Republika sa Congo (Brazzaville)

Ang titulong “The Truth Shall Make You Free” nagsinawsinaw diha sa granati nga libro sa bukas nga pakete. Si Etienne naglibog. Seguradong gipadala kini para niya. Sa iyang ngalan kini giadres, Etienne Nkounkou, hepe sa mga draftsman sa departamento sa Bangui, French Equatorial Africa. Apan, wala siya magpedido sa libro, ug dili siya pamilyar sa adres nga gigikanan niini, nga Watch Tower sa Switzerland. Wala siya mahibalo nga ang kamatuoran sa Bibliya nga gipatin-aw sa maong libro hapit nang mobag-o sa iyang kinabuhi. Kanang kamatuorana mohatag usab ug kagawasan sa libolibo niyang isigka-Aprikano gikan sa bakak nga relihiyon, pagpihig sa tribo, ug pagkadi-makamaong mobasa ug mosulat. Kini mopanalipod sa mga tawo nga dili magpadala sa dagkong pagdahom labot sa politika ug sa pagkawalay-paglaom nga mosunod. Kini mohatag ug pagsalig ug paglaom panahon sa mapait kaayo nga mga hitabo. Kini modasig usab sa mga tawong mahinadlokon sa Diyos sa pagtahan sa ilang kinabuhi aron matabangan ang uban. Ang sugilanon niining mga hitaboa makapatandog ug makapadasig kanimo. Apan, sa dili pa nato susihon kon unsay sunod nga gihimo ni Etienne, atong tagdon ang pipila ka impormasyon bahin sa Aprikanhong yuta nga iyang gitawag nga iyang yutang-natawhan.

 Usa ka dekada una pa gihimo ni Christopher Columbus ang iyang gibantog nga paglawig paingon sa mga nasod sa Amerika sa 1492, ang Portuges nga mga marinero ilalom ni Diogo Cão midunggo sa bokana sa Congo River sa sentral Aprika. Wala sila mahibalo nga ang tubig sa suba nga ilang gilawigan maoy libolibong kilometros ang gitas-on.

Ang mga Portuges nakigkita sa lumad nga mga tawo, nga mga molupyo sa mauswagong gingharian sa Kongo. Paglabay sa daghang gatosan ka tuig, ang mga Portuges ug ubang mga negosyanteng Uropanhon namalit ug garing ug mga ulipon gikan sa mga Aprikano nga nagpuyo sa kadaplinan sa dagat. Niadtong ulahing bahin lamang sa katuigan sa 1800 nga ang mga Uropanhon mitaak sa interyor nga dapit sa nasod. Ang usa sa labing gibantog nga lalaki nga nakasuhid niining lugara mao si Pierre Savorgnan de Brazza, usa ka opisyal sa sundalo sa kadagatan sa Pransiya. Sa 1880, mipirma si Brazza ug kasabotan sa lokal nga hari, nga naghimo sa teritoryo sa amihanan sa Congo River nga ilalom sa pagpanalipod sa Pransiya. Sa ulahi ang teritoryo nahimong French Equatorial Africa. Ang kaulohan niini mao ang Brazzaville.

Karon, ang Brazzaville mao ang kaulohan ug kinadak-ang siyudad sa gitawag karon ug Republika sa Congo. Ang siyudad nahimutang sa mga tampi sa Congo River. Sa ubos nga bahin sa suba, ang tubig kusog kaayong nag-agos nga mabanda-banda diha sa dagkong mga bato ug sa mga tampi sa dakong bahin sa 400 kilometros paingon sa dagat, diin dinhi gipondo ni Cão ang iyang barko sa iyang panaw sa pagpangaplag. Gikan sa Brazzaville matan-aw nimo sa layo nga tabok sa suba ang Kinshasa, ang kaulohan sa Demokratikanhong Republika sa Congo. Kay gigamit man sa duha ka nasod ang ngalan sa suba, naandan na ang pagtawag niining mga nasora nga Congo (Brazzaville) ug Congo (Kinshasa).

Ang sulog nga tubig nga mabanda-banda sa dagkong mga bato ug ang mga busay sa ubos nga bahin sa suba sa Brazzaville lisod nabigaron paingon sa Atlantiko. Apan, dunay tren nga mag-agiagi sa Brazzaville paingon sa siyudad sa Pointe-Noire nga duol sa dagat. Ang kadaghanan sa mga molupyo sa Congo nagpuyo dinhi o duol  niining duha ka sentro. Bisan pag ang pipila ka mga lungsod ug siyudad nga duol sa dagat nahimutang sa layolayo pa nga amihanan, ang mas dakong bahin sa nasod nga init ug baga ug kalasangan diyutay rag molupyo.

Ang Kamatuoran Nagsugod sa Paghatag ug Kagawasan sa mga Tawo

Karon mobalik kita sa sugilanon ni Etienne. Sa 1947 nadawat niya ang libro pinaagi sa koreyo. Sa adlaw mismo nga nadawat niya kini, gibasa ug gihisgotan ni Etienne ang unang pipila ka kapitulo uban sa usa ka silingan. Silang duha nakamatikod nga tinuod kini ug mihukom sa pagdapit ug pipila ka higala pagkasunod Dominggo aron ilang basahon ang libro ug susihon ang mga teksto niini. Ang mga tawo nga miadto nalipay sa ilang nakat-onan ug mihukom nga magtigom na usab sa sunod Dominggo. Usa ka opisyal sa aduwana nga ginganlag Augustin Bayonne mitambong sa ikaduhang tigom. Sama kang Etienne, siya taga-Brazzaville, ug siya usab nahimong madasigon sa pagpakaylap sa kamatuoran nga naghatag ug tinuod nga kagawasan.

Pagkasunod semana, si Etienne nakadawat ug duha ka sulat. Ang usa maoy gikan sa usa ka kaila sa Cameroon nga nahibalo nga interesado si Etienne sa relihiyon. Siya misulat nga iyang gipadala ang ngalan ni Etienne ngadto sa opisina sa Watch Tower Society sa Switzerland. Ang ikaduha maoy gikan sa Switzerland nga nag-ingon nga dunay libro nga gipadala para kang Etienne ug nagdasig kaniya sa pagbasa sa libro ug pagpaambit niana uban sa iyang pamilya ug mga higala. Kini dunay gihatag usab nga adres sa Pransiya diin siya makakuha ug dugang impormasyon. Karon nahibalo na si Etienne kon nganong miabot kaniya ang libro. Wala magdugay siya nagsugod sa regular nga pagsulat sa sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa Pransiya.

Paglabay sa pipila ka tuig, si Etienne ug Augustin mipauli na sa Brazzaville. Apan, una pa niana, gisulatan ni Etienne ang usa ka kaila sa Brazzaville nga ginganlag Timothée Miemounoua, nga administrador sa usa ka technical school. Mao kini ang sinugdanan sa  iyang sulat: “Malipay ako sa pagpahibalo kanimo nga ang dalan nga atong gisubay dili mao ang dalan sa kamatuoran. Ang mga Saksi ni Jehova ang nakabaton sa kamatuoran.” Si Etienne mipadayon sa pagpatin-aw sa iyang nakat-onan. Iyang gisukip usab ang librong “The Truth Shall Make You Free.” Si Timothée nagpakitag interes sa mensahe sa Bibliya, sama kang Etienne ug Augustin. Sila ang unang tulo nga taga-Congo nga midawat sa kamatuoran sa Bibliya, ug ang matag usa kanila mipadayon sa pagtabang sa uban sa pagdawat usab sa kamatuoran.

Gidapit ni Timothée ang mga estudyante nga nagpuyo sa technical school sa pagtambong sa mga panaghisgot sa Bibliya sa mga oras sa gabii. Misulat usab siya aron sa paghangyo ug dugang pinasukad-sa-Bibliya nga mga publikasyon. Ang grupo nagsugod sa paghimog mga tigom ug sa pagsangyaw kutob sa ilang mahimo. Ang ubang mga estudyante, sama kang Noé Mikouiza ug Simon Mampouya, sa ulahi nakadawat ug mga pribilehiyo sa pag-alagad  ingong mga magtatan-aw sa organisasyon ni Jehova.

Sa 1950, si Eric Cooke, nga usa ka misyonaryo nga nagpuyo sa Habagatang Rhodesia (karon Zimbabwe), miduaw sa pagdasig sa gagmayng mga grupo sa mga tawong interesado sa Bangui ug Brazzaville. Apan, ang problema mao nga si Brader Cooke dili makasultig Pranses. Si Etienne nahinumdom: “Gigamit ang iyang gamayng Ingles-Pranses nga diksiyonaryo, kining mapaubsanon, maluluy-ong igsoon naningkamot pag-ayo sa pagpatin-aw kanamo sa buluhatong pagsangyaw sa Gingharian ug sa teokratikanhong organisasyon. Usahay banabanaon na lang namo kon unsay iyang gipaningkamotang isulti.”

Gipahamtang ang mga Restriksiyon

Maayong pagkaatol ang pagduaw ni Brader Cooke tungod kay sa Hulyo 24, 1950, ang hataas nga komisyonado sa mga awtoridad sa kolonya nagpahamtang ug mga restriksiyon sa importasyon ug pag-apod-apod sa tanang basahon nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova. Pagkasunod tuig, ang mga magmamantala sa French Equatorial Africa nakapahimutang lamang ug unom ka buok basahon, bisan pag nakahimo sila ug 468 ka pakigpulong publiko. Ang 1952 Yearbook of Jehovah’s Witnesses nagpahayag ug pagkamasinabtanon ug kaluoy sa mga igsoon. Kini nag-ingon: “Hunahunaa lang, kon maarangan mo, nga ikaw anaa sa usa ka dako kaayong teritoryo nga duna lamay 37 ka magmamantala sa mensahe sa Gingharian nga nagkatag sa tibuok nasod. Tingali wala ka pa makakita sukad ug laing aktibong mga saksi gawas lang niadtong anaa sa imong kaugalingong lungsod. Ang imo lang nahibaloan bahin sa kamatuoran ug paagi sa pagsangyaw mao kanang imong nabasa diha sa mga publikasyon ug sa pipila ka sulat nga gipadala sa Sosyedad kanimo. [Mao kanay] giatubang sa mga igsoon sa nasod sa Aprika nga ilalom sa Pransiya.”

 Sa ulahi si Jacques Michel miabot gikan sa Pransiya sa pagdasig sa grupo ug sa paghatag ug dugang pagbansay. Si Noé Mikouiza, usa sa mga estudyante sa technical school, nahinumdom sa pangutana nga anaa sa ilang mga hunahuna. Sila nangutana: “Gidili ba ang pag-inom ug bino?” Ang tanang mata nagtutok kang Brader Michel dihang iyang gibuksan ang Bibliya sa Salmo 104:15. Human sa pagbasa nianang bersikuloha, gisaysay ni Jacques nga ang bino maoy gasa nga gikan sa Diyos, apan ang mga Kristohanon kinahanglang dili magpatuyang sa pag-inom niana.

Ang bag-ong gibawtismohang mga igsoon sa Brazzaville madasigong nagpamatuod sa uban. Sa hinapos sa semana, sila regular nga mosakay ug lansa tabok sa suba aron sa pagsangyaw sa Kinshasa. Sa 1952 ang unang taga-Congo sa habagatang bahin sa suba gibawtismohan. Ang mga igsoon sa Brazzaville dako kaayog nahimo sa pagtabang sa mga igsoon sa Kinshasa niadtong unang mga tuig. Sa ulahi ang mga kahimtang nabali.

Sa Disyembre 1954 ang mga igsoon naghikay ug asembliya sa Brazzaville. Ang gidaghanon sa mitambong maoy 650, ug 70 ang nabawtismohan. Ang kamatuoran naghatag ug kagawasan sa mas daghan pang mga tawo gikan sa bakak nga relihiyon. Sa pagkatinuod, ang relihiyosong mga lider sa Kakristiyanohan wala malipay niini  ug naningkamot pag-ayo aron ang mga awtoridad sa kagamhanan mobatok sa mga Saksi ni Jehova. Ang mga polis nagtuo nga si Timothée Miemounoua mao ang lider sa mga Saksi, busa ilang ipatawag siya kanunay sa estasyon sa kapolisan. Siya ilang gibaharan ug gikulata. Kini wala makapaluya kaniya, ni nakapahadlok kini sa ubang katawhan ni Jehova sa Brazzaville. Ang kaikag sa kamatuoran sa Bibliya nagpadayon sa pagkaylap.

Dayon ang mga awtoridad mihimog laing mga paagi. Si Timothée Miemounoua ug Aaron Diamonika, usa sa mga estudyante kanhi sa technical school nga midawat sa kamatuoran, nagtrabaho sa gobyerno. Sa 1955 gibalhin sila sa gobyerno ngadto sa layong mga siyudad sa interyor sa nasod. Si Timothée gipadala ngadto sa Djambala, ug si Aaron, sa Impfondo. Ang maong paningkamot sa pagpahunong sa buluhatong pagsangyaw wala gayod molampos. Ang mga igsoon sa Brazzaville nagpadayon sa ilang madasigong kalihokan samtang si Timothée ug Aaron nagsugod sa pagsangyaw sa bag-ong mga teritoryo ug nagtukod ug mga kongregasyon diha sa ilang bag-ong mga dapit. Bisan tuod ug madasigon ang mga igsoon, sila nangandoy nga matabangan sa mga igsoon sa ubang mga nasod. Kini hapit nang matuman.

Sa Marso 1956 ang unang upat ka misyonaryo miabot, nga taga-Pransiya: Si Jean ug Ida Seignobos uban kang Claude ug Simone Dupont. Sa Enero 1957 usa ka sangang buhatan nga maoy nagdumala sa buluhatong pagsangyaw sa French Equatorial Africa gitukod sa Brazzaville. Si Brader Seignobos mao ang gitudlo nga alagad sa sanga. Wala magdugay human niana, dihay trahedya nga kalit nga nahitabo dihang ang asawa ni Jean, nga si Ida,  namatay sa aksidente sa sakyanan samtang ang magtiayon nagduaw sa mga kongregasyon sa lugar nga sa pagkakaron maoy Republika sa Sentral Aprika. Si Jean nagpadayon sa pag-alagad sa iyang asaynment.

Pagsangyaw Ngadto sa Interyor sa Nasod

Nianang panahona si Augustin Bayonne maoy usa na ka magtatan-aw sa sirkito. Si Augustin moduaw sa mga baryo sa baga nga kalasangan maingon man sa mga payag-payag sa mga Pygmy sa amihanan ug sa kasadpan sa nasod. Tungod kay magsige man siya ug lakaw sa lagyo kaayong mga distansiya, siya nailhan sa tibuok lugar nga Ang Usa nga Nagbaktas. Usahay, mouban si Jean Seignobos kang Brader Bayonne. Si Jean natingala nga ang mga tawo sa kinapusoran sa lasang duol sa ekwetor nahibalo nga sila moabot. Ang mga tambol nagpadala niini nga mensahe: “Ang Usa nga Nagbaktas moabotay nga dunay kuyog nga puti nga tawo.”

Kini nga mga panaw daghag maayong mga resulta. Kaniadto, ang mga tawo moingon nga ang mga Saksi ni Jehova makita lamang sa Congo (Brazzaville). Ang presensiya ni Brader Seignobos ug ubang mga misyonaryo, duyog sa pagpasalida sa pelikulang The New World Society in Action, nagpamatuod nga dili tinuod ang ilang gipanulti.

Ang kamatuoran sa Bibliya nagpadayon sa pagsulod sa kinalayoang mga baryo sa interyor, nga naghatag ug kagawasan sa mga tawo gikan sa espiritistikanhong mga batasan ug mga panag-away sa tribo. Daghang igsoon niining mga dapita dili makamaong mobasa o mosulat. Kay sila wala may mga relo, sila modesisyon sa paglakaw paingon sa miting sumala sa posisyon sa adlaw. Aron  makalkulo ang panahon nga magugol sa pag-alagad sa kanataran, mogamit sila ug mga tukog. Matag higayon nga may sangyawan sila, ilang ipilo sa panyo ang tukog. Ang upat ka tukog nagpasabot ug usa ka oras. Busa, ilang maihap ang ilang report sa pag-alagad sa kanataran sa kataposan sa matag bulan. Apan, ang tinuod, mas daghag oras ang gigugol sa mga igsoon sa pagsangyaw kay sa ilang gireport, tungod kay ang kamatuoran mao man ang ilang hisgotan kanunay sa ilang pagpakigsulti sa uban.

Legal nga mga Kaugmaran ug mga Kausaban sa Politika

Hinumdomi nga sa 1950, gidili ang pagpasulod ug basahon nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova. Sama sa ato nang nahibaloan, kini wala makapahunong sa buluhatong paghimog tinun-an. Kay nabalo, ang mga klero sa Kakristiyanohan nagreklamo sa awtoridad sa administrasyon sa gobyerno, nga bakak nga nagsumbong nga mga Komunista kono ang mga Saksi ni Jehova. Busa, sa usa ka Huwebes niana sa 1956, napulo ka igsoon ang gidakop sa alas singko sa buntag. Mikaylap dayon ang balita bahin sa pagpangdakop; ang relihiyosong mga magsusupak nalipay. Ang husay gihimo niana gihapong adlawa sa usa ka hukmanan nga puno sa mga igsoon nga nangabot aron sa pagtan-aw sa bista.

Si Noé Mikouiza miasoy: “Sa panahon sa bista, among napamatud-an nga kami dili mga Komunista kondili mga Kristohanon, mga alagad sa Diyos, nga nagtuman nianang gisulat diha sa Mateo 24:14. Ang among abogado, nga nakabasa sa among mga publikasyon, nagsulti sa hukmanan nga kon ang tanan sama pa sa mga Saksi ni Jehova, wala untay mga maglalapas sa balaod. Nianang hapona ang hukom gipakanaog: ‘Dili sad-an.’ Nangalipay, nagdalidali kami pagpauli aron mag-ilis, kay miting man niadtong gabhiona. Ang balita nga kami gidakop mikaylap sa siyudad, ug gusto namo nga ang tanan mahibalo nga kami wala mapriso. Diha sa miting nanganta kami ug mga alawiton sa Gingharian nga kusog kaayo. Daghan sa nakadungog namo nakurat. Nagdahom sila nga kami napriso.”

 Sa Agosto 15, 1960, ang Republika sa Congo nahimong independente. Miulbo ang kagubot sa politika. Samtang ang mga klero sa Kakristiyanohan nag-apil-apil niining mga hitaboa, ang mga Saksi ni Jehova nagpadayon sa ilang buluhatong pagsangyaw. Sa 1960 ang total nga 3,716 mitambong sa sirkitong asembliya sa Brazzaville. Sa amihanan, ang mga tawo nagpanon usab ngadto sa mga kongregasyon. Pananglitan, sa usa ka dapit diin 70 ka magmamantala ang nagpuyo, halos usa ka libo ang nanambong sa mga miting sa kongregasyon.

Sa Disyembre 1961 ang mga Saksi narehistro ingong legal nga grupo nga gitawag ug Les Témoins de Jéhovah. Ang pagkanarehistro sa legal nga paagi nakahatag ug mga bentaha, apan ang mga igsoon nahibalo nga kabuangan ang paghatag ug bug-os nga pagsalig niining mga butanga. Si Brader Seignobos miasoy sa nahitabo wala magdugay human niini: “Usa ka adlaw niana gipatawag ako sa usa ka opisyal nga taas ug ranggo sa departamento nga nagbantay sa kasegurohan kinsa wala makaangay sa among Kristohanong neyutral nga baroganan. Iya akong gihulga nga palagpoton sa nasod. Nahadlok ako nga iyang tinuoron ang iyang hulga, kay may awtoridad man siya sa paghimo niini. Apan pagkasunod adlaw, siya namatay sa atake sa kasingkasing.”

Misyonaryong Kinabuhi sa mga Tuig sa 1960

Sa Pebrero 1963, si Fred Lukuc ug Max Danyleyko miabot gikan sa Haiti. Dihang naminyo si Fred, siya nag-alagad ingong magtatan-aw sa sirkito. Sa primero, sa pagduaw niya sa mga kongregasyon, siya naglibog sa pag-ila kon kinsa ang mga membro sa matag pamilya. Siya nahinumdom: “Wala ako makaila kon kinsa ang mga asawa sa mga ansiyano, ug naglibog kon kinsa ang ilang mga anak. Ang mga igsoon nagsunod sa kostumbre sa sentral Aprika nga inigkaminyo, ang apelyido sa pagkadalaga sa asawa dili ilisdan sa apelyido sa ilang bana ug nga ang mga anak mahimong nganlan sa apelyido sa usa ka paryente o higala sa pamilya.

 “Sa unang gabii sa duaw, sa Kingdom Hall, ang mga igsoon walay timik ug naulaw sa pagpakigsulti kanamo. Sa dihang nagsugod ang miting, may namatikdan kami nga katingad-anan. Ang mga brader ug ang gulanggulang nga mga batang lalaki nanglingkod sa usa ka kilid sa tigomanan; ang gagmayng kabataan ug mga sister nanglingkod sa pikas kilid. Ang dapit sa mga brader puno kaayo sa dihang nagsugod ang miting, apan pipila lang ang nanglingkod sa dapit sa mga sister. Samtang nagpadayon ang miting, nangabot ang ubang mga sister uban sa gagmayng kabataan nga naglukdo sa mga Bibliya ug libro nga maayong pagkatimbang.

“Miadto ako sa entablado sa pagpangomosta sa kongregasyon ug sa pagpaila-ila sa akong asawa ug sa akong kaugalingon. Human sa mainit nga pagpamakpak, mihunong ako, mitan-aw sa dapit sa mga lalaki diha sa tigomanan, ug dayon miingon: ‘Mga brader, palihog sulod sa diyes minutos kuhaa ang inyong asawa ug mga anak. Sukad karon, palihog magtapad kamo sa paglingkod ingong mga pamilya sama sa ginahimo sa katawhan ni Jehova sa tibuok kalibotan.’ Sila malipayong misunod.”

Ang publikong transportasyon malisod usab. Ang asawa ni Brader Lukuc, si Leah, nahinumdom: “Magdala kami ug gamayng  mga teheras, moskitero, balde, madaladalang igdalisay sa tubig, besti, libro, magasin, ug mga pelikula nga binase sa Bibliya. Aron ikapasalida ang mga pelikula kinahanglang magdala kamig mga kord sa koryente, bombilya, mga rolyo sa pelikula, mga eskrip, gamayng generitor, ug usa ka tarong gasolina. Kining tanan among dad-on inigsakay sa lokal nga mga trak. Aron makalingkod sa dulong, kinahanglang anaa na kami sa hunonganan sa trak sa alas 2:00 s.b. Kay kon dili, sa likod sa trak na kami makalingkod, nga walay atop, uban sa mga hayop, bagahe, ug daghan pang ubang mga pasahero.

“Kas-a, human sa pagbaktas ug daghang oras sa init, kami miabot sa balay nga nakita nga gihugopan sa mga hantik ang gama-sa-lapok nga gamayng payag nga among gisak-an. Gisaka sa mga hulmigas ang balde, nga nagsumpay-sumpay sa ilang mga lawas aron maabot ang gamayng lata sa mantekilya, ug gititi kini. Nianang gabhiona nanihapon na lang kami ug uga nga pan ug tunga sa latang sardinas matag usa. Bisag gikapoy kami ug morag makaluluoy kaayo, kami natulog, nga gibiyaan ang mga igsoon sa gawas nga mananoyng nag-awit sa mga alawiton sa Gingharian tapad sa kalayo. Ang awit miganoy kanamo sa hinanok nga pagkatulog!”

 Matinumanong mga Misyonaryo ug Lokal nga mga Ansiyano

Gikan sa 1956 hangtod sa 1977, kapin sa 20 ka misyonaryo ang nag-alagad sa Congo (Brazzaville). Bisag lisod ang ilang kinabuhi, ang matag usa nakahatag ug dakong tabang sa buluhaton sa pagsangyaw sa Gingharian. Pananglitan, ang tanang nag-alagad ingong mga alagad sa sanga maoy mga misyonaryo usab. Sa dihang mipauli si Brader Seignobos sa Pransiya sa 1962, si Larry Holmes mao ang gitudlo sa pagdumala sa buluhatong pagsangyaw. Sa dihang si Larry ug ang iyang asawa, si Audrey, miundang sa pag-alagad ingong misyonaryo sa 1965, si Brader Lukuc nahimong alagad sa sanga.

Daghang lokal nga mga igsoon maoy maayo kaayong mga panig-ingnan usab sa pagpanguna. Sa dihang gisugdan ang kahikayan sa Komite sa Sanga sa 1976, gitudlo sa Nagamandong Lawas ang tulo ka igsoon: si Jack Johansson ug Palle Bjerre, kinsa mga misyonaryo, ug Marcellin Ngolo, usa ka lokal nga igsoon.

Si Augustin Bayonne—Ang Usa nga Nagbaktas—mitambong sa ika-37ng klase sa Gilead, sa 1962. Human migraduwar, siya miadto sa Republika sa Sentral Aprika, diin, halos 15 ka tuig sa miagi, iyang nabasa ang librong “The Truth Shall Make You Free.” Sa ulahi, si Augustin nagminyo, nakabaton ug mga anak, ug mipauli sa Brazzaville, diin iyang gipagamit ang iyang balay alang sa Kristohanong mga miting. Sa ulahi iyang gidonar ang bahin sa iyang yuta nga gitukoran ug Kingdom Hall sa ulahi.

 Si Augustin Bayonne ug Timothée Miemounoua namatay na. Sa wala pa mamatay gisulat ni Timothée ang pipila sa iyang mga eksperyensiya. Iyang gitapos ang asoy pinaagi sa pagkutlo sa Hebreohanon 10:39: “Dili kita ang matang nga mosibog ngadto sa kalaglagan, kondili ang matang nga adunay pagtuo ngadto sa pagtipig nga buhi sa kalag.” Si Etienne Nkounkou, nga usa sa orihinal nga tulo nga midawat sa kamatuoran sa Congo, hapit nang mag-90 anyos. Pagkamaayong panig-ingnan sa matinumanong pag-alagad kining mga igsoona!

Usa ka Panahon sa Pagsulay

Sa Agosto 1970 ang Republika sa Congo misagop ug Komunista nga matang sa kagamhanan. Hinumdomi nga sa nangaging mga tuig, gihasi sa mga awtoridad ang mga igsoon, nga giakusar sila nga mga Komunista. Karon nga mga Komunista na ang nagmando, ang bag-ong mga awtoridad nasuko sa mga igsoon kay sila dili mga Komunista!

Apan, dugaydugay nga wala manghilabot ang bag-ong gobyerno sa buluhaton sa mga Saksi ni Jehova. Ang mga kombensiyon ug mga miting libreng gihimo, ug ang bag-ong mga misyonaryo gitugotan sa pagsulod sa nasod. Apan, sa ngadtongadto, ang mga igsoon nagsugod sa pagbati sa mga epekto sa rehimen sa Komunista. Una giakusar sa ubang mga opisyales ang mga misyonaryo nga mga espiya kono. Dayon sa Enero 3, 1977, ang buluhaton sa mga Saksi ni Jehova gidili sa gobyerno. Sunodsunod nga gipalagpot ang mga misyonaryo sa nasod hangtod nga si Jack ug Linda Johansson na lang ang nabilin. Bahin niining panahona, si Jack miingon: “Kadtong pipila ka bulan nga kami nag-inusara  sa sangang buhatan tingali mao ang labing masulayon ug makapalig-on-sa-pagtuo nga panahon nga among naeksperyensiyahan sukad sa among pag-alagad ingong misyonaryo. Kami gidudahan nga mga espiya kono sa Central Intelligence Agency sa Amerika. Ang mga kaaway sa gobyerno, hasta ang mga lider sa relihiyon, gipangdakop ug gipamatay. Busa, kami nahibalo nga nameligro kami pag-ayo. Apan, among nakita nga gipanalipdan kami ni Jehova, ug kana nakapalig-on sa among pagtuo.”

Si Noé Mikouiza miapelar sa primer ministro, nga naghangyo nga tugotan si Jack ug Linda sa pagpuyo sa nasod. Ang hangyo wala tagda; sila kinahanglang mopahawa. Ang propiedad sa sanga ug mga Kingdom Hall gikompiskar, ug ang sangang buhatan gisira. Sa mubo nga panahon, ang sanga sa Pransiya ang nagdumala sa buluhatong pagsangyaw, apan sa ulahi kining maong kaakohan gihatag ngadto sa sangang buhatan sa Kinshasa.

Bisan pag pinig-otan ang mga igsoon sa pipila ka paagi, sila wala makaagom ug grabeng paglutos nga giantos sa mga Saksi sa ubang kayutaan. Apan, ang ubang mga igsoon nahadlok, ug kini nakatakod. Bisan pag ang mga igsoon nagtagotago sa pagtigom nga regular, ang balay-ug-balay nga ministeryo bug-os nga  nahunong. Tungod niini, ang sangang buhatan sa Kinshasa nagpadalag mga ansiyano tabok sa suba aron sa pagdasig ug pagpalig-on sa mga igsoon.

Ang usa niining maong mga ansiyano mao si André Kitula. Sa Hunyo 1981 siya nagsugod sa pagduaw sa 12 ka kongregasyon sa Brazzaville ingong magtatan-aw sa sirkito. Sa pagduaw sa iyang unang kongregasyon sa siyudad, iyang namatikdan nga nanambong ang mga igsoon sa Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo ug sa Tigom sa Pag-alagad sa Martes. Apan, sa Miyerkoles sa buntag, walay usa sa mga magmamantala ang nanungha alang sa tigom sa pag-alagad sa kanataran. Sa dihang nagsugod si André sa pagsangyaw nga nag-inusara, gisultihan siya sa usa ka tagbalay: “Ang mga Saksi ni Jehova kaniadto moduaw sa paghupay kanamo, apan karon sila nangawagtang!”

Samtang nagpadayon si André sa pagsangyaw niadtong buntaga, nakahibalag siya ug igsoon kinsa miingon: “Wala na kami maanad sa pagsangyaw sa balay ug balay.” Dayon gisulti niining igsoona ngadto sa ubang mga magmamantala ang gihimo ni André. Pagkahapon daghang sister ang nangabot sa pagtigom alang sa pag-alagad sa kanataran. Wala magdugay ang buluhaton sa pagpamalaybalay nagsugod pag-usab sa Brazzaville. Sulod sa tulo ka tuig sa pag-alagad didto ni André ug sa iyang asawa, nga si Clémentine, walay igsoon nga gidakop. Ang mga igsoon sa gawas sa kaulohan nakadungog sa nahitabo. Sila mihinapos nga kon ang mga igsoon sa Brazzaville wala mahadlok sa pagsangyaw sa balay ug balay, wala usab silay katarongan nga mahadlok.

Si David Nawej, nga nag-alagad niadtong panahona sa sangang buhatan sa Kinshasa, misaysay kon nganong ang sanga malipayon kaayo sa pagpadalag tabang tabok sa suba. Siya miingon: “Ang mga igsoon sa Brazzaville maoy nag-ugba sa kamatuoran sa Kinshasa. Sa ulahi, sa dihang mihinay ang buluhaton didto tungod sa sistema sa Komunista, ang mga Saksi dinhi miadto sa pagtabang sa mga igsoon. Ang kaalam sa Ecclesiastes 4:9, 10 napamatud-an: ‘Ang duha mas maayo kay sa usa, tungod kay sila adunay maayong balos sa ilang kahago. Kay kon ang usa kanila mapukan,  ang usa makabangon sa iyang kauban.’ Sa among kahimtang, ang mga igsoon moingon: ‘Ang duha ka Congo mas maayo kay sa usa.’”

Nagpadayon Bisan pa sa Kausaban sa Politika

Sa tuig 1991 dihay nahitabong kagubot ug kausaban sa politika. Ang politikanhong sistema sa Congo (Brazzaville) nga usa ray partido nahimong duha ka partido. Bisan pag nagkalipay ang mga tawo sa kadalanan, gihinumdoman sa mga igsoon ang mga pulong sa pasidaan nga makita diha sa Salmo 146:3, nga nag-ingon: “Ayaw ibutang ang inyong pagsalig sa mga hamili, ni sa anak sa yutan-ong tawo, nga kaniya walay kaluwasan.” Wala magdugay natinuod kining mga pulonga.

Bisan pa niana, ang kausaban sa politika nakahatag ug mga kaayohan sa katawhan ni Jehova. Sa Nobyembre 12, 1991, ang ministro sa kalabotang nasodnon nagpakanaog ug balaod nga nagkuha sa pagdili sa buluhaton sa mga Saksi ni Jehova. Ang mga Kingdom Hall nga gikompiskar giuli, apan wala iuli ang kanhi bilding sa sanga, nga padayong gipuy-an sa Guwardiya sa Presidente hangtod karon. Sa Agosto 1992, dihay gihikay nga distritong mga kombensiyon sa Brazzaville ug sa Pointe-Noire, ang una sa 15 ka tuig. Nianang tuiga ang gidaghanon sa mga pagtuon sa Bibliya misaka ngadto sa 5,675, nga halos upat ka pilo sa gidaghanon sa mga magmamantala!

Kasamtangan, ang napasig-uling legal nga kahimtang nagbukas sa dalan sa pag-abot sa mga misyonaryo. Ang mga espesyal payunir gitudlo ug gipadala ngadto sa amihanan, diin ang kadaghanan sa nanambong sa mga miting dili makamaong mobasa o mosulat. Ang mga kongregasyon sa mga siyudad milampos sa pagtudlo ug daghan sa pagbasa ug pagsulat. Panahon na karon sa pagpakusog sa paningkamot sa pagtudlo sa pagbasa ug pagsulat sa tibuok nasod.

 Ang mga eleksiyon sa 1993 nakapahinabo ug laing kausaban sa gobyerno. Tungod sa kaylap nga pagkawalay katagbawan sa partido sa oposisyon, ang martial law gipakanaog diha sa nasod sulod sa daghang semana. Ang pinusilay, mga welga, kurpiyo, pag-abong sa dalan, ug pagpanglungkab nahimong bahin sa adlaw-adlaw nga kalihokan. Ang mga tawo nakurat ug nawad-ag paglaom. Lisod kanunay ang panalapi. Ang kalipay nga gibati sa 1991 nahanaw.

Ang mga problema sa tribo giduyogan sa kagubot sa politika. Ang mga panag-away sa tribo nakapugos sa ubang mga igsoon sa pagbalhin ngadto sa mga lugar nga mas luwas. Busa, dihay pipila ka kongregasyon nga nabungkag. Kasamtangan, ang mga igsoon kanunayng nagpakita nga tungod sa kamatuoran, sila wala nay pagdumot sa ubang tribo. Sa panahon sa kagubot ang mga igsoon nagtinabangay ug nagpanalipod sa usag usa, bisag unsa pay ilang tribo. Daghang tawo ang nagpakaamgo nga si Jehova lamang ang makahatag kanila ug tinuod nga kasegurohan.

Ang sangang buhatan sa Kinshasa mihatag ug pagtultol ug pagdasig. Sa kataposan sa tuig 1996, ang mga kahimtang sa nasod nagmalinawon na usab, ug ang gidaghanon sa mga magmamantala miabot ug 3,935. Niining higayona, aduna lamay usa ka balay sa misyonaryo didto sa Brazzaville nga gipuy-an ug lima ka misyonaryo. Sa pag-abot sa laing duha ka magtiayon, usa ka bag-ong balay sa misyonaryo ang gibuksan sa Pointe-Noire sa Abril 1997.

Sa amihanang tampi sa suba, sa Congo (Brazzaville), ang kinabuhi malinawon, ug ang buluhatong pagsangyaw sa Gingharian nagpadayon sa pag-uswag. Kasamtangan, ang kanait nga Congo (Kinshasa) naggubatay. Sa nagkaduol na sa Kinshasa ang gubat, ang mga misyonaryo didto kinahanglang mobakwet. Busa sa kataposan sa Mayo, ang mga misyonaryo sa Kinshasa madasigong nag-alagad uban sa ilang mga kauban sa Brazzaville ug Pointe-Noire. Walay usa ang nakapanan-aw daan sa mapait nga mga hitabo nga mahitabo paglabay sa pipila lang ka adlaw.

 Giyera Sibil Gisangka

Sa kalit lang, sa Hunyo 5, 1997, gisangka ang giyera sibil sa Brazzaville. Ang gubat maoy tali sa mga sundalo nga niadtong tungora maunongon sa presidente batok niadtong nagpaluyo sa miagi nga presidente. Tungod sa grabeng binombahay, ang siyudad ug ang mga lugar sa kadaplinan niini nalumpag. Libolibo ang nangamatay. Ang mga patayng lawas nagbuy-od bisag asa. Ang siyudad nagkaguliyang. Lisod mailhan ang duha ka naggubatay nga grupo. Ang kalig-on nga gitagamtam sa Brazzaville napusgay. Wala nay lansa nga mobiyahe paingon sa Kinshasa. Daghang tawo mikalagiw sa kalasangan, samtang ang uban nanakayan paingon ngadto sa gagmayng mga isla sa suba. Duna pay uban nga misulay pagtabok sa Congo River ngadto sa Kinshasa. Bisag naggubatay duol sa Kinshasa, kini wala ra sa kumingking kon itandi sa kapintasan didto sa Brazzaville.

Ang gubat nakahatag ug mga problema sa mga igsoon ug sa tanan, apan pagkalahi ang nahimo sa kamatuoran diha sa mga hunahuna ug kasingkasing sa mga alagad sa Diyos! Sila may bug-os nga pagsalig sa mga pulong sa Salmo 46:1, 2, nga nag-ingon: “Ang Diyos mao ang atong dalangpanan ug kusog, usa ka katabang nga daling hikaplagan panahon sa mga kasakitan. Mao nga dili kita mahadlok, bisan ang yuta moagig kausaban ug bisan ang kabukiran matarog ngadto sa kinapusoran sa halapad nga kadagatan.”

Daghang igsoon nakaabot ra sa Kinshasa, diin ang Komite sa Sanga naghikay sa paghatag kanila sa gikinahanglang pagkaon, kapuy-an, ug tambal. Ang mga pamilya sa Kinshasa malipayon sa pagpakitag gugma ug pagkamaabiabihon ngadto sa ilang mga isigkamagtutuo nga taga-Brazzaville.

Aron matabangan kadtong naglisod sa pagbakwet, ang ubang mga igsoon nagpabilin sa Brazzaville. Si Jean Théodore Otheni ug ang iyang asawa, si Jeanne, nga regular payunir, maoy usa kanila. Sa Agosto, usa ka bala sa kanyon mihagsa sa ilang balay, nga grabeng nakasamad kang Jeanne. Gidala dayon siya ni Jean sa ospital sa Kinshasa, apan ulahi na kaayo. Si Jean nahinumdom: “Si Jeanne  nahigugma pag-ayo sa ministeryo, hangtod sa kataposan. Iyang gihatag kanako ang iyang notbok nga dunay mga adres ug miingon: ‘Kinahanglang imong duawon ang akong mga estudyante sa Bibliya kay hinungdanon kaayo kini kanako.’ Ako siyang gigakos, ug sa pagtan-aw nako pag-usab sa iyang nawong, akong nakita nga patay na siya.” Si Jean, sama sa daghan pang uban, nagpadayon sa madasigong pag-alagad kang Jehova, nga may bug-os nga pagsalig sa saad sa pagkabanhaw.

Kay ang regular nga biyahe sa lansa tali sa duha ka kaulohang siyudad nahunong man, kadtong dunay mga sakayang demotor nagtanyag sa ilang mga serbisyo ngadto sa mga tawo nga gustong mokalagiw palayo sa Brazzaville. Ang maisogong mga igsoon sa Brazzaville, lakip ni Louis-Noël Motoula, Jean-Marie Lubaki, ug Symphorien Bakeba, miboluntaryo sa pagpangita sa nangawalang mga igsoon ug sa pagtabang niadtong nagpabilin gihapon sa Brazzaville. Kini nagpasabot nga sungsongon nila ang kusog kaayong sulog sa dakong Congo River sakay sa gamayng sakayan sa pagsusi sa mga isla ug mga baybay. Kini nagpasabot nga ilang sum-okon ang lugar sa Brazzaville nga dunay gubat, diin nagpadayon ang mabangis nga mga buhat. Kini nagpasabot nga ilang ipangarisgo ang ilang kinabuhi alang sa mga igsoon.

 Si Symphorien, nga hanas na sa pagtabok-tabok sa suba, nakabiyahe sa daghang higayon panahon sa giyera sibil. Usahay motabok siya aron sa paghatod sa mga tabang alang niadtong nagpabilin sa Brazzaville. Kas-a, pananglitan, siya mitabok nga nagkarga ug napulo ka sakong bugas humay alang sa mga igsoon sa Brazzaville nga nagpuyo sa lugar nga medyo malinawon. Sa pagkatinuod, lisod kaayong tabokon ang suba, apan mas lisod ang paghatod sa bugas ngadto sa destinasyon niini nga dili kini mailog sa mga manglulungkab. Usa sa iyang mga pasahero nianang maong biyahe mao ang usa ka maayog-pamarog nga lalaki kinsa nangutana kang Symphorien kon asa niya ihatod ang bugas. Gisaysay ni Symphorien ang iyang gihimo, nga nagpahimulos sa higayon sa pagpaambit sa pinasukad-sa-Bibliya nga paglaom. Sa pagdunggo sa sakayan, gipaila sa tawo ang iyang kaugalingon nga usa ka dakog-ranggo nga opisyal. Iyang gitawag ang pipila ka sundalo ug gipaguwardiya sa bugas hangtod nga makakita ug sakyanan si Symphorien sa paghatod sa bugas ngadto sa mga igsoon.

Kasagaran, tabokon ni Symphorien ang suba sa pagtabang sa mga igsoon sa pagkalagiw gikan sa Brazzaville. Dihay usa ka pagtabok nga dili gayod niya makalimtan. Siya nahinumdom: “Ang mga sulog sa Congo River kusog kaayo, apan ang kadaghanan sa mga tawo nga dunay mga sakayan nahibalo kon unsaon pagnabigar niini nga luwas nga dili madala sa agos paingon sa kuyaw kaayong bahin sa suba nga daghag dagkong bato. Migikan kami sa Brazzaville uban sa pito ka igsoon ug laing lima diha sa sakayan. Diha sa kinatung-an mismo sa suba, ang sakayan nahutdan ug tubil. Nakamaniobra kami sa pagpaduol sa gamayng isla diin among gigaid kini. Sa among dakong kahupayan, dihay miagi nga gamayng sakayan, ug ang sakayanon misaad nga palitan kami ug tubil sa Kinshasa ug mobalik. Dugay kami nga naghulat nga mabalak-on sa usa ug tunga ka oras hangtod nga siya mibalik nga nagdalag tubil.”

Wala magdugay ang sanga sa Kinshasa nag-atiman ug mga 1,000 ka igsoong lalaki ug mga babaye uban sa ilang mga pamilya ug mga interesado. Sa pagka-Oktubre 1997 ang gubat mihunong, ug ang mga lagiw nagsugod sa pagpamauli sa Brazzaville.

 Ang tanang misyonaryo nga nag-alagad sa Brazzaville ug Pointe-Noire nakabakwet na tungod sa gubat. Ang uban mipauli sa ilang kaugalingong mga nasod sa Britanya ug Alemanya, samtang ang uban miadto sa Benin ug Côte d’Ivoire. Sa dihang medyo milinaw na ang kahimtang, ang pipila mibalik sa ilang mga asaynment sa Congo (Brazzaville). Dugang pa, tulo ka magtiayon ug usa ka ulitawo nga brader gieskedyul nga moabot gikan sa Pransiya sa Disyembre 1998. Si Eddy ug Pamela May, nga eksperyensiyadong mga misyonaryo nga nag-alagad sa sangang buhatan sa Kinshasa, gibalhin ngadto sa Brazzaville, ug usa ka bag-ong balay sa mga misyonaryo ang gibuksan.

Gisangka na Usab ang Giyera Sibil

Pagkasunod tuig, laing giyera sibil ang gisangka sa Brazzaville. Sa makausa pa libolibo ang nangamatay, apil ang daghang Saksi. Ang kadaghanan sa mga misyonaryo, nga bag-o pang miabot, mibakwet ngadto sa mga balay sa misyonaryo sa kasikbit nga Cameroon. Bisan pag dihay hungihong nga makaabot ang gubat sa Pointe-Noire duol sa baybay, tulo sa mga misyonaryo nakatigayon sa pagpabilin didto. Sa kataposan, sa Mayo 1999, natapos ang giyera sibil.

Tungod kay daghan man kaayong mga Saksi ang napugos sa pagkalagiw, ang gidaghanon sa mga kongregasyon sa nasod mikunhod gikan sa 108 ngadto sa 89. Ang Brazzaville karon adunay 1,903 ka magmantala sa 23 ka kongregasyon. Ang Pointe-Noire adunay 1,949 ka magmamantala sa 24 ka kongregasyon. Sa panahon niining duha ka giyera sibil, ang mga Saksi ni Jehova sa ubang mga dapit mihatag ug materyal nga tabang alang sa ilang espirituwal nga mga brader ug sister. Sama sa naandan, nakadawat usab ug tabang kadtong dili mga Saksi ni Jehova.

Bisan pa sa gubat, gutom, sakit, ug daghan pang ubang mga kalisod, ang mga Saksi sa Congo (Brazzaville) nakabaton kanunay ug binulan nga aberids nga 16.2 ka oras sa pag-alagad sa kanataran. Sa Abril 1999, sa dihang hapit nang matapos ang ikaduhang giyera sibil, 21 porsiyento sa tanang magmamantala nakigbahin sa usa ka matang sa bug-os-panahong ministeryo.

 Malipayon Diha sa Kamatuoran

Gigusbat sa gubat ang nasod, nga halos nagpayhag niini. Ang pagpanukod ug balik sa Brazzaville gikamulo ug himo, apan daghan pa kaayo ang pagabuhaton. Apil sa labing importanteng mga proyekto sa pagpanukod mao ang mga Kingdom Hall, nga diha niini ang mga tawo makakat-on sa kamatuoran sa Bibliya. Sa Pebrero 2002, upat ka Kingdom Hall ang gipahinungod, duha sa Pointe-Noire ug duha sa Brazzaville.

Sa usa niining mga programa sa pagpahinungod sa Brazzaville, gisaysay sa usa ka tigulang nga brader ang nahitabo sa milabayng 15 ka tuig nga pagdili. Ang mga igsoon nagplano sa paghimo ug usa ka adlaw nga asembliya sa Enero 1 diha sa usa ka bakanteng lote. Nagtuo sila nga dili kini mabalda, kay ang mga tawo magsaulog man sa bag-ong tuig. Apan, sa natapos ang programa sa buntag, nangabot ang mga polis ug gipahunong ang asembliya. Ang brader miingon: “Kami mibiya sa asembliya nga nanglugmaw ang among mga luha. Karon ania na usab kami dinhi sa mao gihapong dapit nga ang among mga mata nanglugmaw sa mga luha. Apan niining higayona ang among mga luha maoy mga luha sa kalipay tungod kay kami ania dinhi aron sa pagpahinungod sa bag-ong natukod nga Kingdom Hall.” Oo, kining maanindot nga bag-ong tigomanan gitukod sa mao gihapong lote!

Kapin sa 50 ka tuig na ang milabay sukad nga si Etienne Nkounkou, Augustin Bayonne, ug Timothée Miemounoua natabangan sa librong “The Truth Shall Make You Free” sa pagkat-on sa kamatuoran. Niadtong panahona, libolibo sa Congo (Brazzaville) ang misunod sa ilang panig-ingnan sa pagtuo, ug daghan pa ang nagpadayon sa paghimo niini, nga nagpasanag sa umaabot. Kapin sa 15,000 ka pagtuon sa Bibliya ang gidumala—tulo ug tunga ka pilo sa gidaghanon sa mga magmamantala! Ang mitambong sa Memoryal misaka ngadto sa 21,987 sa 2003. Sa natapos ang 2003 nga tuig sa pag-alagad, 4,536 ka magmamantala, apil sa 15 ka misyonaryo, ang madasigong nag-alagad sa pagtabang sa uban sa pagkakat-on sa kamatuoran nga mohatag kanila ug kagawasan.—Juan 8:31, 32.

[Blurb sa panid 143]

Ang mga tambol nagpadala niini nga mensahe: “Ang Usa nga Nagbaktas moabotay nga dunay kuyog nga puti nga tawo”

[Blurb sa panid 144]

Kay sila wala may mga relo, ang mga igsoon modesisyon sa paglakaw paingon sa miting sumala sa posisyon sa adlaw

[Blurb sa panid 151]

“Kami natulog, nga gibiyaan ang mga igsoon sa gawas nga mananoyng nag-awit sa mga alawiton sa Gingharian tapad sa kalayo. Ang awit miganoy kanamo sa hinanok nga pagkatulog!”

 [Kahon sa panid 140]

Katibuk-ang Larawan sa Congo (Brazzaville)

Ang yuta: Ang Republika sa Congo nahimutang taliwala sa Gabon, Cameroon, Republika sa Sentral Aprika, ug sa Demokratikanhong Republika sa Congo. Kini mas dako kay sa Pinlandia o Italya. Ang kapatagan duol sa dagat moabot ug mga 60 kilometros painteryor ug dayon may mga bukid nga kapatagan ang ibabaw nga may gihabogong kapin sa 800 metros. Daghang baga nga mga lasang ug dagkong mga suba ang nasod.

Ang mga tawo: Ang populasyon nga kapin sa tres milyones maoy gikan sa nagkalainlaing tribo. Ang mga Pygmy nanimuyo sa mga dapit nga baga ang lasang.

Ang pinulongan: Bisag Pranses ang opisyal nga pinulongan, ang Lingala mao ang pinulongan sa kadaghanan sa amihanang bahin. Ang Monokutuba maoy pinulongan sa habagatan.

Ang pangabuhi: Ang abot sa uma maingon man ang isda sa tab-ang nga tubig ug sa dagat nagtagana sa pangunang mga panginahanglan. Daghan kaayog ihalas nga mga mananap ang lasang, nga sayon nga pangayamon sa ekspertong mga mangangayam.

Ang pagkaon: Mas kinaham nila ang kamoteng kahoy o kan-ong humay sa halos kada pagpangaon. Kini sulaan ug sud-ang isda o manok nga gitimplahan ug halang nga mga sarsa. Lakip sa daghang prutas mao ang mga mangga, pinya, kapayas, orens, ug abokado.

Ang klima: Ang Congo maoy tropikanhon, init ug alangaang sa tibuok tuig. Duha ang klima dinhi: ting-ulan, nga molungtad gikan sa Marso ngadto sa Hunyo, ug ting-init, nga molungtad gikan sa Hunyo ngadto sa Oktubre.

 [Chart/Graph sa panid 148, 149]

CONGO (BRAZZAVILLE)—TALAAN SA DAGKONG PANGHITABO

1940

1947: Ang librong “The Truth Shall Make You Free” nakapukaw sa unang interes.

1950: Giduaw sa misyonaryong si Eric Cooke ang Brazzaville. Gidili sa mga awtoridad ang mga basahon nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova.

1956: Sa Marso, nangabot ang unang mga misyonaryo gikan sa Pransiya.

1957: Gibuksan ang sangang buhatan sa Enero.

1960

1961: Ang legal nga asosasyon narehistro sa Disyembre 9, bisan pag padayong gidili ang mga basahon sa usa pa ka tuig.

 1977: Gidili ang mga Saksi ni Jehova. Ang propiedad sa sanga gikompiskar, ug gipalagpot sa nasod ang mga misyonaryo.

1980

1981: Si André Kitula mitabang sa pagpasig-uli sa buluhatong pagsangyaw sa Brazzaville.

1991: Gikuha sa ministro sa kalabotang nasodnon ang pagdili. Sa ulahi, ang unang distritong mga kombensiyon sulod sa 15 ka tuig gihikay.

1993: Ang sibil ug politikanhong kagubot misangpot sa martial law nga gipakanaog diha sa nasod.

1997: Sa Hunyo 5 gisangka ang giyera sibil. Ang mga misyonaryo gipabakwet. Ang sangang buhatan sa Kinshasa naghikay sa paghatag ug pagkaon, kapuy-an, ug tambal sa 1,000 ka lagiw.

1999: Laing giyera sibil gisangka. Ang mga misyonaryo gipabakwet na usab.

2000

2002: Unang upat ka bag-ong gitukod nga mga Kingdom Hall gipahinungod sa Pebrero.

2003: 4,536 ka magmamantala ang aktibo sa Congo (Brazzaville).

[Graph]

(Tan-awa ang publikasyon)

Total nga mga Magmamantala

Total nga mga Payunir

5,000

2,500

1940 1960 1980 2000

 [Mga mapa sa panid 141]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

REPUBLIKA SA SENTRAL APRIKA

CAMEROON

EQUATORIAL GUINEA

GABON

REPUBLIKA SA CONGO

Impfondo

Djambala

BRAZZAVILLE

Pointe-Noire

Congo River

DEMOKRATIKANHONG REPUBLIKA SA CONGO

KINSHASA

ANGOLA

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 134]

[Mga hulagway sa panid 138]

Mga membro sa unang grupo sa pagtuon sa Bibliya sa 1949, gikan sa wala ngadto sa tuo: Jean-Seth Mountsamboté, Timothée ug Odile Miemounoua, ug Noé Mikouiza

[Hulagway sa panid 139]

Etienne Nkounkou

[Hulagway sa panid 142]

Si Jean Seignobos mobiyahe sa interyor sa Congo, nga motabok sa mga suba sakay sa mga lansa sa pagduaw sa mga kongregasyon

[Hulagway sa panid 147]

Si Fred ug Leah Lukuc (sentro) uban sa kongregasyon nga nagmiting sa balay ni Augustin Bayonne

[Hulagway sa panid 150]

Bawtismo diha sa Dagat Atlantiko sa Pointe-Noire

[Hulagway sa panid 152]

Si Augustin Bayonne—Ang Usa nga Nagbaktas—mitungha sa ika-37ng klase sa Gilead, sa 1962

[Hulagway sa panid 153]

Kining maong bilding nagsilbing sangang buhatan sukad sa 1967 hangtod sa 1977

[Hulagway sa panid 155]

Noé Mikouiza

[Mga hulagway sa panid 158]

Si Louis-Noël Motoula, Jean-Marie Lubaki, ug Symphorien Bakeba