang mga opisyal sa paglista sa mga butang sa matag tawo. Apan, kasagaran, ang baratohong mga butang lang ang ilang gilista; ang mahalong mga butang “nangawagtang” lang.

Hinunoa, bisan pa niining tanang inhustisya ug mga kalisod, ang mga igsoon nagpabiling malipayon sa ilang pagkahimong Kristohanon. Gani, sa dihang ang mga tren nga gisakyan sa mga Saksi mag-abot sa mga tagboanan sa tren, madunggan ang mga alawiton sa Gingharian nga molanog gikan sa ubang mga bagon sa tren. Busa, ang mga igsoon sa matag tren nahibalo nga wala sila mag-inusara kondili gidestiyero uban sa gatosang isigka-Saksi. Ang pagkakita ug pagkadungog sa usag usa nga nagpakitag malipayong espiritu sa ingon niini ka lisod nga mga kahimtang nakadasig sa tanan ug nakalig-on kanila sa ilang desisyon nga magpabiling matinumanon kang Jehova, bisag unsa pay mahitabo.—Sant. 1:2.

 Pagtuo nga Angayng Sundogon

Ang usa niadtong taga-Moldova nga gidestiyero ngadto sa Siberia mao si Ivan Mikitkov. Si Ivan unang gidakop sa Moldova sa 1951, duyog sa ubang mga Saksi, ug gidestiyero ngadto sa Tomsk. Siya gitudlo sa pagpamutol ug mga kahoy sa kalasangan sa pino sa Siberia. Bisag wala siya ibalhog sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho, ang iyang mga lihok pinig-otan, ug siya kanunayng gipanid-an sa mga sekreta. Bisan pa niana, siya ug ang iyang espirituwal nga mga igsoon dili gayod mosipyat sa pagpamatuod ngadto sa uban.

Si Ivan miingon: “Among gigrupo-grupo ang among kaugalingon ingong mga kongregasyon niining malisod nga bag-ong dapit. Nagsugod gani kami sa paghimog among kaugalingong basahon. Sa ngadtongadto, ang uban niadtong among gisangyawan midawat sa kamatuoran ug nabawtismohan. Apan, kadugayan ang mga awtoridad nakamatikod sa among gihimo ug ang pipila kanamo gipadala ngadto sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho.

“Duyog sa isigka-Saksi nga si Pavel Dandara, Mina Goraş, ug Vasile Şarban, ako gisentensiyahan ug 12 ka tuig sa pinugos nga pagtrabaho nga guwardiyado. Ang mga awtoridad naglaom nga kining bug-at nga mga sentensiya makapukaw ug kahadlok sa uban aron sila mohunong sa pagsangyaw, apan wala kana mahitabo. Bisag asa pa ipadala ang atong mga igsoon, sila nagpadayon sa pagsangyaw. Sa 1966, ako gibuhian human nasilbihan ang akong bug-os nga sentensiya. Mipauli ako sa Tomsk ug nagpabilin didto sa tulo ka tuig.

“Sa 1969, mibalhin ako sa Donets Basin, diin nakaila nako si Maria, nga usa ka matinumanon ug madasigong sister nga akong gipakaslan. Sa 1983, gidakop na usab ako. Niining higayona nakadawat  ako ug doble nga sentensiya​—pagkapriso sulod sa lima ka tuig ug gidestiyero gawas sa nasod ug laing lima ka tuig. Siyempre, para nako mas lisod kini nga sentensiya kay sa miagi tungod kay malayo ako gikan sa akong asawa ug anak, diin silang duha nag-antos usab sa kalisod. Apan, makapalipay, wala nako matapos ang bug-os nga sentensiya. Ako gibuhian sa 1987 human nga nahimong kalihim heneral si Mikhail Gorbachev sa Partido Komunista sa Sobyet. Ako gitugotan sa pagpauli sa Ukraine ug dayon sa Moldova.

“Sa mibalik ako sa Bălţi, ang ikaduha sa kinadak-ang siyudad sa Moldova, kini dunay 370 ka magmamantala ug tulo ka kongregasyon. Karon kini adunay kapin sa 1,700 ka magmamantala ug 16 ka kongregasyon!”

“Gusto Ka Bang Mamatay Sama Kang Vasile?”

Ang mga administrador sa kampo ug ang mga sekreta sa KGB (Soviet State Security Committee) nagplano ug yawan-on nga mga taktika sa ilang pagpaningkamot sa pagpaluya sa integridad sa mga igsoon. Si Constantin Ivanovici Şobe miasoy kon unsay nahitabo sa iyang apohang lalaki, si Constantin Şobe: “Sa 1952, si Lolo nagsilbi sa iyang sentensiya diha sa usa sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho sa distrito sa Chita, sa sidlakan sa Lake Baikal sa Siberia. Ang mga opisyal sa kampo namahad sa pagpusil kaniya ug sa ubang mga Saksi kon dili nila isalikway ang ilang tinuohan.

“Kay midumili man ang mga igsoon sa pagkompromiso, gitigom sila sa mga opisyal gawas sa kampo, duol sa daplin sa lasang. Kilumkilom na dihang ilang gidala ang suod nga higala ni Lolo, si Vasile, nga dili kaayo layo sa lasang, nga miingon nga siya ilang pusilon. Ang mga igsoon mabalak-ong naghulat. Wala magdugay, ang kahilom sa kagabhion natugaw sa butobuto sa mga riple.

 “Ang mga guwardiya mibalik ug gikuyogan ang laing Saksi, ang akong apohan, paingon sa lasang. Human nakalakaw ug diyutay, sila mihunong sa usa ka hawan. Dunay daghang lubong ang nakalot na, apan ang usa dunay sulod. Nagtudlo sa lubong, ang opisyal nga komandante miatubang kang Lolo ug miingon: ‘Gusto ka bang mamatay sama kang Vasile, o gusto kang mobalik sa imong pamilya nga may kagawasan? Tagaan lang ti ka ug dos minutos sa pagdesisyon.’ Si Lolo wala magkinahanglan ug dos minutos. Dihadiha siya mitubag: ‘Si Vasile, nga inyong gipusil, dugay na nakong kaila. Karon magpaabot ako sa panahon nga makita nako siya pag-usab sa pagkabanhaw diha sa bag-ong kalibotan. Dako ang akong pagsalig nga makadangat ako sa bag-ong  kalibotan, uban kang Vasile. Apan makadangat ka kaha didto?’

“Dili kana ang tubag nga gusto sa opisyal. Iyang gipalakaw si Lolo ug ang uban balik sa kampo. Ang tinuod diay, si Lolo dili kinahanglang maghulat hangtod sa pagkabanhaw aron makita si Vasile. Kining tanan maoy linuog nga bitik sa pagpaluya sa mga igsoon.”

Ang Propaganda sa Komunista Misumbalik

Aron mapukaw ang pagdumot ug pagduda nganha sa mga Saksi ni Jehova, ang mga Komunista naghimog mga libro, brosyur, ug mga salida nga nagbutangbutang sa katawhan sa Diyos. Dihay usa ka brosyur nga nag-ulohang Double Bottom—usa kini ka termino nga nagpunting sa gihimo sa mga igsoon nga sekretong tagoanan sa gidili nga basahon diha sa ilalom sa mga maleta ug mga bag. Si Nicolai Voloşanovschi nahinumdom kon giunsa paggamit sa komandante sa kampo kining maong brosyur sa pagpakaulaw kaniya atubangan sa ubang mga priso.

Si Nicolai miingon: “Gitigom sa komandante sa kampo ang tanang priso diha sa usa sa mga baraks. Dayon iyang gikutlo gikan sa basahong Double Bottom ang mga pagbutangbutang bahin kanako mismo. Sa dihang natapos siya sa pagsulti, mihangyo ako nga tugotan niya ako sa pagsukna ug pipila ka pangutana. Abi seguro sa komandante nga higayon na niya kini sa pagbiaybiay kanako, kay misugot man siya.

“Giatubang ang komandante sa kampo, ako nangutana kon nakahinumdom ba siya sa unang higayon nga giinterbiyo niya ako sa pagsulod nako sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho. Siya nahinumdom sa interbiyo. Dayon akong gipangutana siya kon nahinumdom ba siya sa mga pangutana nga iyang gisukna kanako bahin sa nasod nga akong natawhan, nasyonalidad, ug uban pa samtang iyang gisulatan ang akong mga papeles sa pagpasulod. Mitubag na usab siya ug oo. Iya pa ganing gisultihan ang mga naminaw kon unsay akong gitubag. Dayon akong gihangyo siya sa pag-asoy kon unsay iyang aktuwal nga gisulat  diha sa mga dokumento. Siya miadmitir nga ang iyang gisulat dili sibo sa akong mga tubag. Dayon miatubang ako sa mga mamiminaw ug miingon: ‘Tan-awa, ingon usab niini pagkasulat kining maong brosyur.’ Ang mga priso namakpak, ug ang komandante milakaw nga nasuko pag-ayo.”

Ang Plano sa Pagpabahinbahin ug Pagpukan sa mga Saksi

Sa mga tuig sa 1960, ang nabalo nga Sobyet nga mga awtoridad migamit ug bag-ong mga paagi sa ilang paningkamot sa pagbungkag sa panaghiusa sa mga Saksi ni Jehova. Ang librong The Sword and the Shield, nga gipatik sa 1999, naghisgot bahin sa pipila ka sekreto kanhi nga mga rekord sa KGB nga makita diha sa mga tipiganan sa dokumento sa gobyerno. Kini nag-ingon: “Ang komperensiya sa Marso 1959 sa senyor nga mga opisyales sa KGB nga nangulo ‘sa pakigbisog batok sa mga Jehovista [mga Saksi ni Jehova]’ mihinapos nga ang epektibong estratehiya ‘mao ang pagpadayon sa mga taktika sa pagpiog duyog sa mga taktika sa pagbungkag.’ Ang KGB nangusog pag-ayo sa pagpabahinbahin, pagpaluya sa buot ug sa pagdaot sa dungog sa mga sakop sa sekta, maingon man sa pagdakop sa ilang labing impluwensiyadong mga lider pinaagi sa bakak nga mga sumbong.”

Lakip sa “mga taktika sa pagbungkag” mao ang hiniusa nga kampanya sa pagpugas ug pagduhaduha taliwala sa mga igsoon sa  tibuok Unyon Sobyet. Aron kana mahimo, ang KGB nagsugod sa pagpakaylap ug daotang mga hungihong, nga kono ubay-ubayng mga igsoon nga nagapanguna nagsugod sa pagkooperar sa tigbantay sa kasegurohan sa Estado. Maayo kaayong pagkadismolar sa KGB ang ilang kabakakan nga tungod niini daghang Saksi ang naglibog kon kinsay ilang saligan.

Laing panglipat sa KGB mao ang pagbansay ug linaing mga sekreta nga nagpakaaron-ingnong “aktibong” mga Saksi ni Jehova nga sa ngadtongadto mosulay sa pagbaton ug mga kaakohan sa organisasyon. Siyempre, kining maong mga espiya nagsigeg hatod ug impormasyon ngadto sa KGB. Sekreto nga giduol usab sa KGB ang tinuod nga mga Saksi, nga naningkamot sa paghiphip kanila ug dagkong kantidad aron sila mokooperar.

Ikasubo, kining malinglahong mga taktika milampos ug diyutay sa pagbungkag sa panaghiusa sa mga igsoon, lakip na sa mga igsoon sa Moldova. Tungod niini, ang mga igsoon nagduhaduha. Ang ubang mga igsoon mibulag sa organisasyon ug nagtukod ug independenteng grupo nga nailhan sa ulahi nga ang oposisyon.

Sa wala pa kini mahitabo, ang mga igsoon sa Unyon Sobyet midangop sa organisasyon ni Jehova, sa espirituwal nga pagkaon nga giandam niini, ug sa mga igsoon nga may kaakohan nga gitudlo niini ingong dagaydayan sa mensahe sa Diyos. Karon ang kalibog ug pagduhaduha bahin niana nga dagaydayan sa mensahe sa Diyos mitungha. Sa unsang paagi matin-awan ang mga igsoon niini nga kalibog? Sa katingalahan, natin-awan sila pinaagi sa tabang sa Estado sa Sobyet. Oo, ang mga tiglaraw mismo ang nakatabang  sa pagsulbad sa problema nga sila mismo ang nagplano. Sa unsang paagi?

Sila Wala Magpalandong sa Espiritu sa Diyos

Sa unang bahin sa mga tuig sa 1960, gitipon sa mga awtoridad sa Sobyet ang kadaghanang “mga lider” nga Saksi gikan sa tibuok Unyon Sobyet diha sa usa ka kampo nga mga 150 kilometros gikan sa siyudad sa Saransk sa republika sa Mordvinia, sa kasadpang Rusya. Sa miagi, ang mga igsoon lagyo gikan sa usag usa, nga nakabalda sa komunikasyon ug nakapukaw ug di-pagsinabtanay. Apan karon kadtong sakop sa gitawag nga oposisyon ug kadtong dili, nagkatipon. Busa, sila magkaestoryahay na mismo ug makasuta sa tinuod ug sa bakak. Nganong gitipon sa usa ka lugar kining mga igsoona? Tingali, ang mga awtoridad nagtuo nga ang mga igsoon mag-awayay, nga sa ingon mosamot ang pagkabahinbahin. Bisan pag maayong pagkalaraw, wala palandonga sa maong estratehiya ang makapahiusa nga espiritu ni Jehova.​—1 Cor. 14:33.

Ang usa sa mga igsoon nga gipriso sa Mordvinia mao si Gheorghe Gorobeţ. Siya nahinumdom: “Wala magdugay human nga gidakop ako ug gipriso, usa ka brader nga nakig-uban sa oposisyon napriso uban namo. Sa dihang nakita niya nga ang mga igsoon nga nanguna anaa gihapon sa prisohan, siya natingala, kay siya giingnan nga kaming tanan may bug-os nga kagawasan ug maluho ug mga kinabuhi nga gisustentohan sa KGB!”

Si Brader Gorobeţ nagpadayon: “Sa akong unang tuig sa prisohan, kapin sa 700 ka tawo ang gipriso tungod sa relihiyon. Ang kadaghanan maoy mga Saksi ni Jehova. Kaming tanan nagtrabaho sa usa ka pabrika ug may higayon sa pagpakigsulti sa grupo nga mibulag. Tungod niini, daghang butang ang napatin-aw sa mga  tuig sa 1960 ug 1961. Sa kataposan, sa 1962, ang mga igsoon nga maoy komite sa nasod nga nagdumala sa kalihokan sa Unyon Sobyet naghimo ug sulat diha mismo sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho. Ang sulat gipadala ngadto sa tanang kongregasyon sulod sa Unyon Sobyet ug nagsugod sa pagtul-id sa kadaot nga gipahinabo sa kampanya sa KGB sa pagsabwag ug kabakakan.”

Pag-ila sa Tinuod nga Dagaydayan sa Mensahe sa Diyos

Si Brader Gorobeţ gibuhian sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho sa Hunyo 1964, ug siya mipauli dayon sa Moldova. Sa dihang miabot siya sa Tabani, iyang nakita nga daghang lokal nga mga Saksi naglibog gihapon kon kinsa ang gigamit ni Jehova sa pagpakaon ug pagdumala sa Iyang katawhan. Daghang igsoon dili mobasag bisan unsa gawas lamang sa Bibliya.

Usa ka komite sa tulo ka hamtong sa espirituwal nga mga igsoon ang gitudlo sa pagtabang sa pagpatin-aw sa mga butang. Usa sa unang mga butang nga ilang gihimo mao ang pagduaw sa mga kongregasyon sa amihanan sa Moldova, diin ang kadaghanan sa mga Saksi nagpuyo. Ang padayong pagkamatinumanon sa mga igsoon ug sa ubang Kristohanong mga magtatan-aw, bisan pag nag-antos sila ug daghang paglutos, nakapakombinsir sa daghan nga gigamit gihapon ni Jehova ang mao gihapong organisasyon nga nagtudlo kanila sa kamatuoran sa sinugdan.

Sa ulahing bahin sa katuigan sa 1960, nadayag sa KGB nga ang buluhatong pagsangyaw nagpadayon sa pag-uswag bisan pa sa paglutos ug sa ubang mga taktika. Naghubit sa reaksiyon sa KGB, ang librong The Sword and the Shield nag-ingon: “Ang Sentro [sa KGB] natugaw sa mga report nga, bisan diha sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho, ‘ang mga lider ug mga awtoridad sa Jehova wala mohunong sa ilang pinasukad-sa-Bibliya nga mga doktrina ug nagpadayon sa ilang Jehova nga buluhaton bisan pa sa mga kahimtang diha sa kampo.’ Usa ka grupo sa mga opisyales sa KGB nga nagplanog mga operatiba batok sa mga Saksi ni Jehova nagtigom sa [Chisinau] sa Nobyembre 1967 aron hisgotan ang bag-ong mga taktika ‘sa pagpahunong sa pinasukad sa Bibliya nga  peligrosong buluhaton sa sekta’ ug ‘sa mga pagtulon-an nga kontra sa ideolohiya sa Komunismo.’”

Gihasi sa mga Igsoon Kanhi

Ikasubo, ang uban nabitik niining “bag-ong mga taktika” ug nahulog sa mga kamot sa KGB. Ang pipila nadaog sa kahakog o kahadlok sa tawo; ang uban maoy mga igsoon kanhi nga naghambin ug kasuko sa mga Saksi. Ang mga awtoridad nagsugod sa paggamit kanila sa paningkamot sa pagpukan sa integridad sa mga maunongon. Ang mga Saksi nga napriso ug nabalhog sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho miingon nga ang pagpanghasi kanila sa mga igsoon kanhi, nga ang uban kanila karon mga apostata na, maoy usa sa labing makapaguol nga mga kahimtang nga ilang naatubang sukad.

Daghang apostata maoy sakop sa gihisgotan sa ibabaw nga oposisyon. Sa primero, ang mga membro niining grupo maoy mga tawo nga naglibog lang sa sayop nga impormasyon nga gihatag sa KGB. Apan daghan gihapon niadtong nagpabiling mga membro sa oposisyon sa ulahing bahin sa katuigan sa 1960  nagpasundayag ug daotang espiritu sa daotang ulipon nga matang. Kay wala magpatalinghog sa pasidaan ni Jesus, sila nagsugod ‘sa pagbun-og sa ilang isigkaulipon.’​—Mat. 24:48, 49.

Bisan pa niana, ang laraw sa pagpabahinbahin ug pagpukan sa katawhan sa Diyos, wala molampos, bisan pa sa padayong pagpit-os sa KGB ug sa ilang mga sagabay. Sa unang bahin sa katuigan sa 1960 sa dihang ang matinumanong mga igsoon nagsugod sa pagpahiusa pag-usab sa organisasyon sa Moldova, ang kadaghanan sa mga igsoon nianang nasora maoy sakop sa oposisyon. Apan sa pagka-1972, daghan ang mibalik sa pag-alagad nga maunongon uban sa organisasyon ni Jehova.

Usa ka Maikagong Maglulutos

Ang mga matinumanon nga nagpabilin sa Moldova panahon sa paggahom sa Komunista nagpadayon sa buluhatong pagsangyaw kutob sa ilang maarangan. Sila mosangyaw sa impormal nga paagi sa mga pamilya, higala, kauban sa eskuylahan, ug mga kauban sa trabaho. Apan sila mainampingon kay daghang opisyal sa partido sa Moldova panatiko kaayo sa ideolohiya sa Komunista. Apan, dili tanang Komunista naglagot sa mga Saksi ni Jehova.

Si Simeon Voloşanovschi nahinumdom: “Girekisa sa kapolisan ang among balay ug gikompiskar ang daghan kaayong mga basahon, nga usa-usa nga gilista sa polis nga nagdumala. Sa ulahi siya mibalik uban sa iyang listahan ug gipasusi kanako kon wala bay kulang ang iyang listahan. Samtang nagsusi sa iyang gilista, nakamatikod ako nga dunay kulang​—usa ka Bantayanang Torre nga naghisgot bahin sa pamilya ug kon unsaon paghimo sa pamilya nga mas malipayon. Akong gipangutana ang polis bahin niana. ‘Aw, akong gidala kini sa balay, ug among gibasa sa pamilya,’ siya maulawong mitubag. ‘Diay, unya naikag ka ba sa imong nabasa?’ ako nangutana. ‘Oo! Naikag kaayo kami niini!’ matod pa niya.”

Pagsupak Nagkagaan, ug ang Pag-uswag Nagpadayon

Sa katuigan sa 1970, ang mga awtoridad sa Komunista mihunong sa pagpanakop ug pagpadestiyero sa katawhan ni Jehova. Bisan pa niana, ang indibiduwal nga mga igsoon gidakop ug gihusay  tungod sa pagsangyaw o pagtambong sa Kristohanong mga miting. Ang mga sentensiya, hinunoa, dili na kaayo bug-at.

Sa 1972 ang kahikayan labot sa mga ansiyano gisugdan sa Moldova, sama sa ubang dapit. Si Gheorghe Gorobeţ nahinumdom: “Gidawat sa mga kaigsoonan ang bag-ong kahikayan nga malipayon kaayo, nga naglantaw niana nga dugang pamatuod nga naglihok ang espiritu ni Jehova. Dugang pa, ang pagsaka sa gidaghanon sa gitudlo nga mga lalaki nakatabang sa mga kongregasyon sa Moldova sa pagtubo sa espirituwal ug sa gidaghanon.”

Siyempre, niining higayona ang mga igsoon duna nay igong kasinatian sa pag-organisar sa buluhatong pagsangyaw ug sa tago nga pag-imprenta ug mga pinasukad-sa-Bibliya nga mga basahon. Sa dihang nagsugod ang pagpanglupig sa Komunista, ang mga basahon giandam diha sa duha ka dapit sa Moldova, ug kini imprentahon lamang magabii panahon sa dekada sa grabeng paglutos. Busa ang mga alagad dunay duha ka kinabuhi​—usa sa maadlaw, sa dihang himoon nila ang ilang normal nga mga kalihokan sama sa ubang mga lungsoranon, ug ang lain sa magabii, sa dihang magtrabaho sila hangtod sa pagbanagbanag aron sa pag-imprentag mga basahon alang sa mga kongregasyon.

Apan, kining maong kahimtang nabag-o sa dihang ang pagsupak ug pagpaniktik milurang ug diyutay. Ang mga igsoon karon makapadagan na sa tagong mga imprentahan nga mas episyente ug nagtudlo ug dugang mga boluntaryo aron sa pag-atiman sa buluhaton. Tungod niini, ang pag-imprenta ug mga basahon miuswag.

Gipauswag usab sa mga igsoon ang ilang mga teknik sa pag-imprenta. Pananglitan, sila migamit ug linaing hulmahan nga mahimong andamon diha sa makenilya. Ilang gibag-o usab ang mga imprentahan nga kini dungan na nga makapatik sa atubangan ug sa likod sa papel. Kining tanang gihimong pagpauswag sa pag-imprenta nagpakusog sa pag-imprenta. Ang mga adlaw sa kinamot nga pagkopya sa mga giya sa pagtuon sa Bibliya natapos na!

 Siyempre, kay daghan na man ang basahong mabatonan, ang mga igsoon makahimo nag dugang personal nga pagtuon sa Bibliya. Kini uban sa miuswag na pag-ayong komunikasyon nakatabang sa pagpatin-aw sa bisan unsang mga kalibganan sa miagi. Hinuon, kining mga kauswagan maoy pagtilaw-daan sa mas maayong butang nga moabot alang sa katawhan ni Jehova sa Moldova.

Ang Matuod nga Pagsimba Milambo

Bisan pag gamhanan kaayo sa politika ug sa militar sa iyang panahon, ang Sobyet nga Komunismo wala makapapas sa matuod nga pagsimba. Sa pagkatinuod, pinaagi sa programa niini sa pagpadestiyero, wala tuyoa nga nakatabang ang mga Sobyet sa pagpakaylap sa maayong balita ngadto sa ubang ‘kinalay-ang mga dapit sa yuta.’ (Buh. 1:8) Si Jehova nagsaad pinaagi kang Isaias: “Bisan unsa nga hinagiban nga buhaton batok kanimo dili magmalamposon . . . Mao kini ang panulondon sa mga alagad ni Jehova, ug ang ilang pagkamatarong maoy gikan kanako.” (Isa. 54:17) Pagkatinuod niining mga pulonga!

Sa dihang nabag-o ang gobyerno sa 1985, ang kinabuhi sa mga Saksi ni Jehova sa Unyon Sobyet miarang-arang. Wala na sila panid-i sa mga sekreta o pamultaha tungod sa pagtambong ug relihiyosong mga panagkatigom. Bisan pag ang mga igsoon sa Moldova nagpadayon sa pagdumala sa ilang regular nga mga tigom diha sa gagmayng mga grupo sa napulo o menos pa, sila nagsugod sa paggamit sa linaing mga okasyon, sama sa mga kasal ug paglubong, sa paghimog gagmayng sirkitong mga asembliya.

Dayon sa ting-init sa 1989, ang buluhatong pagsangyaw mikusog pa gayod dihang gihimo ang tulo ka internasyonal nga mga kombensiyon sa mga siyudad sa Chorzow (duol sa Katowice), Poznan, ug Warsaw sa Polandia. Daghan kaayong delegado nga gikan sa Moldova ang mitambong. Makapatandog kaayo nga kasinatian kini alang niining matinumanong mga igsoon nga naanad sa pagtigom nga tinagotago sa ginagmayng mga grupo apan niadtong tungora nakauban ang dakong panon sa malipayong mga Saksi​—ang tanan nag-usa sa pagsimba kang Jehova!

 Ang mga igsoon sa Moldova nakatagamtam ug laing espirituwal nga kalipay sa dihang sa 1991 sila nakahimog sirkitong mga asembliya sa dayag sa unang higayon sa kasaysayan sa buluhaton sa maong nasod. Dihay laing dakong hitabo sa tuig 1992​—usa ka internasyonal nga kombensiyon sa St. Petersburg, Rusya. Mas daghang delegado nga gikan sa Moldova ang mitambong niini nga kombensiyon kay sa mitambong sa tulo ka kombensiyon sa Polandia sa 1989. Oo, gibuksan ni Jehova ang mga ganghaan sa langit ug nagsugod sa pagbubo sa padayong mga panalangin sa iyang maunongon, mapabilhong mga alagad.

Pagbansay sa Nagapanawng mga Magtatan-aw

Ang dugang kagawasan nagkahulogan usab ug mas maayong komunikasyon tali sa komite sa nasod alang sa Unyon Sobyet ug sa nagapanawng mga magtatan-aw. Sa Disyembre 1989 kining hamtong-sa-espirituwal nga mga igsoon, nga niadtong higayona may gidaghanong 60, nagtigom aron sila tudloan didto sa Lvov, Ukraine. Bisan pag ang tanan nga mitambong nag-antos sa mga  prisohan, sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho, ug ubang matang sa paglutos, nahimo gayod kadtong malipayon, makapalig-ong klase! Sa pagkatinuod, daghan kanila nahimong suod nga managhigala niadtong malisod nga panahon.

Upat ka nagapanawng mga magtatan-aw niana nga klase maoy taga-Moldova. Sa ilang pagpauli, ilang gipadapat diha sa mga kongregasyon ang maalamong tambag nga ilang nadawat sa Lvov, ilabina bahin sa buluhatong pagsangyaw. Pananglitan, ilang gitambagan ang mga igsoon sa pagpadayon sa pagsangyaw sa Pulong sa Diyos sa maalamong paagi, bisan pa sa bag-ong nasinatian nga mga kagawasan. (Mat. 10:16) Nganong kinahanglan man gihapong magbantay? Tungod kay sa estriktong pagkasulti ang buluhaton gidili pa gihapon.

Dinaliang Panginahanglan ug mga Kingdom Hall

Sukad sa pagsugod sa buluhatong pagsangyaw sa Moldova, ang mga igsoon naghunahuna kanunay nga kinahanglan duna silay ilang kaugalingong tigomanan. Sa pagkatinuod, sa 1922 ang mga Estudyante sa Bibliya sa baryo sa Corjeuţi nagtukod ug tigomanan nga ilang kaugalingong gasto. Gitawag nga balay alang sa mga panagtigom, kini nakaalagad sa ilang mga panginahanglan sa daghang tuig.

Sa ulahing bahin sa katuigan sa 1980, sa dihang ang pagsupak sa kagamhanan miluag ug diyutay, daghang lungsod ug mga baryo may mga kongregasyon nga may kapin sa pipila ka gatos ka magmamantala. Sila nagtigom sa gagmayng mga grupo diha sa pribadong mga balay. Busa karon na ba ang panahon sa pagtukod ug mga Kingdom Hall? Aron masayran, giduol sa mga igsoon ang nagkalainlaing mga administrador sa baryo.

Ang pipila sa mga opisyal matinabangon kaayo. Sama niini ang kahimtang sa Feteşti, usa ka baryo nga dunay 3,150 ka molupyo sa amihanan sa Moldova. Sa Enero 1990, ang lokal nga mga igsoon nakigkita sa mayor, kinsa nagpahibalo kanila nga makahimo na sila sa pagsangyaw sa iyang baryo. Ang mga igsoon nanagana gihapon, nga daw dili makatuo sa tanyag. Busa sila nangayo ug  permiso kaniya sa pag-usab sa balay sa usa ka igsoon aron magamit sa kongregasyon ingong gamayng Kingdom Hall, bisan pag ang kongregasyon dunay 185 ka magmamantala!

Giaprobahan sa mayor ang proyekto, ug ang mga igsoon nagsugod sa pag-ayo. Apan, wala magdugay, nakaatubang sila ug dako nga kakulian. Kon ilang gub-on ang usa ka bungbong, ang balay lagmit nga mahugno! Busa kalit nga nahunong ang trabaho. Unsay ilang himoon? Ang mga igsoon mihukom sa pagduol pag-usab sa mayor sa pag-asoy sa problema. Puwerte nilang lipaya dihang gitugotan sila sa pagtukod ug bag-ong Kingdom Hall! Karon ang kongregasyon bug-os-kasingkasing nga mitabang sa proyekto sa pagtukod, nga natapos sulod lang sa 27 ka adlaw.

Aron dili maghuot diha sa bag-ong Kingdom Hall, ang Kongregasyon sa Feteşti gibahin sa duha. Apan, daghang bag-ong mga magmamantala dili pa bawtismado. Busa nganong dili ilakip ang bawtismo diha sa programa sa dedikasyon? Ang mga igsoon miangay sa ideya. Busa, human sa pakigpulong sa bawtismo, silang tanan miadto sa duol nga suba, diin 80 ka tawo ang nagpasimbolo sa ilang pagpahinungod kang Jehova.

Sa pagkatinuod, daghan pang ubang mga kongregasyon usab dunay dinaliang panginahanglan ug Kingdom Hall. Kay nakakita ug mga letrato sa mga Kingdom Hall diha sa mga basahon, ang ubang mga kongregasyon mihukom nga sila magtukod ug susama niini. Busa ilang gitipon ang ilang pondo, migamit ug daghang pamaagi, ug nagsugod sa pagtukod. Ug daghan ang nakatukod nga susama niini ang kahimtang. Tali sa 1990 ug 1995, ang mga igsoon nakatukod ug kapin sa 30 ka Kingdom Hall—ang tanan natukod pinaagi sa kinaugalingong pagtrabaho ug gasto.

Ang piniling mga Kingdom Hall gigamit usab alang sa sirkitong mga asembliya. Apan, daghan kaayo ang nanambong nga tungod niini ang kadaghanan namati na lang sa programa sa gawas sa tigomanan. Busa, ang mga igsoon nagsugod sa pagplano sa pagtukod ug Assembly Hall. Sila wala gayod maglangaylangay. Sa 1992, sulod lamang sa tulo ka bulan, natukod nila ang ilang unang Assembly Hall sa Moldova—usa ka bilding sa Corjeuţi nga  makapalingkod ug 800. Pagkasunod tuig, pinaagi sa kinaugalingong pagtrabaho ug gasto ang mga Saksi nagtukod ug Assembly Hall sa Feteşti nga makapalingkod ug 1,500.

Ang panahon niining kalihokan sa pagpanukod medyo tukma gayod sa panahon, kay sa tungatunga sa katuigan sa 1990, ang kausaban sa politika ug ekonomiya nagpamenos sa kantidad sa kuwarta sa Moldova. Tungod niini, ang kuwarta nga gikinahanglan sa pagtukod ug Kingdom Hall sa unang bahin sa katuigan sa 1990 dili gani paigo nga ipalit ug mga lingkoranan pipila ka tuig sa ulahi!

Pagtukod ug mga Kingdom Hall sa Habagatan

Dili sama sa mga kongregasyon sa amihanan sa Moldova, ang mga taga-habagatan kulang ug mga Kingdom Hall. Kay kusog man nga miuswag ang buluhaton sa katuigan sa 1990, daghang bag-ong mga kongregasyon sa habagatan may mga problema sa pagpangitag angayng mga dapit nga pagatigoman. Ang publikong mga eskuylahan gigamit, apan nagkalisod kining abangan.

Busa, si Jehova pinaagi sa iyang organisasyon mitabang sa mga igsoon. Nahiangay kini nga panahon, kay ang Nagamandong Lawas, pinaagi sa kahikayan sa Kingdom Hall Fund, nagpahulam ug kuwarta sa pagpanukod ug mga Kingdom Hall sa mga nasod nga sama sa Moldova diin limitado ang panalapi sa mga kongregasyon.

 Gigamit sa mga igsoon kini nga tagana sa maayong paagi. Ang Chisinau maoy usa ka maayong pananglitan. Sa 1999, wala gayoy Kingdom Hall ang kaulohan. Apan sa pagka-Hulyo 2002, napulo ka tigomanan ang nagsilbi sa panginahanglan sa 30 sa 37 ka kongregasyon sa siyudad, ug tulo pa ang gikamulo ug tukod.

Legal nga Narehistro sa Kataposan!

Sa Agosto 27, 1991, ang Moldova nahimong independente nga republika. Kay ang pagdili sa buluhaton sa mga Saksi ni Jehova gipahamtang man sa sistema sa Sobyet, kini dili na balido. Bisan pa niana, ang mga Saksi ni Jehova, nga niadtong panahona may gidaghanong duolan sa 4,000, wala pa marehistro sa legal nga paagi ingong usa ka relihiyosong organisasyon.

Human nadawat ang matinabangong pagtultol sa Nagamandong Lawas, giduol dayon sa sanga sa Moldova ang nahiangay nga mga ahensiya sa gobyerno aron legal nga marehistro ang mga Saksi ni Jehova. Ang bag-ong administrasyon paborable sa hangyo. Dugaydugay nga giproseso ang gikinahanglang mga papeles, apan sa kataposan, sa Hulyo 27, 1994, ang sanga nakadawat sa opisyal nga dokumento sa rehistrasyon.

Halandomon kaayo kadtong adlawa alang sa mga Saksi ni Jehova sa Moldova! Human sa pag-antos ug mga unom ka dekada sa mga pagdili, paglutos, ug pagkapriso, sila karon makasimba na kang Jehova ug makasangyaw sa dayag. Sila makasugod na usab sa paghimo sa ilang kaugalingong distritong mga kombensiyon. Sa pagkatinuod, sa Agosto 1994, sa bulan human nga sila legal nga narehistro, ang mga Saksi ni Jehova nagtigom sa kinadak-ang estadyum sa Chisinau alang sa unang distritong kombensiyon nga nahimo sukad sa Moldova. Makapalipay gayod ang maong okasyon!

Pagpadako sa Bethel

Sa pagka-1995 ang gidaghanon sa mga magmamantala sa Gingharian misaka sa kapin sa 10,000. Ang gamayng buhatan sa Chisinau maoy nag-atiman sa pipila ka bahin sa buluhaton sa Moldova, apan ang sangang buhatan sa Rusya​—mga 2,000 ka  kilometros ang gilay-on—mao ang nagdumala sa katibuk-ang buluhaton. Apan, ang sanga sa Romania maoy 500 kilometros lang ang gilay-on, ug ang kadaghanan sa mga taga-Moldova makasultig Romanyano. Sa pagkatinuod, ang Romanyano mao ang gihimong opisyal nga pinulongan sa republika. Busa human sa pagtimbangtimbang sa tanang butang, ang Nagamandong Lawas misugyot nga ang sanga sa Romania maoy magdumala sa buluhaton sa Moldova.

Kasamtangan, tungod sa padayong pag-uswag, ang buhatan sa Chisinau kulang nag lugar, kay gamayng apartment man lang kini. Tin-aw, ang panahon miabot na sa pagtukod ug pamilyang Bethel. Lakip sa unang mga membro mao sila si Ion ug Iulia Rusu. Si Brader Rusu nakaalagad ingong kapuli nga magtatan-aw sa sirkito sukad sa 1991 hangtod sa 1994. Laing membro sa pamilyang Bethel mao si Gheorghe Gorobeţ, kinsa nag-alagad ingong magtatan-aw sa distrito hangtod nga gibalhin siya niining bag-ong asaynment. Wala siya magpuyo sa Bethel apan adlaw-adlaw siya nga moanha sa Bethel. Si Guenther ug Rosaria Matzura, nga mga graduwado sa ika-67ng klase sa Gilead, miabot sa Mayo 1, 1996, human nakaalagad ug daghang tuig sa Romania.

Samtang ang gidaghanon sa mga magmamantala nagpadayon sa pag-uswag, miuswag usab ang panginahanglan ug dugang mga alagad sa Bethel. Apan gamay ang lugar. Dugang pa, sa pagka-1998 ang pinuy-anan sa Moldova Bethel nagkatag sa lima ka apartment sa siyudad! Busa, gisugdan ang pagpangitag maayong lugar nga pagatukoran sa mga bilding sa Bethel. Ang mga awtoridad sa gobyerno sa Chisinau malulotong nagtanyag sa mga igsoon ug 3,000 metro kuwadrado nga yuta diha mismo sa kinapusoran sa siyudad, nga mapasalamaton nilang gidawat. Kay naghunahuna sa umaabot ug dugang nga pagpanukod, gipalit usab sa mga igsoon ang tapad nga yuta.

Usa ka lokal nga kompaniya ang gisabot sa pagtukod sa gambalay. Ang internasyonal nga mga boluntaryo ug lokal nga mga igsoong lalaki ug babaye maoy mitrabaho sa nahibiling trabaho. Ang pagtukod nagsugod sa Septiyembre 1998, ug paglabay lamang  ug 14 ka bulan, ang naghinamhinam nga pamilyang Bethel mibalhin ngadto sa ilang bag-ong pinuy-anan, nga nalipay kaayo nga magkauban ug puyo sa usa lang ka lugar sa kataposan.

Ang programa sa dedikasyon alang sa bag-ong mga bilding sa Bethel gihimo sa Septiyembre 16, 2000. Ang mga dinapit nga gikan sa 11 ka nasod mitambong. Pagkasunod adlaw, si Gerrit Lösch sa Nagamandong Lawas mihatag ug pakigpulong ngadto sa kapin sa 10,000 sa lokal nga estadyum sa esports. Gibati sa tanan nga mitambong ang mainit nga bugkos sa gugma nga nagpahiusa sa katawhan ni Jehova sa tibuok-kalibotan.

Sa pagkakaron, ang pamilyang Bethel sa Moldova dunay 26 ka membro. Ang uban nga sama kang David ug Miriam Grozescu, naggikan pa sa ubang dapit aron sa pag-alagad ingong mga Bethelite sa langyawng nasod. Ang uban, sama kang Enno Schlenzig, mitungha sa Ministerial Training School sa ilang kaugalingong nasod ug dayon midawat ug asaynment sa langyawng nasod sa Moldova. Busa, ang gamayng gidaghanon sa pamilyang Bethel nabawi sa nagkalainlaing mga nasyonalidad sa mga membro niini.

Pagbansay sa mga Mangangani

Sulod sa mga dekada sa mga pagdili ug paglutos, ang katawhan ni Jehova sa Moldova nagpaambit sa maayong balita sa mabinantayon ug, siyempre sa impormal nga paagi. Apan karon ang panahon miabot na aron sila makabahin sa dayag nga pagsangyaw sa balay-ug-balay ug sa kadalanan. Sa pagkamasinugtanon, ang mga igsoon nakigbahin niining matanga sa pag-alagad, ug ang pagsangyaw diha sa kadalanan napopular kaayo. Apan, sa midaghan ang mga magmamantala, ang pagkatimbang gikinahanglan usab. Busa, ang mga kongregasyon gidasig sa paghatag ug pagtagad sa pagpamalay-balay, nga matinumanon nilang gihimo.

Ang mga magmamantala labi nang nakaamgo karon nga gigutom ang ilang mga silingan sa tinuod nga espirituwal nga pagkaon. Aron matagad kana nga panginahanglan, gitagan-an sa organisasyon ni Jehova ang mga kongregasyon ug Ang Bantayanang Torre, Pagmata!, ug ubang mga giya sa pagtuon sa Bibliya sa  Romanyano ug Ruso nga mga pinulongan. Sa samang panahon, ang mga magmamantala nagkugi pag-ayo sa pagpauswag sa kalidad sa ilang ministeryo pinaagi sa pagpadapat sa gisugyot nga mga presentasyon nga gilatid diha sa Atong Ministeryo sa Gingharian. Ilang gipahimuslan usab ang progresibong pagbansay nga gitagana sa Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo.

Dugang tabang, ilabina maylabot sa organisasyon, ang gihatag sa hamtong, eksperyensiyadong mga igsoon gikan sa ubang mga nasod. Nahisamag mga lakilaki nga gitukon sa mga paras nga nagapamunga, kining may-katakos ug mainandamong mga katabang nga gikan sa ubang mga nasod nakahatag sa gikinahanglang suporta ug kalig-on sa mga kongregasyon.

Usa ka Yugto sa Kusog nga Pagtubo

Ang kusog nga pagtubo sa gidaghanon sa mga disipulo sa Moldova klarong makita diha sa kaulohang siyudad, sa Chisinau, nga dunay populasyon nga 662,000. Sa Enero 1991, sa wala pa legal nga marehistro ang mga Saksi ni Jehova, ang Chisinau duna lamay duha ka kongregasyon nga may mga 350 ka magmamantala. Apan sa pagka-Enero 2003, kanang maong gidaghanon misaka ngadto sa 37 ka kongregasyon nga may kapin sa 3,870 ka magmamantala! Ang usa ka kongregasyon dunay 101 ka estudyante sa Bibliya nga nahimong bag-ong mga magmamantala sulod lang sa siyam ka bulan! Tungod sa kusog nga pag-uswag, komon sa mga kongregasyon sa siyudad nga mabahin paglabay lamag duha o kapin pang mga tuig.

Sa Agosto 1993, ang Moldova sa katibuk-an may 6,551 ka magmamantala. Apan pagka-Marso 2002, kanang gidaghanona misaka sa 18,425—280-porsiyento nga pag-uswag sulod sa siyam ka tuig! Niana gihapong yugtoa, ang gidaghanon sa mga regular payunir misaka gikan sa 28 ngadto sa 1,232.

Gikan sa Pagka-Bise-Mayor Ngadto sa Pagka-Payunir

Lakip niadtong nakadangat sa pagkahibalo bahin kang Jehova mao ang mga Komunista kanhi, ang uban duna pay posisyon sa politika. Ang usa kanila mao si Valeriu Mârza, nga kanhi bise-mayor  sa Soroca, usa ka lungsod nga dunay duolan sa 39,000 ka molupyo. Sa espesyal nga mga okasyon dihang may mga parada, si Valeriu maoy usa sa mga kadagkoan diha sa entablado nga saludohan sa mga nagmartsa dihang sila moagi. Busa, siya inila sa siyudad.

Apan, wala magdugay, si Valeriu nagsugod sa pagtuon sa Bibliya ug nabawtismohan. Unsay reaksiyon sa mga tawo dihang siya mosangyaw kanila? “Halos ang tanan nagdapit nako sa pagsulod,” miingon si Brader Mârza. “Dako kaayo ako ug bentaha sa pagsangyaw, ug nakita nako ug sa akong asawa nga mabungahon kaayo nga teritoryo ang among lungsod!” Wala magdugay si Brader Mârza natudlo nga espesyal payunir. Siya ug ang iyang asawa nag-alagad usab sa Bethel sa usa ka tuig. Karon sila nakapribilehiyo sa pag-alagad sa sirkitong buluhaton.

Mga Payunir Mitabang

Ang proporsiyon sa magmamantala ug populasyon sa Moldova karon mao ang usa sa kinatas-an sa Uropa. Bisan pa niana, daghang baryo ug gagmayng mga lungsod wala pay mga Saksi. Tungod sa kalisod sa panalapi, ang kadaghanang magmamantala ug mga payunir dili makaalagad sa mga dapit nga mas dako ang  panginahanglan. Aron mapaneguro nga makaabot ang maayong balita ngadto sa mga tawo sa tibuok teritoryo, ang sanga sa Romania nagtudlo ug hapit 50 ka espesyal payunir sa Moldova. Kapin sa 20 kanila nakabenepisyo usab sa pagbansay nga gihatag sa Ministerial Training School, nga gihimo sa Romania, Rusya, ug Ukraine.

Kining kugihang mga magwawali mabungahon kaayo. Pananglitan, sa dihang ang magtiayong espesyal payunir nga si Serghei ug Oxana Zighel giasayn sa Căuşeni sa 1995, ang lungsod duna lamay usa ka grupo sa 15 ka magmamantala. Gitabangan sa mga Zighel ang lokal nga mga igsoon sa pagsugod ug daghang pagtuon sa Bibliya. Sila nagpasundayag usab ug malipayong espiritu sa pagpayunir, nga tungod niini daghan pang uban ang miduyog kanila sa bug-os-panahong pag-alagad. Karon ang Căuşeni duna nay duha ka kongregasyon nga dunay duolan sa 155 ka magmamantala​—napulo ka pilo nga pag-uswag sulod lang sa pito ka tuig! Kasamtangan, ang mga Zighel nagsugod sa pagpakigbahin sa sirkitong buluhaton, nga nagpaarang kanila sa pagtabang ug daghan pang mga kongregasyon.

May Kagawasan Unta Apan Dunay mga Kakulian

Ang pagmando sa tawo, bisag unsa pang matanga kini, dunay kaugalingong mga problema. Ilalom sa pagmando sa hari sa Romania, sa Pasista nga diktador, ug sa Komunista, giantos sa katawhan ni Jehova sa Moldova ang pagsupak sa mga pari, pagdili, paglutos, ug pagpadestiyero. Karong mga panahona, ang mga Saksi ni Jehova, sama sa ilang mga silingan, nag-antos sa kalisod sa panalapi, nga nakapugos sa amahan ug inahan sa pamilya sa pagtrabaho. Ang uban naglisod sa pagpangitag trabaho.

Dugang pa niining tanan, ang krimen ug korapsiyon misamot samtang ang mga tawo naapektohan pag-ayo sa materyalismo ug pagkadunot sa moral. Modaog kaha ang katawhan ni Jehova bisan pa niining malipatlipatong mga paagi sa pagdaot sa ilang espirituwalidad? Oo, sila modaog gayod! Sila nakakat-on pinaagi sa ilang naagian nga si Jehova dili gayod motalikod sa iyang mga maunongon,  kinsa modangop kaniya sa pagpangayog tabang dihang mag-atubang sila ug mga pagsulay ug mga tentasyon.​—2 Tim. 3:1-5; Sant. 1:2-4.

Ang kahimtang karon nagpahinumdom kanato sa ika-14ng kapitulo sa Pinadayag, nga naghisgot bahin sa duha ka simbolikong pagpangani. Ang usa mao ang pagpangani sa “paras sa yuta”—usa ka daotan nga ani, nga sumala sa gitagna, midaghan niining kataposang mga adlaw. (Pin. 14:17-20; Sal. 92:7) Sa dili madugay kining “paras,” uban sa tanang dunot nga bunga niini, pagalukahon ug ilabay “ngadto sa dakong pug-anan sa bino sa kasuko sa Diyos.” Ang mga alagad ni Jehova nangandoy gayod nianang panahona!

Kay wala pa man kana moabot, ang dinihogang mga Kristohanon ug ang ilang mga kauban malipayon sa ilang espirituwal nga kauswagan. Oo, ang kang Jehova nga “parasan sa bulaon nga bino” magpadayon sa pagtaganag daghang makapatambok nga espirituwal nga pagkaon, nga nagkabig sa mga tawong karnerohon ngadto niining dagayang tagana. Nganong makasalig niini ang katawhan sa Diyos? Tungod kay si Jehova mismo mao ang nanalipod sa iyang bililhong parasan. (Isa. 27:​2-4) Kini napamatud-an diha sa Moldova mismo! Sa pagkatinuod, ang mga laraw ni Satanas—paglutos man, pagpadestiyero, bakak nga propaganda, o palso nga mga igsoon—nakahatag ug kalisdanan sa katawhan sa Diyos apan dili gayod espirituwal nga kapildihan.—Isa. 54:17.

Oo, “malipayon ang tawo nga nagpadayon sa pag-antos sa pagsulay, tungod kay sa pagkahimong inuyonan iyang madawat ang purongpurong sa kinabuhi, nga gisaad ni Jehova niadtong nagpadayon sa paghigugma kaniya.” (Sant. 1:12) Sa dihang mamalandong niining hamiling mga pulong, hinaot nga ikaw natandog sa kasaysayan sa mga Saksi ni Jehova sa Moldova sa ‘pagpadayon sa paghigugma’ kang Jehova, sa ‘pagpadayon sa pag-antos sa pagsulay,’ ug sa ‘pagpadayon sa pagpamungag daghan.’—Juan 15:8.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 71]

Tuboran sa Bino sa Rusya ug sa Sidlakang Uropa

Ang dugayng matapos nga ting-init ug tabunok nga yuta sa Moldova maayo kaayo alang sa pagpananom ug paras ug paghimog bino—usa ka industriya nga balik pa sa libolibong katuigan. Sa hinapos sa ikatulong siglo W.K.P., ang paggamag bino miuswag sa dihang ang lokal nga populasyon nakignegosyo sa mga Grego ug sa ulahi sa ikaduhang siglo K.P., uban sa Roma.

Karong panahona, ang pagpananom ug paras mao ang pangunang agrikultura sa Moldova, uban sa duolan sa 130 ka gam-anag bino nga makagama ug kutob sa 140 ka milyong litro sa usa ka tuig. Mga 90 porsiyento sa bino ang gieksportar, ang kadaghanan ngadto sa Rusya nga mopalit ug mga 80 porsiyento ug sa Ukraine nga mopalit ug 7 porsiyento.

 [Kahon sa panid 72]

Katibuk-ang Larawan sa Moldova

Ang yuta: Ang sentral ug ang amihanang Moldova maoy usa ka rehiyon sa kalasangan nga may lanubo nga mga tagaytay ug kapatagan, o patag nga kabalilihan. Ang habagatan kasagaran maoy kultibado nga kapatagan.

Ang mga tawo: Ang sakop sa minoriyang grupo nga mga Moldovanhon may gidaghanon nga duolan sa dos-tersiya sa populasyon. Ang nahibiling bahin sa populasyon maoy mga Ruso, Ukrainiano, Gagauz, Bulgariano, ug mga Hudiyo, nga ang pagkasunodsunod maoy sumala sa gidaghanon sa populasyon sa matag grupo. Ang kadaghanang Moldovanhon maoy membro sa Eastern Orthodox Chruch.

Ang pinulongan: Romaniano ang opisyal nga pinulongan. Daghang tawo makasulti usab ug pinulongang Ruso, ilabina sa mga siyudad, diin naandan na ang pagsultig duha ka pinulongan.

Ang pangabuhi: Ang agrikultura ug pagprosesog pagkaon mao ang pangunang industriya sa nasod. Ang sektor sa paggamag produkto gipalambo pag dugang.

Ang pagkaon: Lakip sa mga pananom mao ang mga paras, trigo, mais, sugar beet, ug mga mirasol. Ang pangunang gipamuhi mao ang baka, baka nga kakuhaag gatas, ug mga baboy.

Ang klima: Ang temperatura moabot gikan sa mga -4 grado Celsius sa Enero ngadto sa 21 grado sa Hulyo. Sa katibuk-an, ang klima mainit nga may kasarangang tingtugnaw. Ang aberids nga tinuig nga pag-ulan maoy mga 50 sentimetros.

 [Kahon sa panid 83-85]

Talagsaong mga Panig-ingnan sa Pagkaneyutral sa Kristohanon

George Vacarciuc: Si Brader Vacarciuc gimatuto nga usa sa mga Saksi ni Jehova. Sa Disyembre 1942 gipatawag siya sa mga Pasista aron magsundalo. Siya mibalibad sa pagsundalo ug gipriso sa ngitngit kaayong selda sulod sa 16 ka adlaw nga diyutay ra kaayoy gihatag nga pagkaon. Gipatawag na usab siya sa mga awtoridad, nga nagsaad nga ikanselar ang iyang sentensiya—nga wala pa basaha ngadto kaniya—kon siya magsundalo. Siya mibalibad na usab.

Tungod niini, si George gisentensiyahan ug 25 ka tuig sa pagkapriso. Apan siya gibuhian sa dihang miabot ang mga sundalong Sobyet sa Septiyembre 25, 1944. Apan, wala pay duha ka bulan sa ulahi, girekluta siya sa mga Sobyet sa pagsundalo. Kay dili man motugot ang iyang gibansay-sa-Bibliya nga konsensiya, siya gisentensiyahan ug napulo ka tuig sa pinugos nga pagtrabaho diha sa nagkalainlaing mga kampo. Sulod sa 12 ka bulan ang iyang pamilya wala mahibalo kon hain na siya. Human makasilbi ug lima ka tuig sa sentensiya, si Brader Vacarciuc gibuhian sa Disyembre 5, 1949. Mipauli siya sa iyang panimalay sa Corjeuţi ug nagpabiling matinumanon hangtod sa iyang kamatayon sa Marso 12, 1980.

Parfin Goreacioc: Natawo sa 1900, si Brader Goreacioc nahibalo sa kamatuoran sa Bibliya sa baryo sa Hlina sa mga tuig 1925 ngadto sa 1927. Uban sa iyang mga igsoong lalaki, si Nicolae ug Ion, siya nakakat-on sa kamatuoran gikan kang Damian ug Alexandru Roşu, ang unang mga Estudyante sa Bibliya sa baryo.

Sa 1933, si Parfin ug ang ubang mga Saksi gidakop ug gidala sa lungsod sa Khotin, diin didto siya giimbestigar  ug dayon gipamulta tungod sa pagsangyaw. Sa 1939, sa paghulhog sa pari sa baryo, si Parfin gidala ngadto sa estasyon sa kapolisan sa kanait nga baryo sa Ghilavăţ. Dinhi gigapos siya sa mga polis, gipaubo diha sa walay hapnig nga lantay ug gisigehan ug bunal ang lapalapa sa iyang tiil.

Sa dihang mga Pasista na ang nagmando, si Parfin gidakop na usab ug gipriso. Apan, niana gihapong tuiga, gibuhian siya sa mga Sobyet, ug gidakop ra pag-usab tungod kay midumili siya sa pagsundalo. Ilang gipriso siya sa Chisinau sulod sa daghang bulan ug dayon siya gibuhian.

Sa 1947 gidakop na usab si Parfin sa mga Sobyet, niining higayona gisentensiyahan siya ug walo ka tuig nga pagdestiyero tungod sa pagsangyaw sa Gingharian sa Diyos. Sa 1951 ang iyang mga anak gidestiyero sa Siberia. Apan, wala nila makita ang ilang amahan. Sa pagkatinuod, wala na gayod sila makakita kaniya pag-usab. Si Parfin nagsakit ug grabe samtang gidestiyero ug namatay sa 1953, nga matinumanon hangtod sa kataposan.

Vasile Pădureţ: Natawo sa 1920 sa Corjeuţi, si Brader Pădureţ nakakat-on sa kamatuoran sa 1941 panahon sa pagmando sa mga Pasista. Busa, siya usab nag-antos sa mga kamot sa mga Pasista ug sa mga Sobyet. Ang mga Sobyet maisogon niyang giingnan: “Wala akoy gipusil nga mga Komunista, ug dili usab ako mamusil ug mga Pasista.”

Tungod niining matarong, pinasukad-sa-Bibliya nga baroganan, si Vasile gisentensiyahan ug napulo ka tuig sa Sobyet nga kampo sa pinugos nga pagtrabaho. Apan, ang sentensiya gikunhoran ug lima ka tuig, ug siya mipauli sa Agosto 5, 1949. Sa dihang gidakop siya sa ikatulong higayon, ang Operation North nagsugod. Busa sa Abril 1, 1951, si Vasile ug ang iyang pamilya misakay diha sa bagon sa tren paingon sa Siberia. Human nakagugol ug lima ka tuig didto, sila gitugotan sa pagpauli sa Corjeuţi, Moldova. Si Vasile namatay nga matinumanon kang Jehova sa Hulyo 6, 2002, samtang giandam pa kining maong report.

 [Kahon/Hulagway sa panid 89, 90]

‘Dili Gayod Nako Ibaylo ug Bisan Unsa ang Akong Kinabuhi sa Pag-alagad’

Ion Sava Ursoi

Natawo: 1920

Gibawtismohan: 1943

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong magtatan-aw sa sirkito panahon sa Komunista.

Natawo ako sa Caracuşeni, Moldova, ug nakakat-on sa kamatuoran sa wala pa magsugod ang Gubat sa Kalibotan II. Ang akong asawa namatay sa 1942. Sa dihang siya gilubong, gibugaw ako pagawas sa menteryo sa mga tawong magubtanon. Ngano? Tungod kay nagbag-o ako ug relihiyon. Sa ulahing bahin nianang tuiga, ang kagamhanang Pasista misulay sa pagrekluta kanako sa pagsundalo. Tungod sa akong tinguha nga magpabiling neyutral sa politika, midumili ako sa pagsundalo. Ako gisentensiyahan ug kamatayon, apan sa ulahi ang sentensiya gihimong 25 ka tuig nga pagkapriso. Kanunay akong gibalhinbalhin ngadto sa nagkalainlaing kampo. Samtang napriso sa Craiova, Romania, miabot ang mga sundalong Sobyet ug kami gibuhian.

Mao pa ganiy akong pagkagawas sa prisohan, gipriso ako ug balik sa mga Komunista. Ila akong gipadala ngadto sa Kalinin, Rusya. Paglabayg duha ka tuig, sa 1946, gipapauli nila ako sa akong baryo, diin mitabang ako sa pag-organisar pag-usab sa buluhatong pagsangyaw. Dayon sa 1951, gidakop na usab ako sa mga Sobyet. Niining higayona gidestiyero nila ako, duyog sa daghan pang ubang mga Saksi, ngadto sa Siberia. Wala ako makapauli hangtod sa 1969.

Sa mamalandong ako sa akong kinabuhi, daghang kahimtang ang akong mahinumdoman diin gihatagan ako ni Jehova ug kusog aron makapabilin ako nga maunongon. Dili gayod nako ibaylo ug bisan unsa sa kalibotan ang akong kinabuhi sa pag-alagad sa akong Maglalalang. Karon nag-antos ako sa mga limitasyon tungod sa pagkatigulang ug sa nagkaluya nga panglawas. Apan ang seguradong paglaom nga makabaton ug kinabuhi diha sa bag-ong kalibotan, sa dihang ang akong lawas makabaton na usab ug kahimsog nga sama sa batan-on, nagpalig-on kanako sa akong desisyon nga dili “mohunong sa pagbuhat ug maayo.”—Gal. 6:9.

 [Kahon/Hulagway sa panid 100-102]

Daghan Akog Katarongan sa Pag-awit

Alexandra Cordon

Natawo: 1929

Nabawtismohan: 1957

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-antos ilalom sa rehimeng Sobyet ug karon nag-alagad ingong magmamantala sa kongregasyon.

Ang akong pagkagustog awit nakatabang nako sa pagkakaplag sa kamatuoran ug, sa ulahi, sa pagpabiling malig-on sa espirituwal sa dihang gisulayan ang akong pagtuo. Ang akong sugilanon nagsugod sa mga tuig sa 1940, dihang sa tin-edyer pa, nakahibalag ako ug grupo sa mga batan-on sa Corjeuţi nga malipayong nagpalabay sa ilang libreng panahon sa pagkantakanta sa mga alawiton sa Gingharian ug sa paghisgot sa Bibliya. Ang espirituwal nga mga kamatuoran nga akong nakat-onan niining maong mga panaghisgot ug sa mga pag-awit dako kaayog epekto nako.

Wala magdugay nahimo akong magmamantala sa maayong balita. Tungod niini gidakop ako sa 1953, uban sa napulo pang mga Saksi. Samtang naghulat sa husay, gipriso ako didto sa bilanggoan sa Chisinau. Nakapabilin akong malig-on sa espirituwal tungod sa pag-awit sa mga alawiton sa Gingharian, nga nakapasuko pag-ayo sa usa sa mga guwardiya. “Piniriso ka,” siya miingon. “Dili kini dapit sa pag-awit!”

Ako mitubag: “Sa akong tibuok kinabuhi ako tig-awit. Nganong mohunong man ako karon? Walay bale nga prisohon mo ako, apan nungka nga did-an mo ako sa pag-awit.  Ang akong kasingkasing may kagawasan, ug gihigugma ko si Jehova. Busa daghan akog katarongan sa pag-awit.”

Ako gisentensiyahan ug 25 ka tuig sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho sa Inta, duol sa Arctic Circle. Panahon sa mubong mga bulan sa ting-init, ako ug ang ubang mga Saksi nagtrabaho sa duol nga kakahoyan. Sa makausa pa, ang mga alawiton sa Gingharian diin ang kadaghanan among nasag-ulo, nakatabang kanamo sa pagpabiling malig-on sa espirituwal ug sa pagbati nga kami may kagawasan. Dugang pa, ang mga guwardiya, nga lahi sa guwardiya didto sa Chisinau, nag-agda kanamo sa pag-awit.

Nakagugol ako ug tulo ka tuig, tulo ka bulan, ug tulo ka adlaw, sa kampo sa Inta. Dayon, tungod sa amnestiya, ako gibuhian. Kay ako wala pa man tugoti sa pagpauli ngadto sa Moldova, miadto ako sa Tomsk, Rusya. Didto nagkahiusa kami sa akong bana, nga napriso usab. Nagkalinay-anay kami sulod sa upat ka tuig.

Kay ako gipriso man, ako wala pa makapasimbolo sa akong pagpahinungod kang Jehova pinaagi sa bawtismo sa tubig. Busa akong gipangutana ang mga igsoon sa Tomsk bahin niining butanga. Kay daghan man usab ang gustong magpabawtismo, naghikay dayon ang mga igsoon alang sa bawtismo. Apan, tungod sa pagdili, sila midesisyon sa paghimo niini sa gabii diha sa lanaw nga duol sa lasang.

Sa gitakda nga panahon, miadto kami sa hilithilit sa Tomsk ug mipaingon sa lasang nga tinagurha aron walay magduda. Ang matag paris mosunod sa paris nga nag-una kanila hangtod ang tanan luwas nga makaabot sa lanaw. Mao kanay giplano. Apan, ang diperensiya, ang duha ka tigulang nga mga sister nga nag-una namo nasaag. Kami misunod, ug kadtong nagsunod namo misunod usab namo. Wala magdugay napulo kami nga nagkapandolpandol sa ngitngit, nangabasa tungod sa basa nga kasagbotan ug nagkurog sa katugnaw. Nahadlok kami ug ginerbiyos tungod sa paghanduraw ug mga oso ug mga lobo nga nahibaloang naglibudlibod sa maong lugar. Gikuyawan kaayo kami sa matag katingalahang mga kasikas.

Nakaamgo nga kinahanglang dili kami matarantar o mawad-an ug paglaom, ako misugyot nga manindog na lang kami nga dili maglihok ug managhoy ug mga alawiton sa Gingharian, kay basin na lang may makadungog kanamo. Kinasingkasing nga nag-ampo usab kami. Busa handurawa lang ang among kalipay sa dihang nakadungog kami ug samang tono nga nadala sa hangin diha sa kangitngit! Oo, nadunggan kami sa among mga igsoon! Dihadiha, ilang gipasiga ang ilang mga plaslayt aron matultolan namo sila. Wala magdugay, kami gituslob sa nagyelo nga tubig, nga wala makaalinggat sa katugnaw kay nalipay kaayo kami.

Ako karon maoy 74 anyos na ug nakabalik na sa Corjeuţi, diin dinhi napalgan nako ang kamatuoran. Bisan pa sa akong pagkatigulang, daghan akog katarongan sa pag-awit ilabina sa kadayeganan sa atong langitnong Amahan.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 104-106]

Naningkamot Ako sa Pagsunod sa Panig-ingnan sa Akong mga Ginikanan

Vasile Ursu

Natawo: 1927

Nabawtismohan: 1941

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong alagad sa kongregasyon ug nagtrabaho nga tinagotago sa pag-imprentag mga basahon.

Ang akong mga ginikanan, si Simeon ug Maria Ursu, nabawtismohan sa 1929. Sa ilang lima ka anak, ako ang kamagulangan. Panahon sa pagmando sa Pasista, si Papa ug Mama gidakop ug gisentensiyahan ug 25 ka tuig sa pinugos nga pagtrabaho tungod sa ilang neyutral nga baroganan. Ang espirituwal nga mga igsoong lalaki ug babaye sa kongregasyon sa kasikbit nga Corjeuţi maoy nag-atiman kanamo ug sa among uma sa pamilya. Busa, kami duna gayoy igong makaon. Ang among tigulang nga apohang babaye, nga wala sa kamatuoran, mitabang usab sa pag-atiman kanamo. Ako niadtong panahona maoy 14 anyos.

Tungod sa maayong panig-ingnan sa akong mga ginikanan, naningkamot gayod ako nga maatiman ang espirituwal nga panginahanglan sa akong mga igsoon. Sa paghimo niana, momata ako ug sayo aron dungang hisgotan ang bahin sa pinasukad-sa-Bibliya nga basahon. Dili sila gustong momata ug sayo, apan wala silay mahimo. Nahibalo ako sa bili sa maayong batasan sa pagtuon. Tungod niini, sa dihang ang among mga ginikanan sayo nga gihatagan ug kagawasan ug mipauli sa 1944, nalipay pag-ayo sila sa pagkakita nga kami  malig-on kaayo sa espirituwal. Malipayon kaayo kadto nga panagkita pag-usab! Apan, ang among kalipay wala magdugay.

Pagkasunod tuig gidakop sa mga Sobyet si Papa ug gipriso siya didto sa Norilsk, Siberia, ibabaw sa Arctic Circle. Paglabay sa tulo ka tuig, akong gipakaslan si Emilia, usa ka bibo, mahunahunaon sa espirituwal nga sister. Halos nagdungan kami pagdako, busa nakaila kaayo ako kaniya. Apan, paglabay lamang ug usa ka tuig human sa among kasal, kaming duha ni Mama gidakop. Kami gipadala ngadto sa Chisinau, diin kami gisentensiyahan ug 25 ka tuig sa pinugos nga pagtrabaho. Mahigugmaong giatiman ni Emilia ang akong mga igsoon, nga karon gihikawan sa ilang mga ginikanan ug ilang magulang nga igsoon.

Sa kataposan, gipadala ako ngadto sa mga minahan sa karbon sa Vorkuta, usa ka gikahadlokang kampo sa pinugos nga pagtrabaho sa amihanan sa Arctic Circle. Paglabay ug duha ka tuig, sa 1951, si Emilia ug ang akong tulo ka igsoong lalaki ug usa ka igsoong babaye gidestiyero sa Tomsk, sa kasadpang Siberia. Sa 1955, si Emilia nagpabalhin ngadto sa Vorkuta aron makauban ako. Didto siya nanganak sa kamagulangan sa among tulo ka anak, usa ka batang babaye nga ginganlag Tamara.

Sa Septiyembre 1957 ang amnestiya gideklarar, ug kami gibuhian. Apan paglabayg usa ka bulan ako gidakop na usab. Niining higayona ako gisentensiyahan ug pito ka tuig sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho sa Mordvinia, duol sa Saransk, Rusya. Daghang ubang mga igsoon ang gipriso usab didto, ug dihay daghan pang miabot. Sa dihang mobisita ang among mga asawa, nakahimo sila sa pagpasulod ug regular nga suplay sa mga basahon, nga gipabilhan namo pag-ayo. Sa Disyembre 1957, si Emilia mibalhin sa Kurgan, sa kasadpang Siberia, aron sa pag-atiman sa among anak, si Tamara,  nga nagpuyo sa mga ginikanan ni Emilia. Tungod niini, si Emilia ug ako nagkalinay-anay sulod sa pito ka tuig. Bisan pa niana, kini lamang ang paagi aron si Tamara dili mapadala ngadto sa usa ka institusyon nga gipalakaw sa Estado.

Sa 1964, ako gibuhian apan wala tugoti sa pagpauli sa Moldova. Bisan pag ang akong mga kalihokan gipig-otan gihapon sa kagamhanan, nakauban nako ang akong asawa ug anak sa Kurgan, diin ako nag-alagad ingong tagdumala sa pagtuon sa basahon sa kongregasyon. Sa 1969 mibalhin kami sa Krasnodar, sa Caucasus. Human nakaalagad didto sulod sa walo ka tuig, mibalhin kami sa Chirchik, Uzbekistan. Didto nag-alagad ako sa tinagotago nga imprentahan. Sa kataposan, sa 1984 gitugotan kami sa pagpauli sa Moldova. Nanimuyo kami sa Tighina, usa ka siyudad nga dunay 160,000 ka molupyo ug 18 lang ka magmamantala. Paglabay sa daghang tuig, kining gamayng grupo midako ngadto sa siyam ka kongregasyon nga gilangkoban ug 1,000 ka magmamantala ug mga payunir.

Gibasolan ba nako ang daghang tuig nga akong nagugol diha sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho ug sa mga prisohan tungod sa Ginoo? Wala gayod! Alang kanako ang mga isyu klaro, bisag bag-o pa lang akong bawtismadong 14-anyos: duha lang ang kapilian, ang paghigugma sa Diyos o ang paghigugma sa kalibotan! Kay nakahukom nga moalagad kang Jehova, wala gayod ako maghunahuna sa pagkompromiso.—Sant. 4:4.

[Mga hulagway]

Wala: Si Vasile Ursu

Halayong wala: Si Vasile uban sa asawa, si Emilia, ug anak, si Tamara

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 108-110]

Usa ka Batang Lalaki nga Nagdalag Bulak Nakatandog sa Akong Kasingkasing

Valentina Cojocaru

Natawo: 1952

Nabawtismohan: 1997

Kaagi sa Kinabuhi: Usa ka maestra ilalom sa rehimeng Sobyet, ang iyang mga leksiyon iyang sal-otan ug ateyismo.

Sa 1978, maestra ako sa kindergarten sa Feteşti, Moldova. Ateyista usab ako. Human sa miting sa mga magtutudlo, kami gisugo sa paghatag ug pagtagad sa mga anak sa mga Saksi ni Jehova sa tuyo sa pagtudlo kanila ug ateyismo. Kini, sa akong hunahuna, maoy usa ka maayong ideya. Busa nagplano ako ug maayong mga paagi sa pag-abot sa mga kasingkasing sa akong mga estudyanteng Saksi. Nakamugna ako ug ideya nga akong gituohang maayo.

Akong gihangyo ang klase sa pag-andam ug duha ka garden sa mga bulak. Diha sa usa ka garden, ang mga bata gisugo nga tamnan kinig mga bulak, unya bisbisan kini, ug bunglayan. Apan sila wala sugoa sa pagtandog sa laing garden. Akong giingnan sila nga iya kini sa Diyos. Siya mismo ang moatiman niini. Malipayon kaayong gihimo sa klase ang proyekto. Siyempre, samtang nananom, namisbis, ug namunglay sa ilang garden, ang “gamayng garden sa Diyos” gituboan ug daghang sagbot.

Dayon, sa usa ka sanag nga adlaw, akong gitigom ang klase atubangan sa duha ka garden. Akong gidayeg ang mga bata sa ilang maayong nahimo, diin human niini misugod ako sa  akong maayo kaayong pagkabalay nga mga pulong. “Nakamatikod ba kamo nga walay gihimo ang Diyos sa iyang garden?” nangutana ako. “Di ba klaro kaayo nga walay tag-iya kining maong garden?”

Ang mga bata miuyon kay ang dagway niini nagpakita nga walay nagtagad niini. Dayon akong gipadayag ang akong punto: “Abi ninyo, mga bata, kining garden sa bulak daghag sagbot tungod kay ang Diyos naglungtad lamang sa hunahuna sa mga tawo. Busa, kon naglungtad pa ang Diyos, nganong wala man siya makaatiman sa mga bulak?”

Samtang nagsulti pa ako, gipanid-an nako ang mga bata kon unsay ilang reaksiyon. Nakamatikod ako ug usa ka batang lalaki, kansang mga ginikanan maoy mga Saksi, nga wala gayod mahimutang. Sa kataposan, dili na gayod siya makapugong. Siya midagan sa duol nga hawan, mikutlo ug usa ka bulak nga dandelion, ug gihatag kini kanako, nga nag-ingon: “Kon wala pa maglungtad ang Diyos, nan kinsay nagpatubo niining bulaka? Walay usa kanato ang nag-atiman niini.” Ang iyang pangatarongan dako kaayog epekto nako. Sa akong kahiladman, akong naamgohan nga makataronganon kaayo ang punto sa bata.

Tungod kay gipadako ako nga Komunista, mikabat una ug daghang tuig usa pa nako gihimo ang akong sunod nga lakang—pagsusi sa Bibliya. Apan, sa 1995, giduol nako ang lokal nga mga Saksi ug mihangyog pagtuon. Handurawa ang akong kalipay sa dihang akong nahibaloan nga ang usa sa akong estudyante kanhi karon maoy usa sa akong mga magtutudlo!

Dawaton ko nga gihatagan ako sa sistema sa Komunista ug maayong sekular nga edukasyon. Apan napakyas kini sa pagtudlo kanako sa labing importanteng leksiyon sa kinabuhi. Karon, tungod kang Jehova ug sa usa ka maisogong batang lalaki, nagamit nako ang akong espirituwal ug sekular nga kahibalo sa pagtabang sa uban sa pagsabot nga naglungtad gayod ang Diyos ug nga siya nagtagad pag-ayo sa iyang tawhanong kalalangan.

 [Kahon/Hulagway sa panid 113-115]

Natawo Panahon nga Gidestiyero

Lidia Sevastian

Natawo: 1954

Gibawtismohan: 1995

Kaagi sa Kinabuhi: Human nga gipadako sa iyang Saksi nga inahan ug dili-magtutuong amahan, daghang tuig nga wala siyay kontak sa mga Saksi ni Jehova.

Ang akong inahan ug apohang babaye nahimong mga Saksi ni Jehova sa unang bahin sa mga tuig sa 1940. Bisan pag buotan, si Papa wala modawat sa kamatuoran sa Bibliya niadtong tungora. Sa 1951, ang akong Mama dunay duha ka anak ug nagsabak ug kaluha. Sa Abril nianang tuiga, ang mga awtoridad misulay sa pagbungkag sa among pamilya. Samtang nagtrabaho si Papa, ilang gipasakay si Mama​—nga talianak—​ug ang akong magulang nga igsoon sa tren paingon sa Siberia. Apan, una pa niana, si Mama nakahigayon sa pagpadalag mensahe kang Papa, nga nagdalidali pagpauli. Bisag dili usa ka Saksi, siya misakay sa tren ug miuban sa iyang pamilya nga gidestiyero.

Panahon sa pagbiyahe ngadto sa Siberia, si Mama gitugotan sa pag-estar makadiyot sa lungsod sa Asino aron ipanganak ang kaluha. Ang ubang sakop sa pamilya miadto sa distrito sa Tomsk, diin didto si Papa naghikay ug kapuy-an. Siya gitudlo sa pagtrabaho uban sa mga igsoon. Paglabay sa pipila ka semana, si Mama ug ang iyang bag-ong natawo nga kaluha miduyog sa pamilya. Makasubo, ang kaluha namatay tungod sa lisod kaayong mga kahimtang nga napugos ang pamilya sa pagkinabuhi.

 Bisan pa niana, dihay nadugang nga upat ka bata nga natawo samtang gidestiyero, apil na ang akong kaluha nga lalaki ug ako. Maunongong giatiman kaming tanan ni Papa. Sa kataposan, sa 1957, kami gipapauli sa among kaugalingong baryo. Si Mama nagpadayon sa pagsilsil sa mga prinsipyo sa Bibliya diha sa among mga kasingkasing, bisan pag gisunodsunod siya sa mga sekreta.

Si Papa, sa laing bahin, naghunahuna gayod nga ang iyang mga anak makabaton ug maayong sekular nga edukasyon. Busa sa edad nga 16, ako gipadala sa Chisinau aron sa pagtungha sa unibersidad. Sa ngadtongadto, ako naminyo ug mibalhin sa Kazakhstan, diin ako nahilayo dili lamang sa akong mga ginikanan kondili sa organisasyon usab ni Jehova. Mibalik ako sa Chisinau sa 1982 ug nangita dayon ako ug kongregasyon sa katawhan ni Jehova, apan wala gayod makakita. Sulod sa walo ka tuig gibati ko nga ako lamang ang tawo sa siyudad nga buot mosimba kang Jehova.

Dayon samtang nagtindog sa hunonganan sa bus, nakadungog ako ug duha ka babaye nga naghisgot bahin kang Jehova. Nagpaduol ako aron makadungog ako ug maayo. Kay nagtuo nga usa ako ka sekreta sa KGB, ang mga babaye naghisgot ug laing butang. Sa dihang nagsugod sila paglakaw, misunod ako, nga nakapalisang kanila. Busa dalidali nga giduol nako sila ug, human sa pag-estoryahay, nakombinsir nako sila nga sinsero ako. Sa kataposan natuman ko ang akong pangandoy nga makauban sa organisasyon ni Jehova! Apan, ikasubo, ang akong bana supak sa akong baroganan.

Niadtong higayona, duha na ang among anak. Sa 1992, gioperahan ako sa akong dugokan ug kinahanglang maghigda sulod sa unom ka bulan sa ospital. Nianang makaguol nga yugto sa akong kinabuhi, usa ka butang nga maanindot kaayo ang nahitabo: Ang akong anak nga lalaki, si Pavel, mibarog alang kang Jehova ug nagpabawtismo sa 1993 nga internasyonal nga kombensiyon sa Kiev. Sa ngadtongadto naulian ako nga igong makalakaw na usab. Busa sa 1995, gipasimbolohan nako ang akong pagpahinungod ngadto kang Jehova.

Karon, daghang membro sa akong pamilya maoy mga Saksi, nga alang niini nagpasalamat ako kang Jehova ug kang Mama, kansang malig-on nga panig-ingnan nagpabilin gihapon kanako. Ug bahin sa akong maunongon kaayo nga amahan, ako malipay sa pag-ingon nga sa wala pa siya mamatay, siya usab nahimong usa sa mga alagad ni Jehova.

 [Kahon/Hulagway sa panid 117, 118]

Ang Among mga Pagsakripisyo Wala ra sa Kumingking sa Pagsakripisyo ni Jehova

Mihai Ursoi

Natawo: 1927

Gibawtismohan: 1945

Kaagi sa Kinabuhi: Gilutos sa mga Pasista ug sa mga Komunista.

Nahimo akong magmamantala sa maayong balita sa 1941. Sa 1942, sa 15 anyos pa ang akong edad, gipatawag ako alang sa pagbansaybansay sa militar diha sa lokal nga eskuylahan. Dihay mga larawan sa taga-Romania nga si Haring Michael, Heneral Antonescu, ug ni Birhen Maria nga nagbitay diha sa klasehanan. Sa dihang mosulod ang among grupo sa lawak, gisugo kami sa pagyukbo sa mga larawan ug sa pagpanguros. Tulo kami nga midumili sa pagpanguros.

Tungod niana gikulata kamig maayo sa lokal nga mga polis. Diha ra kami sa eskuylahan sa tibuok gabii. Sa pagkabuntag gipadala kami ngadto sa Corjeuţi, diin didto kami gikulata na usab. Gikan sa Corjeuţi gidala una kami ngadto sa pipila ka lugar. Dayon gipabaklay mig mga 100 kilometros paingon sa dapit diin kami pagahusayon sa militar. Ang akong tiil nagdugo tungod sa pagbaktas. Sa kataposan, gipapauli ako nga wala sentensiyahi, lagmit tungod sa akong edad.

Sa nag-18 ako, gipasundalo ako sa mga awtoridad sa Sobyet. Midumili na usab ako sa pagkompromiso sa akong neyutralidad ug gikulatag maayo, sama sa akong higala  nga si Gheorghe Nimenco. Gani, siya namatay paglabay sa unom ka semana tungod sa iyang mga bun-og. Sa makausa pa, gipapauli ako, tingali tungod sa akong edad. Gidakop na usab ako sa mga Sobyet sa 1947, niining higayona gibaharan ako nga pusilon kon modumili ako sa pagsundalo. Apan, ila hinuon akong gibartolina sulod sa duha ka bulan, diin human niana ako ilang gipadala aron pinugos nga magtrabaho sa Volga-Don Canal nga proyekto. Peligroso kaayo kini nga trabaho, ug daghan ang nangamatay. Sa usa ka aksidente nga daghan ang nangamatay, ako diriyot nga masamdan ug gipapauli ngadto sa Moldova.

Didto nagminyo ako. Sa 1951 ang akong nagsabak nga asawa, si Vera, ug ako gidestiyero, sa primero nagsakay sa tren ug dayon sa barko paingon sa kakahoyan sa pino sa Siberia, usa ka dakong rehiyon sa subarctic nga lasang, diin gisugo ako sa pagpamutol ug troso. Ako ug si Vera nagpuyo uban sa 16 pa ka pamilya sa usa ka balay. Maayo na lang kay sa 1959 gipapauli kami ngadto sa Moldova.

Daghang butang ang nakapalig-on kanako niadtong malisod nga panahon ug sukad niadto. Ang usa mao ang panig-ingnan sa pagtuo nga gipasundayag sa akong igsoong lalaki nga si Ion. (Tan-awa ang panid 89.) Siya gisentensiyahan ug kamatayon, ug bisan pag wala siya mahibalo nga ang iyang sentensiya giilisan ug gaan nga silot, siya wala mokompromiso. Napalig-on usab kaayo ako sa dihang mamalandong kon giunsa ako pag-atiman ni Jehova ug, sa ulahi, sa akong asawa panahon sa mga pagsulay nga among giantos alang sa iyang ngalan. Bisan pa niana, ang among mga pagsakripisyo wala ra sa kumingking sa gisakripisyo ni Jehova alang kanato pinaagi sa pagpadala sa iyang Anak aron mamatay sa paglukat kanato. Ang pagpamalandong nianang talagsaong tagana nakatabang kanako sa pag-atubang sa matag adlaw nga malipayon.

 [Kahon/Hulagway sa panid 121-123]

Natagamtam Nako ang Malumo nga Pagtagad ni Jehova

Mihailina Gheorghiţa

Natawo: 1930

Gibawtismohan: 1947

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong mensahero ug maghuhubad panahon sa mga tuig sa pagdili.

Nakakat-on ako sa kamatuoran sa 1945 ug malipayon sa pagpakig-ambit sa maayong balita diha sa akong mga silingan sa akong baryo, sa Glodeni, ug sa silingang baryo sa Petrunea. Kay mosangyaw man ako sa eskuylahan, wala ako hatagi sa mga opisyales sa eskuylahan ug diploma. Bisan pa niana, malipay ako sa paggamit sa akong edukasyon sa pagtabang sa paghubad sa pinasukad-sa-Bibliya nga mga publikasyon gikan sa pinulongang Romanyano ug Ukrainiano ngadto sa Ruso nga pinulongan.

Wala magdugay human nga ako nabawtismohan, nadakpan ako nga naghubad ug gisentensiyahan ug 25 ka tuig sa pinugos nga pagtrabaho sa Vorkuta, amihanan sa Arctic Circle, diin didto dihay daghang ubang mga sister. Bisan pa sa lisod kaayo nga mga kahimtang, kaming tanan nagpadayon sa pagsangyaw. Kami nakatigayon usab sa pagbaton ug basahon. Sa pagkatinuod, naghimo gani kami ug mga basahon nga among magamit diha mismo sa kampo.

Usa ka adlaw niana nakaila nako ang usa ka batan-ong dalaga nga gidakop tungod kay nasaypan siya sa mga awtoridad nga usa ka Saksi. Gisugyotan nako siya sa pagsusi sa Pulong sa Diyos, kay si Jehova dunay gahom sa  pagpahigawas sa iyang katawhan kon kini iyang pagbuot. Sa ulahi, siya misugot sa usa ka pagtuon sa Bibliya ug nahimong usa sa atong mga igsoon. Wala magdugay human niana, siya sayo nga gibuhian sa kampo.

Sa ulahi, gibalhin ako sa Karaganda, Kazakhstan. Sa kataposan, sa Hulyo 5, 1956, ako usab gibuhian. Mibalhin ako sa Tomsk, diin akong nakaila ug gipakaslan si Alexandru Gheorghiţa, nga napriso sulod sa unom ka tuig tungod sa iyang pagtuo. Kaming duha nagpadayon sa pagsangyaw sa dakong teritoryo sa Siberia, bisag nahibalo nga gipanid-an gihapon kami sa mga sekreta. Dayon mibalhin kami sa Irkutsk, nga kasadpan lag diyutay sa Lake Baikal. Didto kami nagpadayon sa paghimog mga basahon nga tinagotago. Sa ulahi nag-alagad usab kami sa Bishkek, Kyrgyzstan. Bisan pag nag-amping dihang mosangyaw, si Alexandru nadakpan ug gisentensiyahan ug napulo ka tuig.

Ang piskal miingon nga makaduaw ako kang Alexandru samtang gipriso pa siya nga naghulat sa husay. Kay dili man kini ang naandan, akong gipangutana siya kon nganong nagpakita siya ug kalulot. “Bata pa kamo nga magtiayon,” siya miingon, “ug kamo dunay anak. Tingali inyong hunahunaon pag-usab ang inyong desisyon.” Akong giingnan ang piskal nga sa dugay nang panahon ako ug si Alexandru nakadesisyon na nga moalagad kang Jehova ug nga kami determinado nga magpabiling matinumanon. Siya mitubag: “Bisan ang inyong Bibliya nag-ingon nga ang buhing iro mas maayo pa kay sa patayng leyon.” (Eccl. 9:4) “Tinuod na,” matod ko, “apan ang matang sa buhi nga iro nga imong giingon dili makapanunod sa bag-ong kalibotan sa Diyos.”

Gisilbihan ni Alexandru ang iyang bug-os nga napulo ka tuig nga sentensiya sa pagkapriso ug usa pa ka tuig ingong priso kabalyero. Human nga gibuhian siya, mibalhin kami sa Kazakhstan ug dayon sa Uzbekistan sa pagtabang sa buluhaton. Sa kataposan, sa 1983, mibalik kami sa Moldova, nga malipayon nga nakabaton ug dili-ikatanding nga pribilehiyo sa pagtabang sa mga tawong matinud-anon ug kasingkasing sa pagkakat-on bahin kang Jehova diha sa daghang dapit.

Kon hunahunaon, lisod gayod ang akong kinabuhi. Apan lisod usab ang kinabuhi sa akong mga silingan nga dili Saksi. Sila usab dunay daghang problema nga pagasagubangon. Apan ang kalainan lang mao nga ang among pag-antos maoy alang sa maayong balita. Busa, natagamtam gayod namo ang malulotong pagpanalipod ug pagtagad ni Jehova. Dugang pa, kami nahibalo nga human sa mga pagsulay kami makabaton ug mahimayaon ug walay kataposang umaabot.

 [Chart/Graph sa panid 80, 81]

MOLDOVA—TALAAN SA DAGKONG PANGHITABO

1891: Si C. T. Russell miduaw sa Kishinev, Bessarabia (karon Chisinau, Moldova).

1895

1921: Ang tinuig nga report nagpakita nga kapin sa 200 ang midawat sa kamatuoran sa Bibliya.

1922: Unang “balay sa mga panagtigom” gitukod sa Corjeuţi.

1925: Buluhaton sa mga Estudyante sa Bibliya gidili.

1930

1940: Gihatag sa Romania ang Bessarabia ngadto sa USSR, ug kini ginganlan pag-usab ug Moldavianhong SSR.

1941: Gibawi sa Romania ang Moldova. Tungod sa Pasismo ug kabuang labot sa gubat ang mga Saksi gilutos.

1944: Giokupar na usab sa USSR ang Moldova. Ang paglutos nagpadayon.

 1949: Gisugdan sa mga Sobyet ang pagdestiyero sa mga Saksi ug sa uban.

1951: Gisugdan ni Stalin ang Operation North.

1960: Ang KGB naningkamot sa pag-ukay ug pagbahinbahin sa katawhan sa Diyos.

1965

1989: Natagamtam sa mga Saksi ang dakodakong kagawasan sa relihiyon. Ang mga delegado sa Moldova mitambong sa mga kombensiyon sa Polandia.

1991: Ang Moldavianhong SSR ginganlan pag-usab ug Republika sa Moldova. Unang sirkitong mga asembliya gihimo. Unang pagduaw sa sona gihimo sa usa ka hawas gikan sa hedkuwarter.

1994: Ang mga Saksi ni Jehova legal nga narehistro. Unang distritong kombensiyon gihimo diha sa Chisinau.

2000

2000: Bag-ong pinuy-anang Bethel sa Chisinau gipahinungod.

2003: 18,473 ka magmamantala ang aktibo sa Moldova.

[Graph]

(Tan-awa ang publikasyon)

Total nga mga Magmamantala

Total nga mga Payunir

20,000

10,000

1895 1930 1965 2000

 [Mga mapa sa panid 73]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

UKRAINE

MOLDOVA

Briceni

Tabani

Lipcani

Şirăuţi

Corjeuţi

Ţaul

Feteşti

Soroca

Bălţi

Petrunea

CHISINAU

Căuşeni

Dniester River

Prut River

ROMANIA

Iasi

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 66]

[Hulagway sa panid 74]

Ilie Groza, usa sa unang mga Saksi sa Moldova

[Hulagway sa panid 75]

Tudor Groza

[Hulagway sa panid 78]

Ioana Groza

[Hulagway sa panid 92]

Parfin Palamarciuc ug ang iyang anak si Nicolae

[Hulagway sa panid 93]

Vasile Gherman

[Hulagway sa panid 94]

Nicolae Anischevici

[Hulagway sa panid 95]

Maria Gherman

[Mga hulagway sa panid 96]

Mga bagon sa tren gigamit sa paghatod sa mga Saksi ngadto sa Siberia

[Hulagway sa panid 98]

Ivan Mikitkov

[Hulagway sa panid 99]

Constantin Şobe

[Mga hulagway sa panid 107]

Nicolai Voloşanovschi ug ang brosyur nga “Double Bottom”

[Hulagway sa panid 111]

Gheorghe Gorobeţ

[Hulagway sa panid 126]

Assembly Hall sa Feteşti

[Hulagway sa panid 131]

Komite sa nasod sa Moldova, gikan sa wala ngadto sa tuo: David Grozescu, Anatolie Cravciuc, ug Tiberiu Kovacs