Albania

ANG Albania maoy usa ka gamayng yuta nga may talagsaon ug makaiikag nga kasaysayan. Kini gitadlas na sa daghang tribo ug nasod, ug ang gamhanang mga nasod sa kalibotan nakigbisog sa pagsakop niini, ug kini nahilain sulod sa daghang dekada. Bisag gisagubang sa mga Saksi ni Jehova niining dapita ang daghang suliran ug kalisdanan, gipalig-on ug gipanalanginan sila ni Jehova nga Diyos ug makapalipayng espirituwal nga kauswagan. Ang mosunod nga mga panid mohatag ug mubong paghulagway sa makapaikag nilang kasaysayan ug magpakita kon giunsa pagsuportar sa “kamot ni Jehova” ang iyang mapainubsanong mga alagad niining nasora.​—Buh. 11:21.

Sulod sa daghang siglo, ang langyaw nga gamhanang mga nasod nakigbisog sa pagsakop sa Albania, ug tungod niini mitungha ang relihiyosong panagbangi. Sa sinugdan pa sa katuigang 1500, nagkabahinbahin na ang relihiyon niining yutaa, nga ang ubay-ubayng tawo maoy mga Muslim, ang uban Ortodokso, ug ang uban pa gayod Katoliko.

Ang nasyonalismo sa Albania misamot pag-uswag sa hinapos sa katuigang 1800 ug naporma ang daghang nasyonalistikanhong organisasyon. Ang kadaghanang tawo sa Albania maoy mga mamumuo ug gibasol sa kadaghanan ang pagsakop kanila sa langyawng mga nasod sa daghang katuigan ingong maoy hinungdan sa ilang kakabos. Pagka-1900, nahimong mainitong mga isyu ang awtonomiya ug independensiya nga maoy nakahaling sa mga pakiggubat batok sa Gresya, Serbia, ug Turkey. Sa kataposan, gideklarar sa Albania ang kaugalingon ingong independenteng nasod niadtong 1912.

Sa ulahi, ang organisadong relihiyon halos nawagtang tungod sa polisa sa gobyerno. Human sa Gubat sa Kalibotan II, gidili sa Komunistang mga awtoridad ang tanang  relihiyon ug gideklarar ang Albania ingong unang ateyistang estado sa kalibotan.

‘PAGDAWAT SA KAMATUORAN UBAN ANG KALIPAY’

Sa wala pa ang 56 K.P., giingon ni apostol Pablo nga siya ug ang iyang mga kauban bug-os nga nagwali sa maayong balita “hangtod sa Ilirico,” usa ka probinsiya sa Roma nga naglakip sa usa ka dapit nga gitawag karon ug Albania. (Roma 15:19) Ang pipila ka tawo sa rehiyon niadtong panahona lagmit nahimong matuod nga mga Kristohanon, kay ang sekular nga kasaysayan nag-ingon nga ang Kristiyanidad naglungtad na sa Albania sa unang siglo.

Ang unang modernong rekord bahin sa matuod nga pagsimba sa maong dapit maoy niadtong 1921, sa dihang si John Bosdogiannis gikan sa Creta misulat ngadto sa Brooklyn Bethel nga iyang giduaw ang usa ka “klase” sa pagtuon sa Bibliya sa Ioannina, nga maoy bahin karon sa amihanang Gresya. Niadtong panahona, daghang Albaniano ang nagpuyo sa New England, sa Tinipong Bansa, apil si Thanas (Nasho) Idrizi ug Costa Mitchell. Nagpabawtismo dayon sila sa dihang ilang nakat-onan ang kamatuoran. Si Brader Idrizi mibalik ngadto sa Gjirokastër, Albania, niadtong 1922​—ang unang Albaniano nga mibalik sa iyang nasod dala ang mga kamatuoran sa Bibliya. Gipanalanginan ni Jehova ang iyang masakripisyohong espiritu ug ang mga tawo misugod pagsanong sa kamatuoran. Sa wala madugay, ang ubang  magtutuong Albaniano nga nagpuyo sa Amerika namalik usab. Sa kasamtangan, si Costa Mitchel padayong nagsangyaw sa mga Albaniano nga nagpuyo sa Boston, Massachusetts, T.B.A.

Si Sokrat ug Thanas Duli (Athan Doulis) natawo sa Albania apan sila gidala sa Turkey samtang mga bata pa. Niadtong 1922 si Sokrat mibalik sa Albania. Pagkasunod tuig, ang 14-anyos nga si Thanas mibalik usab, ug nangita sa iyang igsoon. “Sa akong pag-abot sa among karaang balay,” siya misulat, “wala ko dayon makita ang akong igsoon, kay didto siya nagsangyaw sa gilay-ong mga 200 kilometros. Apan nakita ko Ang Bantayanang Torre, Bibliya, ug ang pito ka tomo sa Studies in the Scriptures, ug ang ubang pulyeto bahin sa mga topiko sa Bibliya. Dayag nga bisan sa maong hilit nga dapit sa bukid, may aktibong mga Estudyante sa Bibliya nga nakapuyo sa Amerika ug namalik nga may kahibalo ug gugma sa Bibliya.” Sa dihang nagkita na gayod ang duha, si Sokrat, nga bawtismado nang Estudyante sa  Bibliya nianang tungora, wala magpanuko sa pagtudlo sa iyang igsoong si Thanas bahin sa kamatuoran.

Niadtong 1924, ang opisina sa Romania mao ang giasayn sa pagdumala sa bag-ong nabuksan nga kanataran sa Albania. Bisag limitado pa ang pagsangyaw, Ang Bantayanang Torre sa Disyembre 1, 1925, mitaho: “Ang The Harp of God, ingon man ang mga pulyetong The Desirable Government ug World Distress gihubad ug gipatik sa lumad nga pinulongan . . . Ubay-ubay niana ang napahimutang ngadto sa mga tawo, ug gidawat sa mga Albaniano ang kamatuoran uban ang dakong kalipay.”

Nianang panahona, nagubot ang Albania tungod sa politikanhong panagbangi. Apan unsay kahimtang sa mga alagad ni Jehova? “May tulo na ka naorganisar nga kongregasyon sa Albania ug pipila ka indibiduwal nga mga Estudyante sa Bibliya niadtong 1925,” misulat si Thanas. Miingon usab siya nga ang gugma sa ilang taliwala lahi ra kaayo kon itandi sa panagbangi, egotismo, ug panag-indigay sa mga tawo sa palibot nila. Bisag nanggawas sa nasod ang daghang Albaniano, ang ubang nakakat-on sa kamatuoran namalik, kay gusto nilang matudloan ang ilang mga paryente bahin sa bag-ong natukod nga Gingharian ni Kristo.

Sa kasamtangan, didto sa Boston, gigamit na ang pinulongang Albaniano sa mga pakigpulong publiko sa matag Dominggo sa buntag ngadto sa mga 60 ka mamiminaw. Kadtong mga tumatambong maoy seryosong mga estudyante nga maikagong nagtuon sa mga tomo sa Studies in the Scriptures. Gitun-an usab pag-ayo ang librong The Harp of God, bisag may pipila ka sayop sa paghubad. (Pananglitan, ang ulohan unang gihubad nga Ang Sista sa Diyos.) Bisan pa niana, kadtong libroha nakatabang sa daghang Albaniano sa pagkakat-on sa kamatuoran sa Bibliya ug sa pag-ugmad ug lig-ong pagtuo.

 “AYAW SILAG SAMOKA!”

Niadtong 1926, gitaho sa Ang Bantayanang Torre nga sa Albania dihay 13 nga mitambong sa Memoryal sa kamatayon ni Kristo. “Mga kinse lamang ang konsagradong mga igsoon sa Albania,” matod sa 1927 Yearbook, “ug ilang gihimo ang ilang maarangan sa pagsangyaw sa mensahe sa Gingharian.” Ang Yearbook miingon: “Mga trayenta ang Albaniano nga konsagradong mga igsoon sa Amerika, ug gusto nilang makatabang sa ilang mga katagilungsod aron mahibalo sila sa Kamatuoran.” Nalipay ang 15 ka igsoon sa Albania nga 27 ang mitambong sa Memoryal niadtong 1927, kapin sa doble sa mitambong sa miaging tuig.

May politikanhong kasamok gihapon sa Albania tali sa mga tuig 1926 ug 1930. Ang gobyerno nga gipangulohan sa Ortodoksong obispo nga si Fan Noli, sa kadiyot mipuli sa paggahom, apan kini napukan ni Presidente Ahmed Bey Zogu. Iyang giproklamar ang Albania isip usa ka gingharian ug siya, ingong si Haring Zog I, mao ang magbuot sa tanang butang.

Niadtong 1928, si Lazar Nasson, Petro Stavro, ug duha pa ka brader gikan sa Tinipong Bansa mibiyahe ngadto sa Albania aron ipasalida ang “Photo-Drama of Creation.” Didto usab niadtong panahona sa Albania ang usa ka Katolikong pari ug usa ka Ortodoksong pari gikan sa Tinipong Bansa, nga mibisita kang Haring Zog I.

“Pagbantay!” gipasidan-an sa Katolikong pari si Zog. “May mga tawo gikan sa Amerika nga nangabot aron samokon ka.”

Apan wala mouyon niini ang Ortodoksong pari. Nakaila siya sa mga brader kay di pa dugay silang mibiya sa iya mismong simbahan sa Boston. “Kon ang tanang tawo sa Albania sama pa kanila,” giingnan niya si Zog, “di na kinahanglang kandadohan nimo ang mga pultahan sa imong palasyo!”

“Nan pasagdi na lang sila,” mitubag si Zog, “ug ayaw silag samoka!”

 Niadtong tuiga mismo, giimprenta sa Boston ang Mga Awit sa Pagdayeg Kang Jehova diha sa pinulongang Albaniano, mao nga sa ngadtongadto nakakat-on ra ang mga igsoon sa Albania sa tono ug mga pulong sa mga awit niana. Ang duha ka paboritong awit mao ang “Fear Not, O Little Flock” ug “To The Work!”​—mga awit nga nakapalig-on sa mga igsoon sa misunod nga pait nga katuigan.

Ang mga Albaniano sagad prangkang manulti, ug gusto nila ang walay lipodlipod nga estorya. Ang daw pinabundak nga sultihanay alang sa uban maoy normal ug bibo lamang nga estoryahay alang sa mga Albaniano. Kon adunay usa ka butang nga hugot nga gituohan sa mga Albaniano, dili lamang kay madasigon silang mopahayag sa uban bahin sa ilang mga opinyon, kondili sila usab sagad mosulti ug mopadapat niana uban ang hugot nga kombiksiyon. Ang maong kinaiya dakog epekto sa pagsanong nila sa maayong balita.

MGA KALISOD NAGPATUNGHAG MAAYONG MGA RESULTA

Tungod sa nagkadakong problema sa politika ug ekonomiya, daghang Albaniano ang nanggawas sa nasod, ug ang pipila kanila nakakat-on sa kamatuoran didto sa New England ug New York. Sa dapit nga daghag Albaniano, ang kamatuoran milambo. Kay ang mga igsoon maikagon man nga makabaton ug dugang pang mga literatura, dako ang ilang kalipay sa dihang ilang nadawat ang mga pulyetong Kingdom ug The Crisis diha sa pinulongang Albaniano.

Sa susamang panahon gikompiskar sa mga awtoridad sa Albania ang pipila sa atong literatura. Apan niadtong 1934, mabasa sa Bulletin (karon Atong Ministeryo sa Gingharian) kini nga taho gikan sa Albania: “Nalipay kami sa pagsulat kaninyo nga ang Sekretaryo sa Hustisya nagpakanaog ug usa ka mando ngadto sa tanang probinsiya nga ang tanan natong literatura gawasnon nang ikapanagtag sukad karon . . . Ang tanang libro ug pulyeto nga gikompiskar sa lainlaing mahistrado giuli na ngadto sa kaigsoonan . . . Karon, pito ka igsoon ang nag-abang ug awto ug ilang gibisita ang lagyong mga siyudad nga nagdalag mga libro samtang  ang ubang mga igsoon nagsangyaw sa dug-ol nga mga dapit.” Ingong resulta, ang mga igsoon nakapahimutang ug kapin sa 6,500 ka pirasong literatura niadtong 1935 ug 1936!

“GITUOHAN NGA MAOY LABING KAYLAP NGA PAGSIBYA SA KASAYSAYAN”

“Pagahimoon ang gituohan nga maoy labing kaylap nga pagsibya sa kasaysayan,” mao kanay gianunsiyo sa Britanikong mantalaang Leeds Mercury sa sayong bahin sa 1936. “Ang okasyon mao ang usa ka pakigpulong sa Los Angeles ni Judge Rutherford, ang ebanghelisador.” Si J. F. Rutherford, nga maoy nanguna sa mga Saksi ni Jehova niadtong panahona, mihatag ug pakigpulong nga gisibya sa tibuok Tinipong Bansa ug Gran Britanya pinaagig telepono ug gipaabot ngadto sa ubay-ubayng nasod sa Uropa. “Adunay usa ka nasod sa Uropa nga dili makadungog sa pakigpulong,” mihinapos ang artikulo sa Mercury. “Kana mao ang Albania kay walay serbisyo sa telepono didto.”

Apan paglabay sa pipila ka semana, si Nicholas Christo sa Albaniano nga Kongregasyon sa Boston misulat ngadto sa tibuok-kalibotang hedkuwarter: “Buot namong ipahibalo kaninyo nga sa taho nga among nadawat di pa dugay gikan sa Albania, nadungog nianang nasora ang pakigpulong ni Judge Rutherford nga nag-ulohang ‘Pagbahinbahin sa Kanasoran,’ busa nadugangan na usab ug laing nasod ang taas nga listahan sa mga nakadungog niana. Kadto nadungog sa duha ka nagkalain nga mga dapit . . . , dayag pinaagig shortwave transmission. . . . Di matukib ang kalipay sa mga igsoon sa ilang pagkadungog sa tingog ni Judge Rutherford.”

Sa unsang paagi gidumala sa Albaniano nga mga magmamantala ang ilang mga tigom sa wala pa maimprenta ang Bantayanang Torre sa pinulongang Albaniano? Ang kadaghanang Albaniano nga midawat sa kamatuoran nakaeskuyla sa Gregong mga tunghaan sa habagatang Albania. Busa wala silay problema sa pagtuon sa Gregong Watchtower. Ang uban nagtuon niana sa Italyano o Pranses.  Tungod kay gihimo man ang mga tigom sa pinulongang Albaniano, hubaron sa mga igsoon ang gitamdan nilang Gregong literatura ngadto sa pinulongang Albaniano.

Didto usab sa Boston, ang Pagtuon sa Watchtower sa mga Albaniano matag Lunes sa gabii gidumala ginamit ang Gregong edisyon sa magasin. Bisan pa niana, gitudloan pag-ayo sa daghang igsoon ang ilang mga anak, ug sa mga katuigan sa ulahi ang ilang mga anak nga lalaki ug babaye, mga pag-umangkon, mga apo ug apo-sa-tuhod nahimong bug-os-panahong mga alagad. Ngani, ang Albaniano nga mga igsoon nahimong inila kaayo sa ilang madasigong pagsangyaw nga tungod niana gitawag sila sa mga tawo ug ungjillorë, nga nagkahulogang “mga tig-ebanghelyo.”

NASANGYAWAN ANG MGA TAWONG TAG-AS UG KATUNGDANAN

Sa tuig 1938, usa ka tuig sa wala pa mapukan ang monarkiya ni Haring Zog, ang duha niya ka manghod nga mga babaye miadto sa Boston. Ang Disyembre nga magasing Consolation (nga karon Awake!) mitaho: “Sa dihang ang Albaniano nga mga prinsesa mianhi sa Boston, duha kanamo nga Albanianong mga Saksi ni Jehova gikan sa company [ang pagtawag kanhi sa kongregasyon] sa Boston miadto sa  ilang hotel ug gisangyawan sila sa mensahe sa Gingharian sa Diyos. Sila maluloton kaayong nag-abiabi kanamo.”

Ang duha ka Saksi mao si Nicholas Christo ug ang iyang magulang nga babayeng si Lina. Ilang nahimamat dili lamang ang mga prinsesa kondili ang lima usab ka opisyales, apil ang kanhing Albaniano nga embahador sa Tinipong Bansa nga si Faik Konitza Konica. Sa wala pa ang paghimamatay, ang Albaniano nga testimony card gibasa ngadto sa grupo ug gipatin-aw kanila kon unsa na ka daghan nga mga Albaniano ang nasangyawan sa kamatuoran. “Nalipay kami nga ipahibalo kaninyo,” nag-ingon kini sa bahin, “nga kini nga mensahe gimantala usab sa Albania sulod sa daghang katuigan ug tinagpulo ka libong mga libro ang napahimutang na sa mga kamot sa opisyales ug sa katawhan sa Albania alang sa ilang kalamdagan ug kahupayan.”

Si Embahador Konitza miingon ngadto sa mga prinsesa: “Nanghinaot sila nga gamiton ninyo ang inyong impluwensiya aron ang ilang pagsangyaw dili samokon sa Albania. Ang ilang relihiyon ‘bag-o,’ ug nagtuo sila nga ang kalibotan [ang presenteng kahikayan sa kalibotan] hapit nang matapos ug human niana si Kristo mao ang maghari ug unya bisan ang mga patay pagabanhawon.”

Nganong daghag nahibaloan si Gn. Konitza bahin sa mensahe sa Gingharian? Ang Consolation nagpatin-aw nga “tungod kay ang usa ka saksi, sa wala pa kini . . . makadangat sa kamatuoran katuigan kanhi, kaila kaayo niya . . . ug daghang beses kining nakighisgot kaniya bahin sa kamatuoran.”

MGA PAGSULAY PANAHON SA GUBAT SA KALIBOTAN II

Sa katuigang 1930, gisakop sa Italya ang Albania, ug si Haring Zog ug ang iyang pamilya mikalagiw gikan sa nasod niadtong 1939. Ang misulong nga Pasistang kasundalohan gikan sa Italya nagdili sa atong literatura ug ang 50 ka magmamantala gidid-an sa pagsangyaw. Sa ting-init sa 1940, mga 15,000 ka pirasong literatura ang gikompiskar. Sa Agosto 6, siyam ka brader didto sa Këlcyrë ang gidakop  sa mga Pasista ug gibalhog sa 2 por 4 metros nga selda. Gibalhin sila sa ulahi ngadto sa usa ka prisohan sa Tiranë. Gipriso sila sulod sa walo ka bulan nga wala husaya ug unya gipahamtangan silag lainlaing sentensiya, nga gikan sa napulo ka bulan ngadto sa duha ka tuig ug tunga.

Ubos sa maong mga kahimtang, ang mga priso kinahanglang tagan-ag pagkaon sa ilang mga pamilya. Ugaling lang, ang nangapriso mao man mismo ang mga tigbuhi sa ilang mga pamilya. Unsaon nila pagtaganag pagkaon sa ilang kaugalingon?

“Nakadawat kamig 800 gramos nga ugang tinapay, tulo ka kilong uling, ug usa ka baretang sabon matag 15 ka adlaw,” nahinumdom si Nasho Dori. “Ako ug si Jani Komino may kuwarta nga igo ra alang sa usa ka kilong bitsuwelas. Gigamit namo ang uling aron lat-an ang bitsuwelas, unya mihangyo ang ubang mga priso nga mopalit niini ug kinutsara, mao nga sa kadugayan lima na ka dagkong kalderong bitsuwelas ang among gilat-an. Ug unya kami may igo nang kuwarta nga ikapalit ug karne.”

Sa tingtugnaw sa 1940/1941, misulong ang Gregong kasundalohan sa habagatang Albania ug gipugos ang mga lalaki didto sa pag-anib kanila. Sa usa ka balangay, sa dihang mibalibad ang usa ka brader ug miingon nga siya neyutral, giguyod siya sa mga sundalo pinaagi sa pagbitad sa iyang buhok ug gidagmalan siya hangtod nawad-ag panimuot.

“Masinupakon ka ba gihapon?” misinghag ang komandante sa dihang naulian na sa panimuot ang brader.

“Neyutral gihapon ko!” matod sa brader.

Kay mibating napakyas, gibuhian siya sa mga sundalo.

Paglabay sa pipila ka adlaw, ang komandante miadto sa balay sa brader nga iyang gipaantos ug gidayeg siya tungod sa iyang kaisog. “Sa miaging pipila ka adlaw, ako nakapatayg 12 ka Italyano ug nakadawat akog medalya,” matod niya. “Apan gihasol ang akong konsensiya ug maulaw ko sa pagtaod niini. Gisulod ko lang sa akong bulsa ang medalya kay nasayod ko nga ilhanan kini sa kriminal nga buhat.”

 BAG-ONG MGA MAGMAMANDO​—PAREHONG MGA PAGSULAY

Taliwala sa mga pagbugnoay ug kaguliyang sa gubat, ang Albaniano nga Partidong Komunista sekretong namugna ug inanayng nakapanukad, bisan pa sa pagpakigbisog sa Pasista sa pagkontrolar kanila. Niadtong 1943, ang usa ka brader nadakpan sa mga sundalong nakig-away batok sa mga Komunista, unya gipasakay siyag trak, gipakuyog sa natad sa panggubatan, ug gitunolag pusil. Wala niya kadto dawata.

“Komunista ka!” misinggit ang komandante. “Kon Kristohanon ka, makig-away ka sama sa mga pari!”

Gimandoan sa komandante ang mga sundalo nga patyon ang brader. Sa dihang pusilon na unta siya sa mga sundalo, ang laing opisyal miabot ug nangutana kon unsay nahitabo. Sa dihang nahibaloan niya ang neyutral nga baroganan sa brader, mihatag siyag kontra-mando nga dili kini pusilon, ug busa ang brader gibuhian.

Sa Septiyembre 1943, ang mga Pasista misibog ug ang Alemang kasundalohan misulong, nga mipatayg 84 ka tawo sa Tiranë sa usa lang ka gabii. Ginatos ang gibalhog sa mga kampo konsentrasyon. Sa kasamtangan, ang mga igsoon nagmakenilya ug mga mensahe bahin sa paglaom ug pagdasig gikan sa Bibliya. Kon mabasa na sa usa ka tawo ang gimakenilyang mensahe, ibalik niya kini aron mabasa usab sa uban. Unya ang mga igsoon padayong nagsangyaw ginamit ang pipila ka pulyeto nga ilang gitagoan. Mga bahin lamang sa Bibliya ang ilang gigamit sa pagsangyaw ug ayha pa sila nakabaton ug kompletong hubad sa Bibliya niadtong mga 1995.

Pagka-1945, kinse na ka igsoon ang nakasilbi ug mga sentensiya sa prisohan. Duha kanila ang gibalhog sa mga kampo konsentrasyon, diin usa kanila ang gipaantos hangtod namatay. Katingad-anan nga ang mga igsoon sa Albania gilutos tungod sa dili pag-anib sa Axis nga kasundalohan  apan ang pipila ka igsoong Albaniano sa Tinipong Bansa gipriso tungod sa dili pagpakiggubat batok sa Axis nga kasundalohan.

Sa gigusbat-sa-gubat nga Albania, ang nakompiskar nga literatura gibutang sa usa ka bodega sa aduwana. Tungod sa grabeng gubat sa duol niini, kini nalumpag ug nangalagpot ang kadaghanang literatura sa kalye. Human niadto, gipamunit sa mausisahong mga lumalabay ang mga libro ug gibasa kini! Gipanghipos usab dayon sa mga igsoon ang nabiling literatura.

Niadtong tuig 1944 ang Alemang kasundalohan misibog gikan sa Albania, ug gitukod sa kasundalohang Komunista ang usa ka temporaryong gobyerno. Ang mga igsoon wala maglangan sa pag-aplay ug permiso sa pagpatik pag-usab ug mga pulyeto, apan kana wala itugot. “Ang Bantayanang Torre mangatake sa klero,” giingnan ang mga igsoon, “ug dinhi sa Albania ang klero amo gihapong gitahod.”

NATAPOS ANG GUBAT APAN NAGPADAYON ANG PAGLUTOS

Ang bag-ong Komunistang administrasyon nagpahamtang ug dagkong mga buhis ug nagkontrolar sa mga propiedad, pabrika, negosyo, tindahan, ug sinehan. Ang mga tawo wala na tugoti sa pagpalit, pagbaligya, pag-abang ug yuta, ug ang tanang abot kinahanglang ihatag sa Estado. Niadtong Enero 11, 1946, gideklarar sa Albania ang estado niini ingong People’s Republic of Albania. Ang Partidong Komunista maoy nakadaog sa eleksiyon ug nagtukod sa gobyerno niini diin si Enver Hoxha ang gihimong pangulo sa estado.

Gibuksan ang dugang nga mga eskuylahan ug gitudloan ang mga bata sa pagbasa, apan dili gusto sa gobyerno nga may magbasag literatura nga wala magdasig sa Komunismo. Gikompiskar sa gobyerno ang atong mga basahon ug ingon man usab ang gamayng suplay sa papel ug ang pipila ka makenilya sa mga igsoon.

Matag higayong ang mga igsoon misulay sa pagkuhag permiso sa pagpatik ug literatura, sila gibalibaran ug  gibaharan. Apan lig-on silang mibarog. “Gihatagan kami ni Jehova ug responsibilidad nga pahibaloon ang katawhan sa Albania bahin sa iyang katuyoan,” gisultihan nila ang mga awtoridad, “ug kamo nagdili niana. Busa inyo na kanang tulubagon.”

Ingon niini ang tubag sa gobyerno: ‘Dinhi sa Albania kami ang mga ginoo! Di namo itugot dinhi ang teokrasya, ug wala miy labot ninyo o sa inyong Diyos nga si Jehova kay wala mi makaila niya!’ Wala mahadlok ang mga igsoon ug sila padayong nagsangyaw sa maayong balita bisan diin ug sa bisan unsang higayon kon posible.

Pinugos na ang pagbotar niadtong 1946, ug si bisan kinsa nga dili mobotar giisip nga kaaway sa Estado. Gipakanaog ang mga balaod nga nagdili sa mga tigom, ug usa ka krimen ang pagsangyaw. Unsay sanong sa mga igsoon?

Ang mga 15 ka igsoon sa Tiranë nag-organisar ug kampanya sa pagsangyaw niadtong 1947. Dihadiha sila gidakop. Gipanggisi ang ilang mga Bibliya, ug sila gipaantos. Sa dihang sila gibuhian, sila gibaoran nga dili mobiyahe bisan diin kon walay kaubang awtoridad sa kapolisan. Si Jesus ug si Jehova gitamay diha sa mga mantalaan.

Nasayran kadto sa mga igsoon sa Boston, ug sa Marso 22, 1947, sila matinahorong nagsulat ug duha-ka-panid nga sulat ngadto kang Enver Hoxha ingong pangamuyo alang sa mga Saksi ni Jehova sa Albania. Ilang gipatin-aw nga ang mga Saksi  ni Jehova dili hulga sa gobyerno ug gipunting nga ang relihiyosong mga magsusupak mao ang nagsiba ug bakak nga mga akusasyon kay ang atong mga basahon nagyagyag man sa ilang di-Kristohanong mga buhat. Ang sulat mihinapos: “Sa dihang ang Albaniano nga delegasyon ngadto sa Hiniusang Kanasoran miduaw sa Boston ubos sa pagpanguna ni Gn. Kapo, mibisita kami sa iyang hotel. Si Gn. Kapo maluloton ug tim-os nga nag-abiabi kanamo ug sa walay pagpihig namati sa among mensahe.” Sa daghang katuigan si Hysni Kapo maoy usa sa mga awtoridad nga may kinatas-ag ranggo sa Albania. Bisan pa sa maong hangyo, misamot ang mga problema sa Albania.

Sa tuig 1947, ang Albania nahimong alyado sa Unyon Sobyet ug Yugoslavia ug nalangkit sa mga pakigbangi batok sa Gresya. Pagkasunod tuig, ang Albania wala na makig-alyado sa Yugoslavia ug kini mas nakigsuod sa Unyon Sobyet. Si bisan kinsa nga dili mopaluyo sa ideolohiya sa gobyerno nahimong sinalikway. Tungod sa pagkaneyutral sa mga igsoon, misamot ang pagsupak ug pagkontra kanila.

Pananglitan, sa tuig 1948 ang unom ka igsoong mga lalaki ug babaye nagtigom alang sa Memoryal sa usa ka gamayng balangay. Mibutho ang mga polis sa tigom ug sulod sa daghang oras gidagmalan ang mga magmamantala una sila buhii. Duha ka semana sa ulahi, gidakop sa mga polis ang brader nga maoy naghatag sa pakigpulong sa Memoryal ug gipatindog siyag 12 oras. Sa pagkatungang gabii, ang hepe sa kapolisan misinghag, “Nganong gilapas mo man ang balaod?”

“Di mahimong unahon namo pagsunod ang balaod sa Estado kay sa balaod sa Ginoo!” mitubag ang brader.

Kay nasuko ang hepe, iyang gisagpa ang brader, ug sa dihang nakita niyang gitahan niini ang iyang pikas aping, siya nangutana, “Unsa man nang imong gibuhat?”

“Giingnan tika nga kami mga Kristohanon,” mitubag ang brader. “Gitudloan mi ni Jesus nga kon adunay managpa ninyo, itahan ninyo ang pikas aping.”

 “Kay mao kanay sugo sa inyong Ginoo,” misinghag ang napungot nga hepe, “Di nako siya sugton, ug di na tika sagpaon! Hala, pahawa!”

“MAGPADAYON KO SA PAGSANGYAW”

Si Sotir Ceqi usa niadto ka debotadong Ortodokso nga nagpuyo sa Tiranë. May tuberkulosis siya sa bukog sa bata pa ug nag-antos ug grabeng sakit sa iyang mga bitiis. Sa dihang siya 17 anyos, siya nagmasulob-on pag-ayo nga tungod niana siya mihukom sa paghikog pinaagi sa pagpaligis sa usa ka tren. Sa hapit na niya kadto himoa, gibisita siya sa iyang paryenteng si Leonidha Pope. Wala masayod si Leonidha kon unsay giplano ni Sotir apan iyang gisultihan siya nga si Jesus nag-ayo sa mga masakiton ug mahimong paraiso ang yuta. Gihatagan usab niya si Sotir ug kopya sa Gregong Kasulatan, ug kini gisugdan dayon ug basa ni Sotir.

“Kadto samag tubig nga gibubo kanako,” matod ni Sotir. “Nakaplagan ko ang kamatuoran!”

Sulod sa pipila ka adlaw ug bisag wala nay kontak kang Leonidha, si Sotir nangatarongan: ‘Ang Bibliya nag-ingon nga si Jesus nagwali. Ang tanang apostoles ug mga tinun-an nagwali usab. Dayag nga kinahanglan ko kanang buhaton.’

Busa si Sotir misugod sa pagwali. Dala ang Bibliya sa usa ka kamot ug ang iyang kratses sa pikas, siya maisogong namalaybalay.

Niadtong panahona ang Sigurimi, o Hunta Direktiba sa Seguridad sa Nasod, maoy responsable sa pagpanalipod sa seguridad sa nasod. Kay sila kanunay man kaayong mabinantayon sa bisan unsang hulga batok sa Komunismo, ila gayong namatikdan ang walay kahadlok nga pagsangyaw ni Sotir. Ila siyang gidakop, gitener ug daghang oras, gidagmalan, ug gibaoran nga dili na magsangyaw.

Sa dihang gibuhian si Sotir, iyang gikontak si Leonidha, kinsa nagdala kaniya kang Spiro Karajani, usa ka doktor nga nasaksi mga pipila na ka tuig ang milabay. Gawas sa pagtambal kaniya, gitabangan ni Spiro si Sotir aron iyang  dugang masabtan ang kamatuoran.

“Kon dakpon ka pag-usab,” gitambagan ni Spiro si Sotir, “sa dili ka pa mopirmag bisan unsa, ipha ang matag pulong ug matag linya. Pagbutang ug linya human sa ilang mga pulong. Ayaw pagbilin ug espasyo. Basaha pag-ayo ang tanan. Seguroa nga ang imong pirmahan mao ang imong gisulti.”

Paglabay sa duha lang ka adlaw, nasakpan sa mga polis si Sotir nga nagsangyaw na usab. Sa estasyon sa kapolisan, gimandoan si Sotir sa mga polis nga pirmahan ang usa ka deklarasyon. Sa dihang mopirma na unta siya, iyang nahinumdoman ang gitambag ni Spiro. Bisag gipadali siya sa mga polis sa pagpirma, gibasa una ni Sotir ang matag pulong.

“Pasayloa ko,” miingon siya, “dili ko kini mapirmahan. Wala ako magsulti niining mga pulonga. Kon pirmahan ko kining dokumentoha, pagpamakak kana, ug dili ako mamakak.”

Tungod niini gilatigo siya sa mga polis ginamit ang usa ka pisi, nga maoy ilang gigamit sa paglapdos kang Sotir sulod sa daghang oras. Sa dihang dili gihapon siya mopirma, ilang gipugos siya sa pagpakupot ug duha ka alambre ug ilang sublisubling gipakoryentehan siya, ug kadto hilabihan kasakit.

“Sa dihang dili ko na halos maagwanta ang kasakit,” nahinumdom si Sotir sa ulahi, “ako miampo nga naghilak.  Kalit nga nabuksan ang pultahan. Ug ania nagtindog ang hepe sa mga polis. Mipasiklap siya ug milingiw dayon. ‘Ihunong na!’ siya mimando. ‘Dili ninyo angayng himoon kana!’” Nasayod sila nga supak sa balaod ang pagpaantos sa usa ka tawo. Gihunong sa mga polis ang pagpaantos kaniya, apan wala sila mohunong sa pagpugos kang Sotir sa pagpirma sa dokumento. Mibalibad gihapon siya.

Sa kataposan sila miingon: “Midaog ka!” May pagpanuko nilang gisulat ang deklarasyong gihimo mismo ni Sotir diin siya mihatag ug maayong pagpamatuod. Ilang gitunol kaniya ang dokumento. Bisan pa sa daghang oras sa pagdagmal ug pagpakoryente, gibasa pag-ayo ni Sotir ang matag pulong. Sa dihang natapos ang tudling-pulong sa tungatunga sa panid, iyang gibutangan ug linya ang kataposan niana.

“Diin ka ba nakakat-on niana?” nangutana ang natingalang mga polis.

“Si Jehova nagtudlo kanako nga dili nako pirmahan ang wala nako isulti,” mitubag si Sotir.

“OK, busa kinsay naghatag kanimo niini?” nangutana ang usa ka polis, nga nagtunol kang Sotir ug usa ka pirasong tinapay ug keso. Alas 9:00 s. g. na kadto ug gigutom na gayod si Sotir kay wala man makakaon sa tibuok adlaw. “Si Jehova ba? Dili. Kami ang naghatag.”

“Daghan ug paagi si Jehova sa pagtagana,” mitubag si Sotir. “Iya lang gipahumok ang inyong kasingkasing.”

“Buhian ka namo,” matod sa napikal nga mga polis, “apan kon magsangyaw ka pag-usab, nahibalo ka na kon unsay mahitabo.”

“Nan ayaw ko ninyog buhii, kay magpadayon ko sa pagsangyaw.”

“Ayaw isulti kang bisan kinsa ang nahitabo dinhi!” gipinahan siya sa polis.

“Kon mangutana sila,” mitubag si Sotir, “dili ko mamakak.”

 “Pahawa na dinhi!” misinghag ang polis.

Si Sotir usa lang sa daghan nga gipaantos sa maong paagi. Ayha pa nabawtismohan si Sotir human niadtong maong panghitabo nga grabeng nagsulay sa iyang pagtuo.

Ang mga sulat gisensor sulod sa daghang katuigan ug ginagmay lang nga mga taho ang nahibaloan gikan sa Albania. Samtang nahimong mas peligroso ang pagbiyahe ug pagtambong sa tigom, ang mga igsoon sa tibuok nasod wala na magkakontakay sa usag usa. Kay walay sangang buhatan nga nagdumala, lisod masayran kon unsay nagkahitabo. Bisan pa niana, ang gidaghanon niadtong midawat sa kamatuoran padayong nag-uswag. Niadtong 1940 dihay 50 ka igsoong lalaki ug babaye sa Albania, ug niadtong 1949 dihay 71.

TEOKRATIKANHONG PAG-USWAG TALIWALA SA POLITIKANHONG KAGUBOT

Sa katuigang 1950, mas hugot pa gayod nga gikontrolar ang tanang kalihokan sa kinabuhi. Nagdako ang politikanhong kagubot tali sa Albania ug Gresya. Kini wala nay diplomatikong relasyon uban sa Inglaterra ug Tinipong Bansa. Ang relasyon niini uban sa Unyon Sobyet nadaot usab. Ang Albania nagpalain na ug iya, ug wala na kini makiglambigit sa ubang nasod ug binantayan kaayo ang tanang komunikasyon niini.

Bisan pa niana, may diyutayng nahimo ang duha ka igsoon sa pagpadalag mga sulat ug postcard ngadto sa mga  igsoon sa Switzerland. Ang mga igsoong Swiso mitubag sa pinulongang Pranses o Italyano ginamit ang sekretong mga simbolo. Pinaagi sa maong mga postcard, nasayran sa Albaniano nga mga igsoon ang bahin sa kombensiyon sa Nuremberg nga gihimo niadtong 1955. Ang balita bahin sa kagawasan nga gipahimuslan sa Alemang mga igsoon pagkatapos sa pagmando ni Hitler nakadasig sa Albaniano nga mga igsoon aron magpabiling lig-on sa pagtuo.

Pagka-1957, ang Albania nagtahog 75 ka magmamantala. Bisag wala mahibal-i ang eksaktong gidaghanon, ang 1958 Yearbook nag-ingon nga “ubay-ubay” ang mitambong sa pagsaulog sa Memoryal ug “nagsangyaw pa gihapon ang Albaniano nga mga igsoon.”

Ang 1959 Yearbook nagtaho: “Kining matinumanong mga saksi ni Jehova padayong nagbuhat sa ilang maarangan. Walay pagpanuko nga gisulti nila ang kamatuoran ngadto sa uban ug gipaningkamotan pa gani nila ang pagpatik ug pipila ka impormasyon. Mapasalamaton sila sa pagkaon sa hustong panahon nga nakaabot usahay kanila, apan tataw nga ang komunistang mga magmamando nagpugong sa tanang komunikasyon gikan sa ubang mga nasod.” Ang taho mihinapos: “Bisan pag puwedeng bulagon sa mga magmamando sa nasod ang mga igsoon sa Albania gikan sa uban pa sa Bag-ong Kalibotang kapunongan, dili nila mapugngan ang paglihok sa balaang espiritu sa Diyos diha kanila.”

NAGPADAYON ANG MGA PAKIGBISOG

Niadtong panahona, ang tanan gidahom nga magdalag identity card sa militar. Kadtong modumili sa pagdala niini mawad-an sa ilang trabaho o mapriso. Tungod niini si Nasho Dori ug Jani Komino napriso na usab ug pipila ka bulan. Bisag ang pipila nahadlok nga mawad-an sa ilang trabaho ug mikompromiso, may grupo gihapon sa maunongong mga igsoon ang nagsaulog sa Memoryal niadtong 1959, ug daghang igsoong lalaki ug babaye ang maisogon gihapong nagsangyaw.

 Niadtong 1959 gibungkag ang Ministri sa Hustisya, ug ang mga abogado wala na tugoti nga mogamit sa ilang propesyon. Ang Partido Komunista maoy nagmugna ug nagpatuman sa tanang balaod. Kadtong dili mobotar sa mga eleksiyon giisip nga kaaway. Mikaylap ang kahadlok ug kamatahapon.

Ang Albaniano nga mga igsoon nagpadalag mga mensahe nga nagpahibalo nga lisod kaayo ang pagsulay nga ilang nasinatian apan nagpahayag sa ilang determinasyon sa pagpabiling maunongon. Ang tibuok-kalibotang hedkuwarter sa Brooklyn padayong naningkamot nga makakontak sa mga igsoon sa Albania. Si John Marks, nga natawo sa habagatang Albania apan nagpuyo na niadto sa Tinipong Bansa, giingnan nga mosulay sa pagkuhag visa para sa Albania.

Usa ka tuig ug tunga sa ulahi, si John nakakuha ra gayod ug visa aron makasulod sa Albania, apan ang iyang asawang si Helen wala. Nakaabot si John sa Durrës niadtong Pebrero 1961 ug mibiyahe ngadto sa Tiranë. Didto iyang nahibalag ang iyang igsoong babaye nga si Melpo, nga nagpakitag interes sa kamatuoran. Gitabangan niya si John nga makakontak sa mga igsoon sa pagkasunod dayon nga adlaw.

 Nakigsultig dugaydugay si John sa mga igsoon ug gihatagan silag pipila ka literatura nga iyang gitagoan sa sekretong bahin sa iyang maleta. Nalipay kaayo ang mga igsoon. Kapin na sa 24 ka tuig nga walay nakaduaw kanila nga mga igsoon gikan sa gawas sa Albania.

Sa banabana ni John, may 60 ka igsoon sa lima ka lungsod ug may pipila pa diha sa gagmayng mga balangay. Ang mga igsoon sa Tiranë naningkamot nga magtigom sa tago kas-a sa usa ka semana kada Dominggo aron repasohon ang mga basahong ilang gitagoan sukad sa 1938.

Tungod kay limitado ra kaayo ang ilang kontak sa organisasyon sulod sa dugay kaayong panahon, ang Albaniano nga mga igsoon kinahanglang pahibaloon sa bag-ong mga pamaagi sa organisasyon ug bag-ong mga kahayag sa kamatuoran. Pananglitan, ang mga igsoong lalaki ug babaye parehong nagdumalag mga tigom, ug ang mga igsoong babaye nanguna pa gani sa pag-ampo. Si John misulat sa ulahi: “Nagduhaduha ang mga brader ug nabalaka kon dawaton ba sa mga sister ang giusob nga mga kahikayan, busa ilang gihangyo nga ako ang magpatin-aw ngadto sa mga sister sa pribado, ug akong gihimo kadto. Nalipay ko nga kadto ilang gidawat.”

Bisan sa ilang kakabos, masiboton gihapong gisuportahan niining matinumanong mga igsoon ang buluhaton sa Gingharian. Pananglitan, nasayran ni John nga dihay duha ka tigulang nang mga brader nga taga-Gjirokastë ang nakatigom “gikan sa ilang diyutay kaayong kuwarta ug nakaipon ug igong kantidad para idonar sa Sosyedad.” Matag usa kanila nakatigom ug bulawang mga sensilyo nga mikabat ug kapin sa 100 ka dolyar.

Ang mga igsoon sa Tiranë nalipay sa pagkadawat sa pulyetong Preaching and Teaching in Peace and Unity, nga naghatag ug giya kon unsaon paglihok sa mga kongregasyon, bisan pag gidili sa gobyerno. Unya, niadtong Marso,  gisaulog ni John ang Memoryal sa Tiranë sa balay ni Leonidha Pope nga may nanambong nga 37. Pagkahuman sa pakigpulong, si John misakay ug barko paingon sa Gresya.

Human mabasa sa mga igsoon sa hedkuwarter ang taho ni John bahin sa iyang pagduaw sa Albania, ilang giasayn si Leonidha Pope, Sotir Papa, ug Luçi Xheka nga maoy mag-atiman sa Kongregasyon sa Tiranë ug sa buluhaton sa Albania. Si Spiro Vruho mao ang gitudlong magtatan-aw sa sirkito. Siya ang magduaw sa mga kongregasyon ug makigtagbo sa mga igsoon kada gabii, nga maghatag ug mga pakigpulong ug maghisgot sa mga publikasyon. Naningkamot gayod ang organisasyon sa pagtabang sa mga igsoon sa Albania aron sila mahimong mas lig-on sa espirituwal ug mahibalo sa kinaulahiang mga kahikayan.

Tungod kay ang mga sulat gisensor pag-ayo, ang organisasyon dili makapadalag pormal nga sulat sa paghatag niini nga direksiyon. Busa, tinagidyot nga gipasa ni John ang impormasyon ngadto sa mga igsoon sa Albania, nga gigamit ang mga simbolo nga nagtumong sa mga panid diha sa mga publikasyon. Sa wala madugay, diha nay mga taho nga nagpakitang ang mga igsoon tukmang nakasabot sa punto. Ang tulo ka brader sa Tiranë nagsilbing Komite sa Nasod, ug si Spiro regular nga nagduaw sa mga kongregasyon.

Ang Albaniano nga mga igsoon kinahanglang mangitag bag-ong mga paagi sa pagpadalag mga taho sa pag-alagad sa kanataran ngadto sa hedkuwarter. Ang usa niini maoy pinaagi sa mga postcard nga gipadala ngadto sa espesipikong mga igsoon sa langyawng nasod. Unya, ginamit ang bolpen nga nipis kaayog agi, ang mga taho gisulat pinaagig mga simbolo diha sa luyo sa prangkeyo. Pananglitan, ilang isulat ang numero sa panid diha sa pulyetong Preaching and Teaching diin gihisgotan ang ulohang “mga magmamantala.” Tapad niana ilang isulat kon pilay mga magmamantala nga nagtaho nianang bulana. Sa daghang katuigan gigamit sa mga igsoon sa langyawng nasod ang susamang mga metodo aron makakontak sa mga igsoon sa Albania.

 MAAYONG SINUGDANAN​—UNYA MITUNGHA ANG PROBLEMA

Bisag ang Komite sa Nasod naningkamot sa pagpauswag sa putling pagsimba, sa wala madugay may problemang mitungha. Niadtong 1963, misulat si Melpo Marks sa iyang igsoong si John nga ang duha sa tulo ka igsoong naglangkob sa Komite sa Nasod, si Leonidha Pope ug Luçi Xheka, “nalayo sa ilang mga pamilya” ug wala nay mga tigom nga gihimo. May balita sa ulahi nga si Spiro Vruho didto sa ospital ug nga si Leonidha Pope ug Luçi Xheka nasakit, nga nagpunting sa Buhat 8:​1, 3, diin si Saulo sa Tarso nagpabilanggo sa mga Kristohanon. Unsay nahitabo?

Si Leonidha Pope, Luçi Xheka, ug Sotir Ceqi nagtrabaho sa usa ka pabrika diin ang mga membro sa Partido Komunista naghimog mga pakigpulong alang sa tanang trabahante, ug nagpasiugdag Komunistang mga tinuohan. Usa ka adlaw niana, panahon sa usa ka pakigpulong bahin sa ebolusyon, si Leonidha ug Luçi mitindog ug miingon: “Dili! Ang tawo dili gikan sa mga unggoy!” Pagkaugma silang duha gikuha gikan sa ilang mga pamilya aron patrabahoon ingong mga destiyero sa lagyong mga siyudad, usa ka silot nga gitawag sa mga Albaniano ug internim (pagkadetenido o pagkabilanggo sulod sa kampo). Si Luçi gipadala ngadto sa kabukiran sa Gramsh. Tungod kay giisip nila nga si Leonidha maoy “nagdumala,” siya gidestiyero ngadto sa batoon, tugnaw nga kabukiran sa Burrel. Mikabat ug pito ka tuig una siya mahibalik sa iyang pamilya sa Tiranë.

 Pagka-Agosto 1964, ang mga tigom gihunong. Ang diyutayng impormasyon nga nakalusot nagpadayag nga ang mga igsoon gibantayan gayod pag-ayo sa mga Sigurimi. Usa ka mensahe luyo sa prangkeyo mabasa: “Iampo kami sa Ginoo. Pagkompiskar sa literatura balay-balay. Dili kami tugotan sa pagtuon. Tulo ka tawo sa internim.” Sa sinugdan, gituohan nga ang mga igsoong si Pope ug Xheka gibuhian na, sanglit sila lang ang nahibalo bahin sa pagsulat luyo sa mga prangkeyo. Apan nasayran sa ulahi nga ang asawa ni Luçi nga si Frosina mao diay ang nagsulat sa maong mensahe.

Ang mga igsoon nga nanguna gidestiyero. Tungod sa pagbantay sa mga Sigurimi ang uban wala nay kontak sa usag usa. Bisan pa niana, ang mga igsoong didto sa internim naghatag ug talagsaong pamatuod kang bisan kinsa nga ilang nahibalag. Ang mga tawo sa Gramsh moingon: “Ang ungjillorë [mga tig-ebanghelyo] ania dinhi. Dili sila magsundalo, apan sila nagtukod sa atong mga taytayan ug nag-ayo sa atong mga generitor.” Nabatonan sa maong maunongong mga igsoon ang maayong dungog nga nagpabilin sa daghang dekada.

ANG ALBANIA NAHIMONG ATEYISTIKONG ESTADO

Sa natad sa politika, gibugto sa Albania ang iyang relasyon sa Unyon Sobyet ug nahimong mas suod nga alyado sa Tsina. Ang Komunistang ideolohiya mikaylap gayod nga tungod niana ang pipila ka Albaniano nagsinina na ug mga besti nga sama sa gisul-ob ni Mao Tse-tung, ang Tsirman sa Partido Komunista sa Tsina. Pagka-1966, giwagtang ni Enver Hoxha ang mga ranggo sa militar, ug tungod sa pagkamatahapon, wala itugot ang kontrang mga opinyon.

Ang mga mantalaan sa gobyerno nagsugod pagpatik ug mga artikulo batok sa relihiyon, ug nagtawag niini nga “peligrosong elemento.” Unya, didto sa Durrës, gibuldos sa usa ka grupo sa mga estudyante ang usa ka simbahan. Sunodsunod nga giguba ang ubang simbahan sa lainlaing siyudad. Niadtong 1967, kay gisugniban sa gobyerno ang pagkontra sa relihiyon, ang Albania nahimong unang nasod  nga bug-os ateyistiko. Kon sa ubang Komunistang mga estado kontrolado ang relihiyon, kana wala gayod itugot sa Albania.

Ang pipila ka paring Muslim, Ortodokso, ug Katoliko gipriso tungod sa ilang politikanhong kalihokan. Mas arang-arang ug kahimtang ang ubay-ubayng pari nga mipahiuyon na lang ug mihunong sa ilang relihiyosong kalihokan. Gihimong mga museyo ang pipila ka makasaysayanhong mga simbahan. Wala itugot ang relihiyosong mga simbolo​—walay mga krus o imahen, walay moske o mga torre. Ang pulong “Diyos” gigamit lamang sa mabiaybiayong paagi. Tungod sa maong mga hitabo, misamot ka lisod ang kahimtang sa mga igsoon.

Sa katuigang 1960, ang pipila sa mga igsoon namatay. Ang nabilin ug natibulaag nga mga magmamantala nagdepensa gihapon sa kamatuoran sumala sa ilang maarangan. Apan bisan ang mga tawong interesado nahadlok kaayo nga magpatalinghog.

WALA GAYOD MAAWOP ANG GUGMA SA KAMATUORAN

Niadtong 1968, si Gole Flloko misulat kang John ug Helen Marks bahin sa iyang nagkaluyang panglawas. Supak sa balaod ang pagsangyaw, ug ang mga tigom gidili. Apan si Gole, nga nianang tungora kapin na sa 80 anyos, naghubit nga siya regular nga nakigsulti sa mga higala ug mga tawong iyang nahibalag sa tiyanggihan, parke, o mga painitan. Wala madugay human niadto, si Gole namatay nga matinumanon. Sama sa daghang uban pa sa Albania, walay bisan unsa nga makapalong sa iyang nagdilaab nga gugma kang Jehova ug sa kamatuoran.

Tungod sa pagkatigulang na, si Spiro Vruho wala na makaduaw sa sirkito sama sa iyang gihimo sa nangagi. Unya, sa sayong bahin sa 1960, siya nakaplagang patay sa ilalom sa usa ka atabay. Gitaho sa mga Sigurimi nga siya naghikog. Apan tinuod ba kaha kini?

Bisag giingon nga nagbilin kono si Spiro ug sulat bahin sa paghikog nga nag-ingong siya mibatig depresyon, kadto  nga sulat dili iyang agi. Gawas pa, sa wala pa siya mamatay, si Spiro napamatud-ang madasigon ug malipayon. Dugang pa, dihay lagom nga mga marka sa iyang liog, nga nagpaila nga siya gitinontohan. Walay pising nakaplagan sa dapit sa atabay nga iyang magamit sa paghikog, ug walay tubig ang iyang mga baga.

Mga tuig sa ulahi, nasayran nga si Spiro gisultihan diay nga kon dili siya mobotar, siya ug ang iyang pamilya prisohon, ug hunongon na ang ilang suplay sa pagkaon. Nasayran sa mga igsoon sa Tiranë nga si Spiro gipatay sa adlaw una pa ang eleksiyon ug gihulog siya sa atabay. Dili kadto ang kataposang higayon nga ang mga Saksi ni Jehova gihimoan ug tinumotumo nga mga report sa paghikog.

USA KA DEKADA SA PINUGOS NGA PAGPALAIN

Niadtong 1971, ang mga Saksi ni Jehova sa tibuok kalibotan nalipay sa dihang nadugangan ang mga membro sa Nagamandong Lawas sa Brooklyn, New York. May dakong kahinam sa dihang gipahibalo ang kahikayan sa pagtudlog mga ansiyano ug ministeryal nga mga alagad. Apan gidangtan pag daghang katuigan una madungog sa atong mga igsoon sa Albania ang maong organisasyonal nga mga kausaban. Sila nakadungog lamang niini sa dihang ang mga turista gikan sa Tinipong Bansa nakakontak kadiyot kang Llopi Bllani, usa ka sister sa Tiranë. Nasayran niini nga mga turista nga walay gihimo nga mga tigom, ug gisultihan sila nga tulo lang ang aktibong mga Saksi sa siyudad, bisag sa pagkatinuod sila mas daghan pa.

 Si Kosta Dabe didto na sa Gresya sukad pa sa 1966 nga naningkamot sa pagkuhag visa aron makabalik siya sa iyang natawhang nasod sa Albania. Sa edad nga 76, buot niyang matudloan ang iyang mga anak sa kamatuoran. Kay wala makakuhag visa, gihatag ni Kosta ang iyang U.S. nga pasaporte sa utlanan sa Albania ug siya misulod sa nasod bisag nahibalo nga basin dili na siya makagawas.

Niadtong 1975, ang usa ka magtiayong Albaniano gikan sa Tinipong Bansa miduaw sa Albania ingong mga turista. Misulat sila nga ang pagpaniid “labi pang estrikto” ug ang mga Saksi ni Jehova gibantayan pag-ayo. Bisan asa sila moadto, ang mga langyaw kuyogan ug opisyal nga mga giya, nga ang kadaghanan sakop sa mga Sigurimi. Pagbiya na sa mga langyaw, gisentro sa mga Sigurimi ang ilang pagtagad sa mga tawong giduaw sa mga turista. Ang mga turista gikatahapan ug inayran. Ang katawhan nahadlok sa mga langyaw.

Niadtong Nobyembre 1976 ang sulat gikan ni Kosta Dabe nagtaho nga lima ang mitambong sa Memoryal sa Vlorë. Nahibalo siya nga sa Përmet ug sa Fier, usa ka Saksi sa matag siyudad ang nag-inusarang nagsaulog sa Memoryal. Sa Tiranë, may duha nga miduyog sa pagsaulog didto sa usa ka dapit ug upat sa laing dapit. Busa, sumala sa iyang nahibaloan, labing menos 13 ang mitambong sa Memoryal niadtong 1976.

Katuigan sa ulahi, si Kulla Gjidhari nahinumdom sa iyang pagsaulog sa Memoryal: “Giluto ko ang tinapay sa buntag ug nagkuha kog bino. Sa maong gabii akong  gitabil ang mga kortina ug gikuha ang Bibliya nga akong gitagoan luyo sa kasilyas. Akong gibasa sa Mateo kapitulo 26 kon giunsa ni Jesus paghimo ang Memoryal. Nag-ampo ko, giisa ang tinapay, ug unya gibutang kana. Gipadayon ko pagbasa ang Mateo, nag-ampo na usab, giisa ang bino ug dayon gibutang kana. Human niadto, miawit kog usa ka awit. Ako nag-inusara sa pisikal, apan nahibalo ko nga ako nahiusa sa akong mga igsoon sa tibuok kalibotan!”

Diyutay rag paryente si Kulla. Sa dihang bata pa, siya gisagop ni Spiro Karajani, ug siya mipuyo kauban niya ug sa anak niini nga babaye nga si Penellopi didto sa Tiranë. Namatay si Spiro sa mga 1950.

MAS MISAMOT PAGPALAIN ANG ALBANIA

Ang usa ka yugto sa pagpalain nagsugod niadtong 1978 sa dihang wala na makiglangkit ang Albania sa Tsina. Ang tumong sa usa ka bag-ong batakang-balaod mao ang paghimo sa Albania nga bug-os independente, uban ang estriktong kalagdaan alang sa tanang bahin sa kinabuhi, apil ang teatro, ballet, literatura, ug arte. Gidili ang klasikal nga musika nga giisip nga rebelyoso sa gobyerno. Awtorisadong mga magsusulat lamang ang gitugotan sa pagbatog makenilya. Si bisan kinsang masakpan nga magpatokar ug mga programa sa telebisyon gikan sa ubang nasod sukitsukiton sa mga Sigurimi.

Sa maong grabe ka pinig-otan nga kahimtang, ang mga igsoon gikan sa Austria, Alemanya, Sweden, Switzerland, ug Tinipong Bansa misulod ingong mga turista ug naningkamot sa pagkontak sa lokal nga mga igsoon. Ang pipila nga nakontak nagpasalamat gayod niana. Apan ang kadaghanang mga brader nagpabiling nalain gikan sa usag usa, busa pipila ra ang nahibalo kon may umaabot nga bisita.

Niadtong 1985, ang mga Albaniano nagbangotan sa pagkamatay sa dugay nang diktador nga si Enver Hoxha. Hapit na niadtong panahona mausab ang kahikayan sa gobyerno ug katilingban. Pagkasunod tuig, si John Marks namatay, ug ang iyang asawang nabiyuda nga si Helen, nga nag-edad  na ug mga 65, mihukom sa pagbisita sa Albania. “Kon adunay mahitabo nimo samtang tua ka didto,” gisultihan siya sa mga awtoridad sa dihang iyang gikuha ang iyang visa, “ayaw pagdahom ug tabang gikan sa ubang nasod.”

Ang duha ka semana nga biyahe ni Helen hinungdanon kaayo alang sa pipila ka magmamantala sa Albania. Iya ra gayong nahibalag si Melpo, ang igsoong babaye ni John, nga nakadungog sa kamatuoran gikan sa iyang igsoon 25 na ka tuig ang milabay. Bisag dili pa bawtismado, si Melpo maoy pangunang kontak alang sa organisasyon sulod sa daghang katuigan.

Nahibalag usab ni Helen si Leonidha Pope ug Vasil Gjoka, kinsa nabawtismohan sa 1960. Iyang nasayran nga may mga pito ka buhi pang Saksi sa lainlaing bahin sa nasod. Iyang gisulti sa mga igsoon sa Albania ang kinaulahiang mga panghitabo bahin sa organisasyon ug kon sa unsang paagi nag-uswag ang buluhaton diha sa ubang Komunistang mga nasod. Si Helen nagsangyaw sa di-pormal nga paagi niadtong iyang mga nahibalag, apan iyang gibuhat kini nga mainampingon. Sa laing bahin, iyang nakita nga daghag suliran sa ekonomiya ang Albania.

“Aron makakuhag gamayng rasyon sa gatas,” matod niya, “normal ang paglinya sukad sa alas tres sa buntag. Daghang tindahan ang walay suplay.”

Niadtong 1987 ang mga sangang buhatan sa Austria ug Gresya nagtinabangay aron makasulod sa Albania ang ubang mga bisita. Niadtong 1988 ang usa ka magtiayon gikan sa Austria, si Peter Malobabic ug ang iyang asawa, mibiyahe ingong mga turista ug gihatagag blusa si Melpo ug malipayon siyang midawat niadto. Apan mas nalipay siya sa pagkakita sa librong “Mga Butang Diin Dili Gayod Mahimo nga Magabakak ang Diyos” nga gitagoan sulod sa blusa.

Sa hinapos niadtong tuiga, ang laing magtiayon mikontak kang Melpo ug gidad-an siyag dugang mga basahon, apan kinahanglang magmainampingon sila pag-ayo kay  ang mga Sigurimi nagbantay pag-ayo kanila. Sulod sa pipila ka minutos nga dili kuyog sa mga bisita ang opisyal kono nila nga mga giya, sila makahimo ug daklit lamang nga pag-estoryahay. Nasayran nilang si Leonidha nasakit ug ang ubang igsoon sa Albania natigulang na ug dili na kaayo makalakawlakaw.

NAGSUGOD PAGKAUSAB ANG MGA KAHIMTANG

Ang sistema sa politika nausab niadtong 1989. Giwagtang ang sentensiyang kamatayon alang niadtong mosulay pag-ikyas gikan sa Albania. Mibisita na usab si Helen sa ting-init sa maong tuig. Dakong panahon ang iyang gigugol sa paghatag ug impormasyon ug mga instruksiyon nga gitugyan kaniya. Si Vasil Gjoka usab mihimog kadiyot nga mga pagduaw sa mga igsoon sumala sa iyang maarangan.

Ang mga Sigurimi nakadungog nga si Helen namisita didto ug ila siyang giadto. Abi niya ug makapatungha kadto ug dakong suliran, apan sila gusto ra diay ug gasa gikan sa Amerika. Pagkadaling nausab sa mga tawo!

Ang Berlin Wall nalumpag niadtong Nobyembre 9, 1989, ug ang mga epekto niadto gibati dayon sa Albania. Niadtong Marso 1990 misilaob sa Kavajë ang kagubot batok sa Komunismo. Libolibong tawo ang mihugop sa mga embahada sa langyawng mga nasod sa Tiranë kay gustong mobiya sa nasod. Gipangayo sa mga estudyante ang mga reporma ug sila nagwelga pinaagi sa pagpagutom.

Niadtong Pebrero 1991, gilumpag sa dako kaayong panon sa katawhan ang 10-metros nga estatwa ni Enver Hoxha nga nagbuntaog sa Skanderbe Square sa Tiranë sulod sa daghang katuigan. Para sa mga tawo, nahanaw na ang diktador. Sa Marso, mga 30,000 ka Albaniano ang nangilog ug mga barko gikan sa Durrës ug Vlorë ug milayag paingon sa Italya ingong mga kagiw. Sulod sa daghang katuigan, kadtong bulana mao ang unang higayon nga gihimo ang eleksiyon nga giapilan sa daghang partido. Bisag nakadaog ang Partido Komunista, tin-aw nga ang nasod dili na kontrolado sa gobyerno.

 Niadtong Agosto 1991 si Helen Marks miduaw sa kataposang higayon sa Albania, apan nausab na pag-ayo ang kahimtang niadtong panahona. Usa pa lang gyod ka bulan ang milabay, gibuksan sa gobyerno ang usa ka opisina sa sekretaryo sa relihiyon, ug gihimo na usab nga legal ang relihiyosong kalihokan human sa 24 ka tuig. Gisugdan dayon sa mga igsoon ang paggugol ug dugang pang panahon sa ilang pagsangyaw ug pag-organisar sa mga tigom sa kongregasyon.

Si Vasil Gjoka miadto sa Gresya ug migugol ug panahon sa sangang-buhatan aron makakat-on kon unsaon pag-organisar ang pagsangyaw. Kay diyutay rang Grego ang iyang nahibaloan, ang mga brader nga nahibalog diyutayng Albaniano nagtudlo kang Vasil kutob sa ilang maarangan. Pagbalik ni Vasil sa Tiranë, gipadapat gayod niya ang iyang nakat-onan ug gisulayan nga mahimo pang organisado ang duha ka senemanang tigom, nga ang usa niini mao ang pagtuon sa bag-o pang giluwatan nga Albanianong edisyon sa The Watchtower.

“Kaniadto, ang mga tigom gibuksan sa awit ug pag-ampo,” nahinumdom ang usa ka brader, “ginamit ang mga awit nga gitudlo kanamo sa mas edarang mga brader. Nalipay kami sa maong pagtuon, unya taposon kini pinaagig usa, duha, o tulo, o mas daghan pang awit ayha pa kami mag-ampo!”

Niadtong Oktubre 1991 ug Pebrero 1992, si Thomas Zafiras ug Silas Thomaidis nagdalag literatura sa Albania gikan sa Gresya. Sila nakigkita sa mga brader sa Tiranë ug sa di-bawtismadong mga magmamantala sa Berat ug naghimog mga listahan sa daghang interesado nga angayng tabangan. Human nga gidili sa gobyerno ang relihiyon sa daghang katuigan, ang kadaghanan giuhaw sa kamatuoran. Pananglitan, didto sa Berat, gihimo sa mga interesado ang mga tigom bisag walay bawtismadong mga brader sa siyudad. Unsay mahimo aron mahatagag tubag kini nga espirituwal nga panginahanglan?

 WALA DAMHA NGA ASAYNMENT

Si Michael ug Linda DiGregorio nag-alagad niadto ingong mga misyonaryo sa Dominican Republic. Ang mga apohan ni Michael maoy lakip sa mga Albaniano nga nabawtismohan sa Boston sa katuigang 1920, ug siya makamao ug diyutay sa pinulongang Albaniano. Busa sa dihang nakahukom ang magtiayong DiGregorio nga duawon ang ilang mga paryente sa Albania niadtong 1992, sila nangutana sa Nagamandong Lawas kon maayo bang makigkita sila sa mga igsoon sulod sa tulo-ka-adlaw nilang pagduaw. Dako hinuon ang ilang katingala kay ang Nagamandong Lawas mihangyo man kanila sa pag-estar sa Albania ug tulo ka bulan aron makatabang sa pag-organisar sa buluhatong pagsangyaw.

Sa sangang-buhatan sa Roma, ang mga igsoon nga taga-Gresya ug Italya mihatag sa magtiayong DiGregorio ug pipila ka hinungdanong impormasyon bahin sa kahimtang sa Albania ug gipakitaan silag pipila ka letrato sa mga igsoong Albaniano, apil ang letrato ni Vasil Gjoka. Sa dihang ang magtiayong DiGregorio misakay ug eroplano paingon sa Tiranë niadtong Abril 1992, ang mga Albaniano gikan sa laing nasod gidawat na usab sa Albania. Apan, nagkagubot gihapon pag-ayo ang mga tawo tungod sa politika, ug sila nabalaka bahin sa umaabot.

Sa paggawas ni Michael ug Linda sa erport, ang pamilya ni Michael misugat dayon aron mangomosta. Sa samang higayon nailhan ni Michael si Vasil Gjoka, kinsa giingnan  usab nga ang magtiayong DiGregorio moabot niadtong adlawa.

“Ubani ang akong pamilya,” miingon si Michael kang Linda, “kay mosunod ra ko.”

Human gaksa si Linda, gikuha sa mga paryente ang ilang maleta ug mipaingon sa mga awto, samtang si Michael midalidali pagduol kang Vasil.

“Mobalik ra ko dinhi sa Tiranë pagka-Dominggo,” dalidaling giingnan ni Michael si Vasil, “ug unya pangitaon tika.”

Si Koço, usa ka membro sa banay ni Michael sa Albania, kinsa wala masayod nga si Michael ug Linda mga Saksi ni Jehova, miadto dayon kaniya ug miingon: “Unsay imong gihimo? Dili ta angayng makigsulti sa mga estranghero!”

Sa ilang pagpaingon latas sa naglikolikong kadalanan sa kabanikanhan paingon sa Korçë, nakita sa magtiayong DiGregorio kon unsa ka lahi kining dapita kon itandi sa Caribbean. “Ang tanan daan, brawon o abohon, ug punog abog,” nahinumdom si Michael. “Bisan diin, imong makita ang sinimaan nga alambre. Masulob-og dagway ang mga tawo. Halos dili ka makakitag awto. Buak ang mga bentana. Manomano ang pagtikad sa mga mag-uuma sa yuta. Halos walay kalainan sa panahon sa akong mga apohan! Samag mibalik kami sa ilang panahon!”

“ANG INYONG BIYAHE GINIYAHAN SA DIYOS”

Si Koço may gitagoan sa daghang katuigan, ug buot niyang ipakita kadto kang Michael. Sa pagkamatay sa lola ni Michael, ang ilang pamilya sa Boston misulat ug taas nga sulat ngadto sa ilang pamilya sa Albania. Ang kadaghanang gihisgotan sa unang napulo ka panid maoy mahitungod sa pamilya, apan sa hinapos niana nga sulat, gisaysay sa pamilya ang bahin sa pagkabanhaw.

“Gisusi sa mga polis ang sulat,” si Koço miingon kang Michael, “ug gibasa ang unang pipila ka panid. Apan gipul-an sila ug miingon: ‘Sige, inyo na ni kay mahitungod ra man diay ni sa pamilya!’ Sa dihang nabasa ko ang kataposang  bahin, ako nalipay gayod nga nakabasag bahin sa Diyos!”

Unya gibutyag ni Michael nga siya ug si Linda mga Saksi ni Jehova, ug gisangyawan niyag maayo si Koço.

Sama sa katawhan sa panahon sa Bibliya, gibati sa mga Albaniano nga ilang katungdanan ang pag-atiman ug pagpanalipod sa ilang mga bisita. Busa miinsistir si Koço nga kuyogan niya si Michael ug Linda ngadto sa Tiranë.

“Wala namo makita ang balay ni Vasil didto sa Tiranë,” nahinumdom si Michael, “kay ang kalye didto walay mga karatula. Busa misugyot si Koço nga didto mi mangutana sa post office.”

“Sa pagbalik niya gikan sa post office,” padayon pa ni Linda, “si Koço maorag nakuratan, ug sakay sa awto, mideretso mi paingon sa apartment ni Vasil.”

Misaysay sa ulahi si Koço: “Sa dihang miadto ko sa post office ug nangutana kon diin magpuyo si Vasil, sila miingon: ‘Kanang tawhana usa ka santo! Nahibalo ka ba kon unsay iyang naagian? Wala nay molabaw sa kabuotan ana niya dinhi sa Tiranë!’ Sa akong pagkadungog niana, nahibalo ko nga ang inyong biyahe giniyahan sa Diyos. Dili nako mahimong babagan ang inyong tuyo sa pag-anhi dinhi!”

PAG-ORGANISAR SA BULUHATON SA TIRANË

Nalipay si Vasil sa pagkakita sa magtiayong DiGregorio, ug nagsultihanay sila sa taas nga panahon. Sa pagkagabii na gibutyag ni Vasil nga si Jani Komino, nga napriso kauban ni Nasho Dori, namatay niadtong buntaga. Nganong nagpabilin man si Vasil sa balay ug wala motambong sa serbisyo sa paglubong niining minahal nga igsoon ug suod nga higala? “Kay moanhi man ang usa nga gisugo sa Nagamandong Lawas,” matod pa niya.

Kinahanglang moestar si Michael ug Linda sa Tiranë, apan ang gobyerno niadtong panahona dili motugot nga ang mga langyaw mopuyo sa siyudad. Unsay ilang buhaton?

“Amo kanang gitugyan sa mga kamot ni Jehova,” matod  ni Michael, “ug sa kadugayan nakakaplag kami ug usa ka gamayng apartment ug mibalhin kami pagpuyo didto.”

“Ang mga tag-iya ray nagkupot sa yawi,” miingon si Linda, “ug sila mosulod-gula niana. Dugang pa, moagi pa mig laing apartment una pa mi makaabot sa amoa. Apan maayo kay ang amoa medyo tuyoon, ug dili namo gustong makita sa daghang tawo.”

Nagpatalinghog ug daghang oras ang magtiayong DiGregorio samtang giasoy sa edarang mga igsoon sa Tiranë ang giagian nilang mga pagsulay. Ugaling lang, ang usa sa mga problema mao ang pagkamatahapon sa pipila ka edarang igsoon ngadto sa usag-usa.

“Ang matag usa maunongon,” matod ni Michael, “apan may katahap sila kon ang uban nagmatinumanon ba. Hinuon, bisag dili kaayo sila suod sa usag usa, wala sila maniglain kanamo. Human sa paghisgot sa maong problema sa malinawong paagi, sila miuyon nga ang labing hinungdanon mao ang pagpaila sa ngalan ni Jehova. Sila nagkahiusa sa ilang gugma alang kang Jehova ug nahinam bahin sa umaabot.”

Dayag nga wala pay naglihok nga kongregasyon. Pananglitan, sa unang pagkakita ni Kulla Gjidhari ug Stavri Ceqi sa bokleta nga Pagsusi sa Kasulatan sa Adlaw-Adlaw, ila kanang gipaklipakli ug wala silay alamag kon unsa kadto.

“Ay, Manna!” kalit mipatugbaw si Stavri, nga nagtumong sa librong Daily Heavenly Manna for the Household of Faith, nga gigamit kaniadto sa panahong nakat-onan ni Stavri ang kamatuoran.

“Lain pay ato,” nangutana si Kulla, “Komosta ang presidente, si Brader Knorr? OK pa ba ang iyang higalang si Fred Franz?” Kadto nagpakita nga dugay na gyod silang walay kontak sa ubang mga igsoon!

TALAGSAON GAYOD KADTO NGA MEMORYAL!

Ang 3 por 4 metros nga lawak diin ang mga igsoon kasagarang magtigom didto sa balay ni Vasil Gjoka gamay ra kaayo  alang sa Memoryal. Busa, ang 105 nga tumatambong sa Memoryal nagtigom sa usa ka lawak nga kanhi hedkuwarter sa mantalaan sa Partido Komunista. Kadto ang unang higayon sa Tiranë nga ang Memoryal wala himoa sa usa ka pribadong balay. Bisag 30 lamang ang magmamantala sa Albania niadtong 1992, nalipay sila nga 325 ang mitambong sa Memoryal.

Inanayng miuswag ang grupo sa mga interesado sa Tiranë ug mikabat nag 40 ang tumatambong sa tigom sa apartment ni Vasil. Ang pipila ka bag-ohan buot mahimong di-bawtismadong mga magmamantala, ug ang uban gustong magpabawtismo. Daghang oras ang gigugol sa mga igsoong lalaki sa pagrepaso sa mga buot magpabawtismo. Kay ang librong Organisado sa Pagtuman sa Atong Ministeryo wala pa man niadto mahubad sa Albaniano, kinahanglang binaba nga hubaron ang matag pangutana alang sa mga kandidato sa bawtismo. Sulod sa mubong panahon gidumalahan ang pipila ka bag-ohan ug mabug-oson nga mga pagtuon aron mapaneguro nga sila nakasabot sa kamatuoran. Bisag walay aktuwal nga gidumalang pagtuon sa Bibliya alang kanila, katingalahan nga daghan ang ilang nahibaloan bahin sa Bibliya.

LEGAL RA GAYONG GIILA SA GOBYERNO!

Sa misunod nga pipila ka semana, dakong panahon ang gigugol sa mga brader uban sa mga abogado ug sa mga opisyales sa gobyerno aron ang buluhatong pagsangyaw sa Gingharian legal nga marehistro. Ang usa ka grupo sa mga igsoon ug mga interesado sa Tiranë nakapasa na ug usa ka pormal nga hangyo, apan bag-o na ang pangagamhanan, busa kinahanglan ang pailob ug pagkamalahutayon.

“Maglakaw ra mi samtang gihikay namo ang tanang butang,” miingon ang usa ka brader. “Samtang maglakaw sa siyudad, mahibalag namo ang ministro sa tawhanong mga katungod, ministro sa interyor, ministro sa hustisya, hepe sa kapolisan, mga membro sa konstitusyonal nga korte, ug ubang impluwensiyadong mga tawo. Maluloton sila ug nalipay nga dili na kaayo estrikto ang paagi sa gobyerno.  Nahibalo ang kadaghanan kanila bahin sa ungjillorë. Walay duhaduha nga buhi ug aktibo ang mga Saksi ni Jehova sa Albania.”

Sulod sa daghang semana, ang mga opisyales miingon nga ang gobyerno mohatag ug legal nga pag-ila sa mga Saksi ni Jehova, apan wala kana matuman. Unya kalit nga may kausaban sa dihang ang Albaniano-ug-kagikan nga brader gikan sa Tinipong Bansa, si Angelo Felio, mibisita sa iyang pamilya sa Tiranë. Samtang didto sa Albania, gikuyogan ni Angelo ang mga brader aron makigkita sa abogada sa ministro sa kagamhanan nga maoy awtorisado sa paghatag ug legalisasyon. Nalipay ang abogada sa pagkahibalo nga ang pamilya ni Angelo naggikan sa iyang dapit sa Albania.

“Unsang balangaya ang gigikanan sa inyong pamilya?” nangutana siya kang Angelo. Nahingangha siya kay pareho diay sila ug balangay.

“Unsay apelyido sa inyong pamilya?” siya nangutana.

Wala mahibal-i nga si Angelo iya diayng paryente, apan ang ilang mga pamilya wala na magkakontak sulod sa daghang katuigan.

“Daan na kong nakadayeg sa inyong karta ug nagplano na ko nga motabang kaninyo,” matod niya. “Apan karon, ako obligado na nga motabang kay paryente man diay ta!”

Paglabay sa pipila ka adlaw, gihatag sa abogada ngadto sa mga brader ang Orden Num. 100, nga naghatag ug legal nga pag-ila sa mga Saksi ni Jehova sa Albania. Sa kataposan, ang pagsimba sa matuod nga Diyos, si Jehova, nga gidili sa gobyerno sukad sa 1939, legal nang giila ug may kagawasan na! “Dili ikabatbat ang kalipay nga among gibati niadtong adlawa,” matod sa magtiayong DiGregorio.

 Duha ka semana sa ulahi, ang sangang-buhatan sa Gresya, nga maoy nagdumala sa Albania, nagpadala kang Robert Kern aron moduaw sa Tiranë. Gipahibalo ni Robert sa mga igsoon didto ang pagkarehistro sa buluhaton ug pagkaporma sa Kongregasyon sa Tiranë. Gipahibalo usab niya sila nga ang teritoryo sa ilang kongregasyon mao “ang tibuok nasod sa Albania.” Kinahanglang himoon dayon ang organisadong pagsangyaw sa balay-balay. Didto sa Tiranë, giabangan ang usa ka balay nga may tulo ka kuwarto aron himoong opisina ug puy-anan sa mga misyonaryo, ug kini may sumpay nga dakong kuwarto nga mahimong gamiton ingong unang Kingdom Hall.

NAKAPLAGAN ANG USA KA NAHILAING KARNERO

“May mga Saksi ba sa Vlorë?” nangutana ang mga brader sa dihang gihisgotan ang pagpauswag sa buluhatong pagsangyaw sa Albania. Walay laing nahibal-an ang uban gawas sa usa ka tigulang nga babaye nga giingong giangoango na kono. Unya usa ka babaye ang miabot sa opisina ug nag-ingong siya ug ang iyang pamilya maoy ungjillorë ug may usang ginganlag Areti ang nagtudlo kanila sa kamatuoran didto sa Vlorë. Busa ang mga brader sa Tiranë nangadto sa Vlorë aron pangitaon si Areti.

 Si Areti Pina, usa ka muboon nga tigulang nga babaye, nagdapit sa mga bisita sa pagdayon sa iyang balay, apan siya medyo maulawon. Sa dihang ilang gisaysay nga sila iyang mga igsoon sa pagtuo, wala siyay bisan unsa nga reaksiyon.

“Pwede bang mangutana ko ninyo?” mikalit lang ug ingon si Areti kanila human sa pipila ka gutlo. Unya iya silang gibombahan ug mga pangutana: “Nagtuo ba mog Trinidad? Kinsay ngalan sa Diyos? Nagtuo ba mog impiyernong kalayo? Unsay mahitabo sa dihang kita mamatay? Unsay mahitabo sa yuta? Pilay moadto sa langit?”

Gitubag sa mga brader ang matag pangutana.

“Nagsangyaw ba mo?” nangutana si Areti.

“Oo,” matod sa usa ka brader, “nagsangyaw mi.”

“Apan,” siya mitubag, “sa unsang paagi kamo nagsangyaw?”

“Nagsangyaw mi sa balay-balay,” mitubag ang brader.

Si Areti mihilak, mitindog, ug migakos sa brader.

“Kamo ako gyod diayng mga igsoon!” siya mipatugbaw. “Katawhan lamang ni Jehova ang mosangyaw sa balay-balay!”

Ang Protestanteng mga grupo sa Vlorë nakadungog nga si Areti usa ka relihiyosong tawo ug ilang giawhag siya nga moanib kanila. “Apan dili ko gustong malangkit sa Dakong Babilonya!” misaysay siya ngadto sa mga brader. “Busa kinahanglang  makaseguro ko nga kamo tinuod nakong mga igsoon sa pagtuo!”

Si Areti nabawtismohan niadto pang 1928 sa edad nga 18. Gibaktas niya ang kabukiran ug nagsangyaw dala ang Bibliya. Bisag wala nay kontak si Areti sa mga igsoon sulod sa daghang katuigan, siya padayong nagsangyaw nga matinumanon bisag nag-inusara.

“Talagsaon gayod si Jehova,” matod ni Areti nga naghilak. “Wala gayod siya malimot kanako!”

Naghunahuna ang mga tawo nga si Areti nabuang tungod kay padayon siyang naghupot ug pagtuo sa Diyos ilalom sa diktador nga pagmando sa Albania. Apan si Areti wala gayod angoangoha. Ang iyang panghunahuna tin-aw kaayo!

DAGHAN KAAYO ANG PAGABUHATON!

Kay nianang panahona ang atong buluhaton legal na man nga narehistro, daghan kaayo ang angayng buhaton aron molambo ang intereses sa Gingharian didto sa Albania. Ang mga igsoon kinahanglang mahibalo sa kinaulahiang mga impormasyon ug mapalig-on sa espirituwal. Gikinahanglan ang mga basahong Albaniano alang sa mga igsoon ug sa kanataran. Ug dinalian ang panginahanglan alang sa dugang nga mga magsasangyaw. Kinsay makatabang?

Niadtong 1992, nangabot ang mga espesyal payunir gikan sa Italya ug Gresya ug miapil sa usa ka kurso sa pagtuon sa pinulongang Albaniano. Sa samang panahon, gisugdan sa usa ka gamay nga tem ang paghubad sa atong literatura. Bisan tuod usahay walay koryente sulod sa 21 ka adlaw, ang mga brader nagpasiaw lamang ug padayong nagmapuliki sa ilang buluhaton.

Daghan usab ang trabahong pakusog. Kon tingtugnaw, ang balay sa mga misyonaryo nagkinahanglag kainit. Apan dili ka makapalit ug kahoy sa Albania. Sa unsang paagi mainitan ang mga igsoon? Ang mga igsoon sa Gresya maoy  mitabang kanila pinaagi sa pagpadalag suplay sa dagkong mga piraso sa kahoy ug dekoryenteng gabas. Apan may problema gihapon kay ang entrada sa dapog gamay kaayo, ug walay koryente aron mapaandar ang dekoryenteng gabas. Maayo na lang gani, usa sa mga brader ang may higalang nagpuyo sa pikas bahin sa Tiranë nga adunay atsa. Kay wala may mga bus, gidangtan pag duha ka oras aron ang atsa makaabot sa balay sa mga misyonaryo, ug kinahanglang iuli kini sa dili pa mokilumkilom. “Nagturnohay mi sa pagbugha samtang may atsa pa,” matod sa usa sa mga misyonaryo, “apan nakahimo kami sa pagpainit sa among kaugalingon!”

Sulod sa panahon nga sila naghago sa pagbughag kahoy ug gihimo ang pagtuon sa kurso sa pinulongan, ang Albaniano nga grupo sa mga maghuhubad nakapahimulos usab sa una sa daghang pagduaw ni Nick ug Amy Ahladis gikan sa Translation Services, nga karon anaa sa Patterson, New York. Ang ilang maluloton ug balanseng pamaagi nakatabang pag-ayo sa bag-ong mga maghuhubad, kinsa daling nakakat-on ug nakahimog dekalidad nga trabaho. Ang sangang buhatan sa Italya maoy nagpatik sa literatura ug nagpadala niana sa Albania.

Wala gayod makawang ang tanang nilang paghago tungod sa talagsaong sanong nga nadawat sa mga magmamantala diha sa kanataran. Madasigon usab kaayo ang bag-ong mga magmamantala. Pananglitan, si Lola bag-o pa lang nga nahimong magmamantala, apan migugol siyag 150, o 200, o mas daghan pang oras kada bulan diha sa ministeryo! Sa dihang gitambagan sa pag-amping sa kaugalingon ug sa pagbuhat sumala lamang sa kon unsay iyang maarangan, si Lola mitubag: “Anugon ang akong kinabuhi kanhi busa gamiton ko kini karon sa pagsangyaw.”

MIUSWAG ANG BULUHATON

Ang Marso 1993 maoy usa ka makasaysayanhong bulan alang sa Albania. Gihatagan ang mga espesyal payunir ug bag-ong mga asaynment sa Berat, Durrës, Gjirokastër,  Shkodër, Tiranë, ug Vlorë; ang The Watchtower sa Marso 1 mao ang unang isyu nga nahubad sa tem sa Albaniano nga mga maghuhubad; unang higayon nga napahimuslan sa mga igsoon ang Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo, busa ang tanang lima ka tigom gihimo sa unang higayon; gipatik ang unang Albaniano nga edisyon sa Our Kingdom Ministry; ug ang unang espesyal nga asembliya gihimo sa Skanderbej Square sa Tiranë sa Ballet-Opera Theater.

Ang mga delegado nangabot gikan sa Gresya ug Italya sa pagtambong sa maong makasaysayanhong adlaw sa espesyal nga asembliya. Gibuksan ni Nasho Dori ang asembliya pinaagig pag-ampo, nga gipasalamatan si Jehova tungod sa tanang panalangin nga ilang natagamtam. Ang tumatambong nakaabot ug 585, ug 41 ang nabawtismohan! Apil kanila ang mga anak ug mga apo sa mga igsoon nga matinumanong nag-alagad kang Jehova sa Albania.

Dako ang kahinam niadtong 1993 kay gihimo ang usa ka distritong kombensiyon sa Albania sa unang higayon. Kapig 600 ka tawo ang nanambong, nga may mga delegado gikan sa Austria, Gresya, Italya, Pransiya, ug Switzerland. Labihang lipaya sa mga igsoong Albaniano nga nakahimo na sila sa pagpakig-uban sa daghan kaayong igsoon gikan sa daghan kaayong nasod human sila mahilain ug dugay kaayong panahon!

Aron mas maayo ang pagkaorganisar sa buluhaton, gitudlo sa Nagamandong Lawas ang usa ka Komite sa Nasod nga gilangkoban ni Nasho Dori, Vito Mastrorosa, ug Michael DiGregorio ubos sa pagdumala sa sangang-buhatan sa Italya. Usa sa una nilang atimanon mao ang pagpangitag propiedad alang sa opisina ug sa nagdakong tem sa mga maghuhubad.

Apil sa sunod nga grupo sa mga espesyal payunir nga nagsugod pagtuon sa pinulongang Albaniano mao si Stefano Anatrelli gikan sa Italya. Human sa lima ka semanang pagtuon sa pinulongan, siya gipatawag sa opisina ug  giingnan: “Buot namo nga moduaw ka sa mga espesyal payunir ug mga grupo ingong magtatan-aw sa sirkito.”

“Apan dili pa kaayo ko makamao sa pinulongang Albaniano!” mao ang unang reaksiyon ni Stefano. Bisan pa niadto, giisip niya kadto nga asaynment ingong usa ka talagsaong pribilehiyo. Human tabangi sa pag-andam ug pipila ka pakigpulong, si Stefano milarga paingon sa lagyong mga dapit sa Albania. Mga 30 ka tuig na ang miagi sukad nga naduaw ni Spiro Vruho ang mga igsoon ingong magtatan-aw sa sirkito panahon sa pagdili sa gobyerno sa atong buluhaton. Niadtong 1995, si Stefano gitudlo ingong membro sa Komite sa Nasod.

Niadtong 1994, ang ikatulong grupo sa mga payunir gikan sa Italya nangabot sa Albania. Nadasig ang bag-ong Albaniano nga mga magmamantala sa pagkamadasigon sa tanang payunir. Pagkatapos sa 1994 nga tuig sa pag-alagad, may 354 ka magmamantala ang nakigbahin sa buluhatong pagsangyaw.

Apan daghang magmamantala ang nabag-ohan. Dili sayon ang pagkasinatig kausaban gikan sa malupigon kaayong sistema ngadto sa bug-os gawasnong katilingban. Aron makalahutay sa pagkinabuhi ubos sa diktador nga pagmando, sila kinahanglang magbantay nga dili gayod nila ipahayag sa dayag ang ilang mga opinyon ngadto sa uban​—ilabina ngadto sa mga langyaw. Bisan pa niana, kadto nasabtan sa langyawng mga igsoon ug sila nagpailob ug naningkamot nga maangkon nila ang pagsalig sa mga bag-ohan.

Niadtong tuiga mismo ang tigulang nga mga igsoon ug ang bag-ong mga magmamantala nalipay sa paghimamat kang Theodore Jaracz, ang membro sa Nagamandong Lawas nga unang miduaw sa Albania. Kapig 600 ang nagtigom alang sa pakigpulong nga iyang gihatag didto sa Tiranë.

Sa kasamtangan, may napalit nga propiedad sa Tiranë aron himoong opisina. Wala dangtig unom ka bulan, ang usa ka daang mansiyon giremodel sa usa ka grupo  sa kugihang mga langyawng igsoon ug gihimo kini ingong modernong mga opisina ug gitukod usab nila ang usa ka pinuy-anan alang sa 24 ka tawo. Gihimo ang pagpahinungod niini niadtong Mayo 12, 1996 sa dihang mibisita sa Albania si Milton Henschel nga usa ka membro sa Nagamandong Lawas.

NAG-INUSARA SILA SA PAGSANGYAW

Usa ka batan-ong lalaki sa Korçë, nga ginganlag Arben, nagbasa sa literatura sa Bibliya nga gipadala kaniya sa iyang magulang nga babaye ug iyang nasabtan nga kadto mao ang kamatuoran. Misulat siya ngadto sa opisina sa Albania, ug sa taudtaod nga panahon padayon siyang nagtuon sa kamatuoran pinaagi sa pakigsinulatay sa mga igsoon. Aron siya mahatagan ug dugang espirituwal nga tabang, duha ka brader ang mihimog espesyal nga biyahe aron makigkita kaniya. Panahon sa ilang pakig-estorya kang Arben, ilang nakita nga siya kuwalipikado na nga mahimong magmamantala. Unya gidala siya sa duha ka brader ngadto sa sentro sa Korçë ug gipapaniid siya samtang nagsangyaw sila sa mga lumalabay.

 Miasoy si Arben: “Dayon gihatagan nila akog mga magasin ug giingnan, ‘Imo nang turno.’ Giingnan ko nila nga mag-inusara ko sa pagsangyaw, ug ako kanang gihimo.”

Milabay pa ang pipila ka bulan una moabot ang mga espesyal payunir sa pagtabang kaniya. Sa kasamtangan, nagpatalinghog ang mga tawo sa iyang pagsangyaw. Wala madugay human sa pag-abot sa mga espesyal payunir, naporma ang usa ka grupo.

Sa hinapos sa tuig, ang mga payunir sa Vlorë mitelepono sa opisina ug nag-ingon nga nasakit si Areti Pina ug buot niyang makigkita sa usa sa mga brader nga may katungdanan. Sa pag-abot sa brader, gipagawas ni Areti ang tanan sa kuwarto aron makahimo siya sa pagpakigsulti kaniya sa pribado.

“Hapit na kong mamatay,” siya miingon, nga naglisod ug ginhawa. “Duna koy ipangutana nimo kay nalibog ko niini. Wala ko masabti ang tanang detalye, apan may gusto kong masayran, Natuman na ba ang basahong Pinadayag?”

“Oo, Areti, ang kadaghanan niana,” mitubag ang brader, ug iyang gihisgotan ang pipila ka butang nga naghulat pa ug katumanan. Si Areti namati pag-ayo sa matag pulong.

“Mahimo na kong mamatay karon nga malinawon,” matod niya. “Buot ko lang masayran kon unsa na ta ka duol niana.”

Si Areti maoy usa ka madasigong magmamantala sulod sa daghang katuigan, nag-inusara man sa pagsangyaw diha sa kabukiran o samtang siya nasakit. Human sa maong pagsultihanay, matinumanong natapos ni Areti ang iyang yutan-ong kinabuhi.

LIG-ON ANG IYANG PAGTUO HANGTOD SA KATAPOSAN

Si Nasho Dori, nga kapin nag 80 anyos, nasakit ug luya na. Apan usa ka grupo sa mga brader ang nanginahanglan ilabina sa iyang pagpalig-on​—ang batan-ong mga brader nga girekluta aron magsundalo. Ang Ortodoksong klero sa Berat, nga nasina sa tulin nga pag-uswag sa mga Saksi ni  Jehova, naghulhog sa mga awtoridad nga gukdon ang maong batan-ong mga lalaki.

Unom ka batan-ong brader nga midumili sa pagsundalo ang nameligrong mapriso sulod sa daghang bulan. Kay nasabtan ni Nasho nga kinahanglan silang palig-onon, mibangon siya ug girekord sa video ang usa ka mensahe alang kanila.

“Ayaw mog kahadlok,” giawhag ni Nasho ang batan-ong mga brader. Naagian na namo kini. Si Jehova magauban kaninyo. Kon mapriso mo, ayaw mog kabalaka. Kana maoy alang sa kahimayaan sa ngalan ni Jehova.”

Sa dihang nagkagrabe ang sakit ni Nasho, siya nagpatawag ug mga brader ug miingon kanila: “Kinahanglang mag-ampo ko aron mangayog pasaylo. Niadtong miaging semana, gibati ko ang grabe kaayong sakit mao nga akong giampo nga ako mamatay na unta. Unya ako naghunahuna, ‘Jehova, ikaw ang Tag-iya sa kinabuhi. Ang tanan nga imong gisimbolohan mao ang kinabuhi. Akong gipangayo ang butang nga supak sa imong kabubut-on. Pasayloa intawon ko!’”

Sa dihang nasayran ni Nasho nga ang mga magmamantala sa Albania nakaabot nag 942, siya miingon: “Sa kataposan aduna na kitay dakong panon dinhi sa Albania!” Pipila ka adlaw sa ulahi, siya namatay nga nakatapos sa iyang yutan-ong kinabuhi.

ANG TRAZIRA​—PANAHON SA ANARKIYA

Pagka 1997, kaylap ang grabe nga pagpamentaha, panghiphip, ug korapsiyon. Ang daghang Albaniano namaligya  sa tanan nilang kabtangan ug nagbutang sa ilang kuwarta sa dali konong makapadato nga mga negosyo nga gitawag ug pyramid scheme. Sa dihang nahapay ang ilang gipuhunan, ang nayugot nga mga lungsoranon nagprotesta diha sa kadalanan.

Niadtong panahona mismo, samtang nagpadayon ang programa sa espesyal nga asembliya, usa ka sister kansang amo mao ang usa ka taas-ug-ranggo nga opisyal nagsulti sa mga brader nga ang primer ministro hapit nang moluwat sa katungdanan. Nahibalo siya nga mosilaob ang dili-hitupngang kapintasan. Gipamub-an ang programa sa espesyal nga asembliya aron makapauli dayon ang mga igsoon. Duha ka oras human matapos ang programa, gideklarar ang emerhensiya sa tibuok nasod ug gipatuman ang curfew.

Walay usa nga nasayod kon unsa gayod ang nahitabo. Daghan ang huluhongihong. Tungod ba kadto sa pagpangilabot sa laing nasod o sa lokal nga politika? Nahugno ang mga pyramid scheme, ug ang kadaghanang tawo nawad-an sa tanan nilang gipamuhunan. Miulbo ang kagubot sa Vlorë. Gilungkab sa mga tawo ang tipiganag armas sa nasod ug gipanguha ang tanang armas ug bala. Samtang gisibya sa radyo kon unsay nahitabo, ang mga tawo sa tanang siyudad nahimong mapintason. Nagubot ang tibuok nasod, ug ang kapolisan dili na makakontrol sa katawhan. Ang Albania nabahinbahin, nga ang uban namugna ingong armadong mga grupo sa mga rebelde ug ang uban mipalabi sa anarkiya.

Ang kadaghanan sa 125 ka langyawng bug-os-panahong mga alagad sa Albania nangadto sa Tiranë aron mahilayo sa peligro. Ang mga langyaw maoy gipasanginlan sa daghang Albaniano sa kagubot nga nahitabo, busa maalamon nga ang langyawng mga payunir mobiya sa nasod. Kay ang erport sirado, ang pipila ka payunir nga taga-Italya gidala ngadto sa Durrës, diin ang pantalan gikontrolar sa lokal nga armadong mga tawo. Human sa tensiyonado nga paghulat  ug 12 ka oras, ang mga payunir misakay ug barko paingon sa ilang nasod.

Ang Komite sa Nasod adlaw-adlaw nga nagtelepono sa kaigsoonan sa lainlaing bahin sa nasod. Sa sayong kabuntagon, ang kadalanan mingaw ug makahahadlok. Apan sa pagkahapon madunggan na nimo ang mga boto sa mga pusil ug magpadayon kini hangtod sa kaadlawon. Ang pipila may armas pang pangontra sa mga eroplanong tigpamomba. Ang pagbugnoay gitawag ug trazira, o kagubot.

“ALANG SA KAHIMAYAAN SA NGALAN NI JEHOVA”

Si Arben Merko, nga usa sa unom ka brader nga taga-Berat nga napriso tungod sa neyutralidad, miasoy: “Ang bungbong sa akong selda may gamayng bangag. Usa ka lalaki nga didto sa tapad nga selda nangutana kon kinsa ko.” Gisangyawan siya ni Arben sulod sa daghang semana. Usa ka adlaw niana wala na niya madunggi ang iyang tingog.

Sa dihang nakagawas na si Arben sa prisohan, may batan-ong lalaki nga mitungha sa iyang pultahan. Wala makaila si Arben sa iyang nawong, apan sinati niya ang iyang tingog​—siya mao diay kadtong batan-ong lalaki nga tapad niyag selda sa prisohan.

“Mianhi ako aron ihatag kini kanimo,” miingon siya kang Arben, nga gitunol ang usa ka amplifier.

“Panahon sa trazira,” giingnan niya si Arben, “gikawat ko kini gikan sa inyong Kingdom Hall. Apan natandog ang akong kasingkasing sa imong gipanulti kanako sa prisohan. Gusto kong mahinlo ang akong tanlag atubangan sa Diyos, busa iuli ko kini kanimo.”

Nahinumdom na hinuon si Arben sa kataposang mensahe ni Nasho Dori ngadto sa grupo sa matinumanong batan-ong mga brader: “Kana maoy alang sa kahimayaan sa ngalan ni Jehova.”

PAG-ATIMAN SA MGA KARNERO NI JEHOVA

Sa dihang mibiya ang langyaw nga mga ansiyano, ang kadaghanang kongregasyon ug dagkong mga grupo giatiman  sa ministeryal nga mga alagad nga nag-edad ug 19 ug 20 anyos. Usa ka adlaw niana, bisag peligroso kaayo alang kanila, tulo sa maong batan-ong mga brader ang mibiyahe gikan sa Vlorë ngadto sa Tiranë. Kay nabalaka bahin sa kanihit sa pagkaon, ang Komite sa Nasod nangutana kon unsay ilang materyal nga mga panginahanglan.

“Nahutdan mig mga porma alang sa taho sa pagsangyaw,” mitubag ang batan-ong mga lalaki. Sama sa matinumanong mga tigulang kaniadto, mas mahunahunaon sila sa espirituwal nga mga panginahanglan kay sa pisikal nilang mga panginahanglan. Dayon giasoy nila nga ang daghang tawo madinawaton na sa maayong balita tungod sa kahadlok ug kawalay-kasegurohan.

Pagkatapos gayod sa Memoryal, ang opisina nakadawat ug usa ka tawag sa telepono. “Usa mi ka grupo sa mga sister sa Kukës,” miingon ang usa kanila, “ug naghimo mig mga tigom nga kamikami lang sukad sa pagbiya sa mga payunir.”

Tungod sa kagubot, ang mga brader sa Tiranë wala nay kontak sa mga magmamantala sa Kukës. Bisan pa niadto, usa ka grupo sa pito ka di-bawtismadong mga magmamantala ang nagsaulog sa Memoryal diha sa duha ka lugar. Bisag nabalaka sila nga basin wala nila madumala sa hustong paagi ang Memoryal, nalipay sila sa pagtaho nga 19 ang mitambong sa duha ka lugar. Katingalahan gayod, bisan pa sa curfew ug sa lisod nga mga kahimtang niadtong 1997, dihay 3,154 nga nanambong sa Memoryal sa tibuok Albania. Ug bisan pa sa anarkiya, ang mga magmamantala padayong nagsangyaw, nga naghatag ug kahupayan sa katawhan samtang sa samang higayon nagmabinantayon usab sa ilang kaugalingon.

Sa dihang nasayran sa Komite sa Nasod nga ang mga igsoon sa Gjirokastër nagkinahanglag pagkaon ug literatura, nagsabotsabot sila kon dili ba peligroso nga magpadala didto ug trak nga may kargang pagkaon ug literatura.  Apan usa ka sister ang misalga sa ilang panaghisgot ug miingon nga may usa ka magsisibya, nga tingali may dalang mapuslanong impormasyon, ang buot makigkita sa mga brader.

Ang magsisibya, nga wala mahibalo kon unsay gihisgotan sa komite, mitambag: “Kon unsa man ugaling ang inyong buhaton, ayaw mog adto sa habagatan ugma. Among nadawat ang taho nga may peligrosong butang nga giplano didto sa Tepelenë.” Tungod kay ang trak nga paingon sa Gjirokastër moagi man sa Tepelenë, gikanselar sa mga igsoon ang biyahe.

Pagkasunod adlaw, human gayod sa alas 11, usa ka linaing balita ang gitaho nga nahitabo ang usa ka mapintas kaayo ug dugoong away sa Tepelenë ug gibombahan ang tulay sa siyudad. Dako kaayo ang pasalamat sa mga brader kang Jehova kay sila napugngan sa pag-adto didto niadtong adlawa!

Sulod sa daghang semana ang pamilyang Bethel makadungog ug butobuto sa pusil sa tibuok gabii, ug kasagarang gidumala ang pagsimba sa buntag samtang may butobuto sa masinggan ug mga pagbomba. Tira pasagad lang nga pabuthon ang mga pusil paingon sa itaas, ug may kapeligrohang maigo sa saag nga mga bala. Aron makalikay sa peligro, wala manggawas ang mga membro sa pamilyang Bethel, ug ang mga maghuhubad nanglingkod sa salog nga layo sa mga bentana samtang nagpadayon sa ilang trabaho.

Sa Abril 1997, ang 7,000 ka sundalo sa Hiniusang Kanasoran nangabot aron ipasig-uli ang kalinaw sa nasod. Pagka Agosto ang kasundalohan sa Hiniusang Kanasoran namiya na sa Albania, ug busa ang mga igsoon makapangandam na alang sa distritong kombensiyon. Ang mga magmamantala nalipay tungod kay sulod sa daghang bulan sila nagtigom sa ginagmay lang nga mga grupo.

Gihold-ap sa armadong mga tulisan ang pipila ka bus nga gipakyaw sa mga igsoon paingon sa kombensiyon. Apan sa pagkahibalo nila nga mga Saksi ni Jehova diay ang mga  pasahero, sila miingon: “Lahi kamo! Dili kami makaako sa paghilabot kaninyo.”

Unsay epekto sa trazira sa buluhatong pagsangyaw sa Albania? Inay nga mapugngan ang pag-uswag, ang kadaghanan daw nahimong mas mahunahunaon sa ilang espirituwal nga panginahanglan tungod sa kapeligrohan ug kabalaka. Tungod niini, sulod lamang sa 15 ka bulan, 500 ka bag-ong magmamantala ang nagsugod sa pagsangyaw sa kanataran, ug ang total nga mga magmamantala mikabat ug kapig 1,500.

NAHIMONG INILA ANG KOSOVO

Human sa trazira, daw nahunong na ang pagbutobuto sa mga pusil, ug ang mga kongregasyon padayong nag-uswag. Apan mibutho ang mga problema sa kasikbit nga Kosovo. Nakita sa Albania ang epekto sa gubat kay ang mga panon sa mga kagiw sunodsunod nga nanabok sa ilang utlanan. Gisangyawan dayon sa mga magmamantala sa Albania ang mga kagiw bahin sa mensahe sa paglaom ug gihatagag makapahupay nga literatura. Giatiman usab nila pag-ayo ang 22 ka Saksi ni Jehova ug ang ilang gagmay pang mga anak.

Pagka Agosto, sa dihang nahuman na ang gubat, ang mga igsoong taga-Kosovo namalik sa ilang mga balay, apan dili kay sila lamang. Gikuyogan sila sa Albaniano ug Italyanong mga igsoon, apil ang napulo ka espesyal payunir, nga buot motabang kanila sa espirituwal. Pagkatapos sa 1999 nga tuig sa pag-alagad, dihay 1,805 ka magmamantala sa Albania ug 40 sa Kosovo.

MAS LIG-ON SA ESPIRITUWAL

“Nalipay ko nga daghan na kaayo ang atong gihubad,” matod ni Nasho Dori sa wala pa siya mamatay, “apan ang ato gayong gikinahanglan mao ang New World Translation​—usa ka de-kalidad nga Bibliya nga makapalig-on sa atong pagtuo!” Tulo lamang ka tuig human mamatay si Nasho, niadtong 1999, giaprobahan sa Nagamandong Lawas ang  paghubad sa New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa pinulongang Albaniano.

Panahon sa kombensiyon niadtong tuig 2000, may talagsaong sorpresa alang sa Albaniano nga mga mamiminaw​—giluwatan ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa pinulongang Albaniano! Ang kugihang tem sa mga maghuhubad bug-os kasingkasing ug kalag nga nagtrabaho sa maong proyekto, busa kadto ilang nahuman nga wala ray tuig. Usa ka regular payunir nga kanhi Komunistang membro sa parliamento misulat: “Pagkatalagsaon! Sa dihang nahuman ko ang pagtuon niini nga hubad, ayha ko pa mapabilhi ang pagkanindot sa Bibliya, lakip ang kasagarang ginamit nga mga pulong, balak, ug matahom nga mga asoy niini. Sa dihang nabasa ko ang bahin sa mga milagro nga gihimo ni Jesus ug ang pagsaway ug pagbiaybiay batok kaniya, samag gisamaran ang akong balatian. Buhi kaayo sa akong handurawan ang maong makapatandog nga mga talan-awon!”

Sa maong panahon, may 2,200 ka magmamantala sa Albania ug 40 na ang membro sa pamilyang Bethel. May  mga apartment nga giabangan, apan gikinahanglan ang dugang kuwarto. Busa, giaprobahan sa Nagamandong Lawas ang pagpalit ug tulo ka ektaryang yuta sa gawas sa Tiranë, sa lungsod sa Mëzez. Aron mas madumala ang nag-uswag nga kanataran sa Albania ug Kosovo, ang Komite sa Nasod nagsugod paglihok ingong Komite sa Sanga niadtong tuig 2000.

Sa pagsugod sa konstruksiyon sa bag-ong pasilidad sa sangang buhatan niadtong Septiyembre 2003, ang Albania nagtaho ug 3,122 ka magmamantala. Sa samang panahon, ang paghubad sa Hebreohanong Kasulatan sa pinulongang Albaniano nagpadayon. Dili lang kay ang buluhatong pagsangyaw kusog nga nag-uswag kondili ang mga magmamantala nakahimo usab ug dalayegong espirituwal nga pag-uswag. Daghan sa 20 ka batan-ong lalaki nga naglangkob sa unang klase sa Tunghaan sa Ministeryal nga Pagbansay sa Albania niadtong Agosto 2004 maoy mga tin-edyer pa sa dihang sila nag-atiman sa mga kongregasyon panahon sa trazira mga katuigan nga miagi. Pagkamalipayon nila nga sa maong panahon sila dugang nakadawat ug teokratikanhong pagbansay!

‘ANG YAWA NASUKO’

“Gitudloan ni Jehova ang Katawhan sa Paghikog!” mao ang mga ulohan sa mantalaan niadtong Pebrero 2005. Gibalita sa telebisyon ug mga mantalaan ang bakak nga hulungihong nga ang usa ka tin-edyer nga babayeng naghikog maoy usa kono ka Saksi ni Jehova. Sa pagkatinuod, kadto nga tin-edyer wala gani magtuon sa Bibliya ug wala usab motambong ug mga tigom. Bisan pa niadto, ang maong hitabo gigamit sa mga magsusupak sa pag-atake kanila.

Ang mga magtutudlo nagbiaybiay sa mga anak sa Saksi. Ang mga brader nawad-an sa ilang mga trabaho. Giinsistir sa mga tawo nga idili ang atong kalihokan. Bisag gisulayan sa mga brader ang pagpatin-aw sa ilang baroganan diha sa media, ang mga balita migrabe hinuon.

 Dayag nga nagkinahanglag giya ug pagpaluyo ang mga alagad ni Jehova aron masagubang ang maong bag-ong pag-atake. Busa gihikay sa sangang buhatan nga ikapahayag ang usa ka espesyal nga pakigpulong aron ipatin-aw ang kahinungdanon sa pagpadayon sa pagsangyaw sa kamatuoran aron ikayagyag ang makadaot nga kabakakan. Gidasig ang mga igsoon nga sila mangatarongan sa mga tawo ug dili magpadaog sa kahadlok sa tawo. Mahimong ilang ipangatarongan ngadto sa matarong ug kasingkasing nga mga tawo nga miuswag ang gidaghanon sa mga Saksi ni Jehova sa miaging pipila lang ka tuig, ug dili unta kana mahitabo kon naghikog pa ang mga Saksi. Ang maong matang sa pag-atake dili gayod bag-o. Nahinumdoman sa mga igsoon ang bakak nga mga balita nga si Spiro Vruho naghikog sa katuigang 1960. Seguradong mapakyas ang bag-ong mga balita, ug kini nahitabo gayod!

Paglabay sa pipila lang ka bulan, sa Agosto, si David Splane nga membro sa Nagamandong Lawas miduyog sa 4,675 ka delegado gikan sa Albania ug Kosovo sa ilang distritong kombensiyon. Walay kasudlan ang kalipay sa mamiminaw sa dihang giluwatan ni Brader Splane ang kompletong New World Translation of the Holy Scriptures diha sa pinulongang Albaniano!

“Mao diay nga naningkamot pag-ayo si Satanas sa pagbabag kanato!” matod sa brader nga dugay nang Saksi. “Nasuko siya tungod sa daghan kaayong maayong mga butang nga nahitabo sa katawhan ni Jehova.”

Bisan pa sa negatibong mga balita diha sa media, ang mga alagad sa Diyos sa Albania nahimong mas lig-on. Daghang dili-magtutuong mga bana ug mga paryente nga nakasabot sa bakak nga mga balita ang misugod pagtuon sa Bibliya ug nahimong mga magmamantala. Bisan pa sa grabe kaayong mga pag-atake ni Satanas, ang kabubut-on ni Jehova natuman. Ang pamilyang Bethel mibalhin ngadto sa bag-ong sangang buhatan, ug ang ikaduhang klase sa Tunghaan sa Ministeryal nga Pagbansay nagpadayon.

 PAGPAHINUNGOD SA SANGANG-BUHATAN

Niadtong Hunyo 2006, si Theodore Jaracz ug Gerrit Lösch, mga membro sa Nagamandong Lawas, maoy apil sa 350 ka delegado gikan sa 32 ka nasod nga mitambong sa pagpahinungod sa bag-ong pasilidad sa sangang-buhatan. Mitambong usab sa pagpahinungod si Sotir Ceqi, kinsa gipaantos pinaagig mga pagpakoryente sa katuigang 1940. Hapit nang 80 ang iyang edad karon ug siya malipayon gihapon nga nag-alagad.

“Gidamgo ko lang kining adlawa,” matod ni Frosina Xheka, nga nag-alagad gihapong maunongon bisan pa sa grabeng kalisdanan sulod sa daghang dekada. Si Polikseni Komino, ang biyuda ni Jani, didto usab ug nag-asoy bahin sa iyang mga anak babaye ug apong-babaye, nga nag-alagad ingong mga regular payunir. Mitambong usab si Vasil Gjoka, nga karon nabako na latas sa daghang katuigan nga pag-antos. Nanglugmaw ang mga luha sa iyang mga mata samtang iyang gihinumdoman ang pagbisita ni Leonidha Pope ug ang sekretong pagbawtismo kaniya niadtong 1960.

 Ang sangang-buhatan kanhi sa Tiranë gihimo nga usa ka Kingdom Hall ug pinuy-anan alang sa 14 ka misyonaryo. Ang unom ka klase sa Tunghaan sa Ministeryal nga Pagbansay nakapatunghag matinumanon ug masakripisyohong mga espesyal payunir nga nakatabang pag-ayo sa kanataran sa Albania. Ang kapin sa 950 ka lokal nga mga regular ug espesyal payunir nagpasundayag ug susamang kasibot sa pag-ebanghelyo.

KON UNSAY ANAA PA SA UNAHAN

Gipabilhan pag-ayo sa atong kaigsoonan sa Albania ang Bibliya ug ang literatura nga nahubad ngadto sa ilang pinulongan. Ang buluhaton ni Jehova niining maong bahin sa kanataran nagpadayon sa pag-uswag. Gawas pa sa madasigon ug takos nga mga igsoong lalaki nga ginabansay sa pagpas-an sa teokratikanhong responsabilidad, “ang kababayen-an nga nagapahayag sa maayong balita maoy usa ka dakong panon.”​—Sal. 68:11.

Ang mga Saksi ni Jehova sa Albania maoy buhing pamatuod nga natuman kining inspiradong mga pulong: “Bisan unsa nga hinagiban nga buhaton batok kanimo dili magmalamposon, ug ang matag dila nga mosulti batok kanimo sa paghukom imong pagahukman. Mao kini ang panulondon sa mga alagad ni Jehova.” (Isa. 54:17) Tungod sa dili-takos nga kalulot ug kusog ni Jehova, wala sila mabungkag sa diktador nga pagmando, pagpaantos, pagpalain, pagpangdaot sa media, ug personal nga mga suliran.

Ang katawhan ni Jehova sa Albania tino gayong makalaom sa umaabot sa maunongong gugma ug panalangin sa Diyos. Bisag unsa pay mga kalisdanan, nalipay silang nakabaton sa pribilehiyo sa paglipay sa kasingkasing sa ilang langitnong Amahan ug sa paglaom nga gibutang sa ilang atubangan. (Prov. 27:11; Heb. 12:​1, 2) Ang usa ka hinungdanong butang nga balikbalik natuman sa kasaysayan sa katawhan ni Jehova sa Albania mao kini: Si Jehova dili gayod malimot sa dagko ug gagmay nga mga sakripisyo sa iyang maunongong mga alagad, bata man o tigulang.​—Heb. 6:10; 13:16.

[Blurb sa panid 130]

Ang ulohan unang gihubad nga Ang Sista sa Diyos

[Blurb sa panid 140]

“Kon Kristohanon ka, makig-away ka sama sa mga pari!”

[Blurb sa panid 189]

“Nahutdan mig mga porma alang sa taho sa pagsangyaw”

 [Kahon/Hulagway sa panid 132]

Katibuk-ang Larawan sa Albania

Yuta

Ang Albania nahimutang sa habagatan-sidlakang Uropa, amihanan sa Gresya ug sidlakan sa pinakatikod sa Italya. Ang luna niini maoy 28,750 kilometro kuwadrado, ug ang kabaybayonan niini maoy 362 kilometros ubay sa Adriatiko ug Ionian nga kadagatan. Ang lulinghayawang baybayon sa Albania, nga nagsukad sa Vlorë hangtod sa Sarandë, adunay putiong balas ug berde-asul nga katubigan ug nahimutang sa luyo niini ang habog nga kabukiran. Ang amihanan ug ilaya nga bahin sa nasod napunog gansangon nga kabukiran, samtang ang habagatan-kasadpang bahin niini adunay tabunok nga kapatagan nga gihimong mga uma.

Populasyon

Ang populasyon niini gibanabana nga 3,600,000 ug ang kadaghanan maoy etnikong mga Albaniano, nga may gamayng porsiyento sa etnikong mga grupo sa Roma, Grego, ug Serbia.

Klima

Ubay sa habagatang patag nga mga lugar duol sa baybayon, ang mga ting-init may aberids nga 26 grado Celsius. Apan kon tingtugnaw sa amihanang kabukiran sa Dibër, ang mga temperatura moubos ngadto sa -25 grado Celsius.

Pagkaon

Ang usa ka matang sa tinapay nga gibutangan ug spinach, keso, kamatis, ug sibuyas o nagkadaiyang utanon o karne gitawag ug byrek. Ang karneng manok o karnero nga gihurno sa laming sarsa nga yogurt ug dill gitawag ug tava e kosit. Tiggamit ang mga Albaniano ug kutsara panahon sa pagkaon, kay kasagaran sila adunay sabaw ug linat-an. Sa espesyal nga mga okasyon diin may idalit nga karne sa karnero, ang ulo niana mao ang kasagarang idulot sa pinasidunggang bisita. Lakip sa daghang panam-is sa Albania mao ang baklava (anaa sa tuo) ug kadaif, nga hinurno nga minasang harina nga punog arnibal o dugos ug nuts. Alang sa usa ka Albaniano, ang tinapay maoy pangunang pagkaon. Kon mosulti kang nakakaon ka na, ikaw moingon lang ug “Hëngra bukë,” nga nagkahulogang “Mikaon kog tinapay.”

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 134]

Unang mga Kombensiyon

Gawas pa sa mga Miting Publiko sa Dominggo nga ginahimo sa Albaniano nga pinulongan, ang mga Albaniano sa New England, T.B.A. kasagarang nakig-uban sa Ingles o Gregong mga kongregasyon. Sa katuigang 1920 ug 1930, malipayon ang mga Albaniano nga nanambong sa mga kombensiyon nga gihimo sa Gregong pinulongan. Apan nalipay sila sa pagtaod ug badge sa kaugalingon nilang pinulongan, nga mabasa: “Tulo-ka-Adlaw nga Kombensiyon sa Albanianong mga Estudyante sa Bibliya.”

[Mga hulagway]

Ang badge (sa tuo) nga gitaod sa Albaniano nga mga igsoon (ubos) panahon sa kombensiyon sa Boston tali sa mga tuig 1926 ug 1930

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 151, 152]

“Wala Gayod Kami Biyai ni Jehova!”

FROSINA XHEKA

NATAWO 1926

NABAWTISMOHAN 1946

KAAGI SA KINABUHI Iyang nakat-onan ang kamatuoran samtang tin-edyer pa. Bisag gisupak siya sa iyang mga ginikanan, ug ang mga awtoridad nagpalain kaniya, gibati niyang suod kang Jehova ug sa iyang organisasyon. Namatay siya nga matinumanon niadtong 2007.

◼ Nakat-onan ni Frosina ang kamatuoran gikan sa iyang magulang nga mga lalaki sa katuigang 1940. Gipalayas siya sa iyang dili-Saksing mga ginikanan tungod kay gidumilian niya ang pagminyo sa gibuya kaniya. Gisagop siya sa usa ka brader, si Gole Flloko, ug giisip siya nga samag iyang anak nga babaye.

“Kas-a ako gidakop tungod kay midumili ko sa pagbotar,” matud ni Frosina. “Ako rang usa sa kuwarto apan mga 30 ka polis ang mialirong kanako. Ang usa misinggit, ‘Nahibalo ka bag unsay mahimo namong buhaton kanimo?’ Gibati ko nga si Jehova nag-uban kanako ug miingon, ‘Wala kamoy mahimo nga bisan unsa kon dili itugot sa Soberanong Ginoong Jehova!’ Abi nilag buang ko, mao nga sila miingon, ‘Hala pahawa!’ Di ba, husto ko? Si Jehova nag-uban kanako!”

Niadtong 1957, si Frosina naminyo kang Luçi Xheka, ug sa ngadtongadto nakabaton silag tulo ka anak. Sa sayong bahin sa katuigang 1960, si Luçi nahimong membro sa bag-ong naporma nga Komite sa Nasod, nga maoy nagdumala sa buluhaton sa Albania. Sa wala madugay siya nasentensiyahan ug lima ka tuig nga pagkadetenido o pagkabilanggo sa kampo didto  sa Gramsh, nga layo kang Frosina ug sa mga bata. Padayong nagsangyaw didto si Luçi ug naghisgot bahin sa organisasyon. Ang mga tawo sa Gramsh nahinumdom kaniya hangtod niining adlawa.

Kay si Luçi usa man ka detenido, si Frosina gibutang sa listahan sa mga tawong markado, busa siya dili opisyal nga makapalit ug pagkaon. Matud ni Frosina: “Way sapayan kadto. Gibahinan kami sa pipila ka igsoon kon unsay ilang nabatonan. Nabuhi ra kami tungod kay wala gayod kami biyai ni Jehova!”

Sa pagkamatay ni Luçi, talagsa na lang magtigom ang mga igsoon. Apan si Frosina nagsangyaw gihapon. Siya nahinumdom: “Si John Marks mibisita kanamo sa katuigang 1960. Sa dihang sa kataposan nahibalag ko ang iyang asawa, si Helen, niadtong 1986, akong gibati nga kami nagkailhanay na sulod sa daghang katuigan! Kami ni Luçi sekretong nagpadalag mga mensahe ngadto sa magtiayong Marks, ug ilang gipasa kadto ngadto sa mga igsoon sa Brooklyn.”

Sa dihang ang pagdili giwagtang na niadtong 1992, si Frosina maoy usa sa siyam ka bawtismadong Saksi nga nabilin sa Albania. Siya regular sa mga tigom ug nagsangyaw siya sa adlaw mismo sa iyang pagkamatay niadtong 2007. Sa dayon na siyang mamatay, si Frosina miingon: “Gihigugma ko si Jehova sa tibuok kong kasingkasing! Wala gayod ako maghunahuna nga mokompromiso sa akong pagtuo. Nahibalo ko nga ako may dakong pamilya sa tibuok kalibotan, apan karon dili matukib ang akong gibati nga makita kon unsa diay kadako ang teokratikanhong pamilya dinhi sa Albania. Si Jehova kanunayng nag-uban kanato, ug siya nagakupot gihapon kanato pinaagi sa iyang mahigugmaong mga kamot!”

[Hulagway]

Si Frosina Xheka niadtong 2007

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 159, 160]

Gikan sa Diyutay nga Literatura Ngadto sa Daghan Kaayo

VASIL GJOKA

NATAWO 1930

NABAWTISMOHAN 1960

KAAGI SA KINABUHI Siya lig-ong midapig sa kamatuoran taliwala sa diktadora nga pagmando. Nag-alagad siya karon ingong ansiyano sa Tiranë.

◼ Nahinumdom ko nga nakakita kog Gregong Watchtower sa among balangay sa Barmash sa katuigang 1930. Gitudlo sa akong amahan ang maong magasin ug siya miingon, “Husto kanang mga tawhana!” Ayha pa nako nasabtan ang iyang mga pulong sa ulahi na nga katuigan. Gusto kong mobasag Bibliya, bisan pag peligroso niadto ang pagbatog kopya. Sa dihang gilubong ang amahan sa akong bayaw nga babaye, nahibalag ko ang usa ka brader gikan sa Tiranë. Nangutana ko niya bahin sa ilhanan sa “kataposang mga adlaw” diha sa Mateo kapitulo 24. Iya kanang gipatin-aw, ug gisulti ko dayon sa matag usa ang akong nakat-onan.

Niadtong 1959, mitambong ko sa usa ka pribadong tigom uban sa mga igsoon didto sa balay ni Leonidha Pope. Nabasa ko na ang basahong Pinadayag ug busa nangutana ko kon unsa ang mapintas nga mananap ug ang Dakong Babilonya. Sa dihang kana gipatin-aw sa mga brader kanako, ako nahibalo nga kadto mao ang kamatuoran! Nagpabawtismo ako paglabay sa usa ka tuig.

Madasigon ko sa pagsangyaw, ug tungod niadto ako gipapahawa sa akong trabaho. Busa, nangita kog paagi ug nakakita ko ug usa ka huyang nga karomata nga binuhat sa tabla ug nanghatod ug mga tinda sa Tiranë. Bisan tuod limitado ang akong pakigkontak sa mga igsoon ug wala koy literatura, ako padayong nagsangyaw.

Sa sayong bahin sa katuigang 1960, sa wala pa mahimong detenido si Leonidha Pope, nakakuha siyag duha ka Gregong mga  basahon nga giyuhot ngadto sa Albania. Iyang gihubad kana sa kusog nga tingog, ug gisulat ko ang iyang gisulti diha sa notbok. Unya, iya kong gipahimog mga kopya niadto ug gipadala kana ngadto sa pipila ka igsoon sa Berat, Fier, ug Vlorë.

Pagkadako sa nahitabong mga kausaban sukad sa katuigang 1990! Ako nalipay gayod nga makita ang daghan kaayong literatura nga gihatag kanamo ni Jehova. Sukad sa 1992 hangtod karong adlawa, kami nakapahimutang ug kapig 17 milyones ka magasin sa Albaniano nga pinulongan! Ang bag-ong mga basahon gihubad na sa pinulongang Albaniano, ug ang tibuok New World Translation nahubad na usab diha sa among pinulongan! Sa dihang akong hinumdoman ang katuigan nga kami walay literatura, di ko mapugngan ang akong mga luha sa kalipay. Kay dugayng panahon nga kami diyutay rag literatura, mapasalamaton gayod kami nga kini dagaya na karon!

 [Kahon/​Mga hulagway sa panid 163, 164]

Nakaplagan Ko ang Labing Hinungdanong Trabaho sa Nasod nga Akong Natawhan

ARDIAN TUTRA

NATAWO 1969

NABAWTISMOHAN 1992

KAAGI SA KINABUHI Nakat-onan niya ang kamatuoran sa Italya ug human niadto mibalik siya sa Albania. Siya usa ka membro sa Komite sa Sangang-Buhatan sa Albania.

◼ AKO 21 anyos niadtong 1991 sa dihang mibiya ako sa Albania uban ang linibo ka kagiw. Among giilog ang usa ka barko nga paingon sa Italya. Kabos ang Albania, busa ako nalipay nga ako nakaeskapo. Abi nakog kadto maoy katumanan sa usa ka damgo.

Human sa duha ka adlaw sa Brindisi, Italya, ako miyuhot ug gawas sa kampo sa mga kagiw aron mangitag trabaho. Usa ka lalaki ang mihatag kanakog gamayng kinopya nga mensahe sa Bibliya sa pinulongang Albaniano ug nagdapit kanako sa usa ka tigom niadtong hapona. Nakahunahuna ko dayon: ‘Tuod no, maayo pag moadto ko didto kay basin may mohatag kanakog trabaho!’

Wa gyod nako damha ang ilang mahigalaong pag-abiabi kanako. Human sa tigom sa Kingdom Hall, ang tanan miduol kanako ug sila mainiton ug mahigugmaon. Gidapit ako sa usa ka pamilya alang sa panihapon. Maayo ang ilang pagtagad kanako ug matinahoron sila bisan pag ako dili maayog-pamiste ug ilegal nga Albanianong kagiw.

Sa sunod nga tigom, si Vito Mastrorosa nagtanyag kanakog pagtuon sa Bibliya. Kadto akong gidawat ug sa wala madugay akong nailhan nga kini mao ang kamatuoran. Niadtong Agosto 1992, ako nabawtismohan sa Italya.

Ang akong mga dokumento sa pagkaresidente sa kataposan nahikay ra. Nakabaton kog maayong trabaho ug nagpadala nag kuwarta ngadto sa akong pamilya sa Albania. Apan naghunahuna ko: ‘Karon nga wala na idili ang buluhaton sa Albania, aduna gayoy dakong  panginahanglan didto. Mouli ba kaha ko ug didto mag-alagad? Apan unsa kahay reaksiyon sa akong pamilya? Nagkinahanglan sila sa kuwartang akong ipadala kanila. Unsay isulti sa mga tawo?’

Unya giteleponohan ko sa sangang-buhatan sa Tiranë ug gipangutana ko kon gusto ba nakong moadto didto ug magtudlog Albaniano ngadto sa usa ka grupo sa Italyanong mga espesyal payunir nga mamalhin sa Albania sa Nobyembre niadtong tuiga. Seryoso kong namalandong tungod sa ilang panig-ingnan. Mangadto sila sa teritoryo nga akong gibiyaan. Dili sila makamaong mosultig Albaniano apan malipay silang moadto didto. Ang akong pinulongan ug kultura maoy Albaniano. Unya nganong ania man ko sa Italya?

Midesisyon ko ug misakay sa barko kauban niadtong mga espesyal payunir. Misugod dayon ko sa pag-alagad sa gamayng Bethel. Nagtudlo kog Albaniano sa buntag ug naghubad sa hapon. Sa sinugdan, wala malipay ang akong pamilya. Apan sa dihang nasabtan nila kon nganong mibalik ko sa Albania, misugod sila sa pagpamati sa maayong balita. Sa wala madugay ang akong mga ginikanan, duha ka magulang nga babaye, ug usa ka igsoong lalaki nabawtismohan.

Nagbasol ba ko nga gitalikdan ko ang trabaho ug kuwarta sa Italya? Wala gayod! Nakaplagan ko ang labing hinungdanong trabaho sa Albania. Alang kanako, ang trabaho nga tinuod nga hinungdanon ug mohatag ug malungtarong kalipay mao ang pag-alagad kang Jehova pinaagi sa paggamit sa tanan nimong nabatonan!

[Hulagway]

Si Ardian ug iyang asawa, si Noadia

 [Kahon/​Mga hulagway sa panid 173, 174]

Natapos ang Sekretong mga Tigom

ADRIANA MAHMUTAJ

NATAWO 1971

NABAWTISMOHAN 1993

KAAGI SA KINABUHI Siya gidapit sa usa ka sekretong tigom, ug human niadto nahitabo ang dakong kausaban. Nag-alagad siya karon ingong espesyal payunir.

◼ SA DIHANG namatay ang akong ig-agaw niadtong 1991, nadunggan ko ang usa ka babayeng ginganlag Barie nga nagpalig-on sa akong iyaan pinaagi sa paghisgot sa mga saad sa Bibliya. Dihadiha ako misukna ug daghang pangutana ug gidasig ako nga makigkita sa iyang higalang si Rajmonda sa iyang gitrabahoan. Ang pamilya ni Rajmonda nanambong sa “klase.” Gisultihan ako ni Rajmonda nga kinahanglang taudtaod una namong hisgotan ang Bibliya, kay ang klase dili dayon modawat ug mga bag-ohan. Nakaangay ko sa akong nakat-onan, ug sa wala madugay gitugtan na ko sa pagtambong.

Ang nagtambongan sa maong klase maoy di-bawtismadong mga tawo nga misugod na sa pag-uban kaniadto kang Sotir Papa ug Sulo Hasani diha sa mga panagkatigom. Mga katuigan una pa niana, ang mga Sigurimi nakayuhot sa mga klase ug gisumbong ang mga igsoon sa kapolisan. Busa ang tanan may panagana ug maampingon kon kinsay dapiton sa mga tigom!

Sa una kong tigom, akong nasayran nga kinahanglan kaming maghimog listahan sa among mga higala ug isulti kanila kon unsay among nakat-onan. Ako dayong gisultihan si Ilma Tani. Sa wala madugay siya gitugotan sa pagtambong sa klase. Ang gamay namong klase nga may 15 lamang ka tawo daling midaghan.

Niadtong Abril 1992, si Michael ug Linda DiGregorio mibisita sa Berat. Gisugyot nila nga dili kami magpanuko sa pagdapit sa mga tawo sa iyang pakigpulong. Ingong resulta, 54 ka tawo ang nanambong. Walay usa pa kanamo ang bawtismado niadto. Human sa  maong tigom, nagpusotpusot ang among mga pangutana sa magtiayong DiGregorio sulod sa daghang oras. Nasayran ra gyod namo kon unsaon paglihok sa among grupo.

Sa wala madugay opisyal nang giila ang mga Saksi ni Jehova. Si Ilma ug ako, uban ang duha ka brader, nangadto sa Tiranë aron makakat-on kon unsaon pagbalay-balay. Gihangyo kami nga moadto sa Berat aron tudloan ang uban sa among nakat-onan. Among gihimo ang kutob sa among maarangan. Sa dihang ang upat ka Italyanong espesyal payunir giasayn sa Berat niadtong Marso 1993, ang kongregasyon miuswag pag-ayo, nga may duha ka tigom matag semana nga gihimo sa dayag.

Niadtong maong bulan sa Marso, si Ilma ug ako nabawtismohan sa unang espesyal nga asembliya sa Tiranë. Dihay 585 nga nanambong. Kami nagregular payunir ug sa wala madugay gidapit nga mag-espesyal payunir, ug kami mao ang unang lokal nga mga espesyal payunir. Dili na sekreto ang tanang kalihokan. Dayon giasayn mi sa Korçë.

Si Ilma naminyo sa ulahi kang Arben Lubonja, nga nag-inusarang nagsangyaw sa Korçë pipila ka bulan una pa niana. Sa kadugayan, sila nag-alagad sa buluhaton sa sirkito, ug sa pagkakaron sila nag-alagad na sa Bethel. Nalipay ko nga gidapit ko niadto si Ilma sa maong klase!

Niining bag-o pa, samtang naglingkod ko sa usa ka distritong kombensiyon nga may tumatambong nga kapig 5,500, misantop sa akong hunahuna ang among sekretong klase. Pagkadakong kausaban ang gihimo ni Jehova! Ang mga tigom ug asembliya wala na karon himoa sa tago. Bisag ginatos ka brader ang mibiya sa Berat tungod sa ekonomiya, ang among gamayng klase nahimo na karong lima ka mauswagong mga kongregasyon!

[Hulagway]

Si Ilma (Tani) ug Arben Lubonja

 [Kahon/Hulagway sa panid 183]

“OK, Mangadto Ta!”

ALTIN HOXHA UG ADRIAN SHKËMBI

NATAWO Silang duha niadtong 1973

NABAWTISMOHAN Silang duha niadtong 1993

KAAGI SA KINABUHI Ilang gibiyaan ang unibersidad aron magpayunir, ug sila karon nag-alagad ingong mga ansiyano sa kongregasyon.

◼ SA SAYONG bahin sa 1993, nagtungha sila sa usa ka unibersidad sa Tiranë. Usa ka higala ang nakigsulti kanila sulod sa daghang oras bahin sa iyang nakat-onan gikan sa mga Saksi ni Jehova. Ang tanang gihisgotan suportado sa Bibliya. Sa ulahi sila nakakat-on ug dugang pa, nagpadapat sa ilang nakat-onan, ug nabawtismohan sa mao ra pod nga tuig. Sa ting-init niadtong tuiga, sila nanangyaw sa Kuçovë, diin walay mga magmamantala niadtong panahona.

Sa dihang nakauli sila sa Tiranë, si Adrian miingon kang Altin: “Nganong mangeskuyla pa man ta? Kinahanglan natong ipadayon ang pagsangyaw didto sa Kuçovë!”

Ang tubag ni Altin mao, “OK, mangadto ta!” Pito ka bulan human sa ilang bawtismo, sila namalik sa Kuçovë.

Gipanalanginan gayod ni Jehova ang ilang mga paningkamot. Sa pagkakaron, kapig 90 ka magmamantala ang aktibo sa Kuçovë. May mga 25 ka Saksi na nga namiya didto aron mahimong mga payunir o mag-alagad sa Bethel. Si Adrian ug Altin maoy nagdumalag mga pagtuon sa kadaghanan nila.

Sa paghinumdom bahin sa pagtungha sa unibersidad, si Altin mipahiyom ug miingon: “Si apostol Pablo mihukom nga dili mangagpas ug kalibotanong karera, ug niadtong 1993 gihimo ko ang susamang desisyon. Wala gayod ako magbasol sa dihang ako miingon, ‘OK, mangadto ta!’”

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 191, 192]

Usa ka Magtutudlog Ateyismo Nagtudlo Karon sa Kamatuoran

ANASTAS RUVINA

NATAWO 1942

NABAWTISMOHAN 1997

KAAGI SA KINABUHI Siya nagtudlog ateyismo sa iyang sakop nga mga sundalo sa wala pa niya makat-oni ang kamatuoran gikan sa iyang mga anak. Siya karon nag-alagad ingong ansiyano ug espesyal payunir.

◼ HUMAN makagraduwar sa akademiya sa militar niadtong 1971, ako nahimong politikanhong komisyonado sa brigada. Gigamit kini nga termino kay giwagtang man sa gobyerno ang mga ranggo sa militar sa tuig 1966. Ang usa sa akong mga responsabilidad mao ang pag-indoktrinar sa akong mga sakop bahin sa ideolohiya nga ang Diyos wala maglungtad. Ako nagpatin-aw sa pilosopiya nga ang relihiyon maoy samag opio sa katawhan.

Ako adunay asawa ug tulo ka anak. Niadtong 1992, ang anak kong lalaki nga si Artan, misugod pagtambong sa relihiyosong mga tigom sa mga Saksi ni Jehova sa Tiranë. Unya gikuyog niya ang iyang manghod nga babaye nga si Anila. Sa akong hunahuna kadto maoy pag-usik sa ilang panahon ug binuang gayod. Busa, nahitabo ang daghang panaglalis sulod sa balay.

Usa ka adlaw, sa kamausisahon akong gipunit ang usa ka magasing Bantayanang Torre. Daw dili ko makatuo nga naundan kini ug makataronganong kamatuoran. Apan bisag nagpadayon si Artan ug Anila pagdasig kanako, dili ko gustong magtuon sa Bibliya. Nangatarongan ko nga dili ka makatuon sa Bibliya kon dili ka motuo sa Diyos. Niadtong 1995, ang librong Life​—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? giluwatan sa Albanianong pinulongan. Gihatagan kog kopya ni Artan ug Anila. Kadtoy nakakombinsir nako. Aduna gayoy Diyos! Wala na koy ikapasumangil pa, busa kinahanglang magtuon  ko. Sa wala madugay ang akong asawa, si Lirie, miduyog sa akong pagtuon ug kami nakombinsir sa kamatuoran.

Sa tinuoray, dugay ang akong pag-uswag. Ako 53 anyos na niadto ug dili sayon ang pagsalikway sa akong politikanhon ug militaryong tinamdan. Makaingon ko nga ang Maglalalang, si Jehova, maoy mitabang aron mouswag ako.

Dili ko gusto nga mahimong magmamantala kay akong gikabalak-an ang pagsangyaw sa mismong mga tawo nga gitudloan ko sa ateyismo. Unsa unyay ilang hunahunaon? Samtang kami nagtuon usa niadto ka adlaw, gibasa kanako ni Vito Mastrorosa ang asoy bahin ni Saulo sa Tarso. Kadtoy nakakombinsir nako! Si Saulo naglutos sa mga Kristohanon, nakakat-on sa kamatuoran, ug unya nagsangyaw. Ako nahibalo nga sa tabang ni Jehova ako makasangyaw usab.

Usahay makatawa gihapon ko sa akong kaugalingon samtang nagpadayon si Jehova sa pagtabang nako aron dili na mahimong sobra ka estrikto, aron mahimong mas makataronganon, ug dili samag komandante militar. Ako inanay nga miuswag.

Dili na ko makig-ergo sa akong mga anak bahin sa kamatuoran. Hinunoa, ako mapasigarbohon kanila. Si Artan nag-alagad ingong espesyal payunir ug ansiyano. Ang akong mga anak nga babaye, si Anila ug Eliona, nag-alagad sa Bethel sa Tiranë.

Ako ug si Lirie nag-alagad ingong mga espesyal payunir. Gibati namo nga usa ka dakong pribilehiyo ang pagtudlo sa mga tawo sa kamatuoran bahin sa atong Dakong Maglalalang ug makita ang mga kausaban diha sa ilang kinabuhi. Usa gayod ka dakong kalipay nga ikapaambit sa uban ang tinuod nga paglaom nga gipasukad sa mga saad sa bugtong buhi ug matuod nga Diyos, si Jehova!

[Hulagway]

Gikan sa wala ngadto sa tuo: si Artan, si Anila, si Lirie, si Anastas, si Eliona, ug ang iyang bana nga si Rinaldo Galli

 [Chart/Graph sa panid 176, 177]

TALAAN SA HINUNGDANONG MGA PANGHITABO—Albania

1920-1922 Mga Albaniano nakakat-on sa kamatuoran didto sa Tinipong Bansa.

1922 Si Thanas Idrizi miuli sa Gjirokastër dala ang kamatuoran.

1925 Tulo ka gagmayng mga klase sa pagtuon sa Bibliya naglihok sa Albania.

1928 Ang “Photo-Drama of Creation” gisalida sa daghang siyudad.

1930

1935-1936 Gihimo ang usa ka dakong kampanya sa pagsangyaw.

1939 Gidili sa gobyerno ang mga Saksi ni Jehova.

1940

1940 Siyam ka brader gibilanggo tungod sa neyutralidad.

1946 Nagsugod ang Komunistang gobyerno.

1950

1960

1960 Ang Komite sa Nasod nagsugod pagdumala sa buluhaton sa Albania.

 1962 Mga membro sa komite gibalhog sa mga kampo sa pinugos nga trabaho.

1967 Ang Albania opisyal nga nahimong ateyistiko.

1980

1990

1992 Mga Saksi ni Jehova legal nang giila.

1996 Si Milton Henschel mitambong sa unang pagpahinungod sa Bethel.

1997 Ang trazira nagsugod.

2000

2005 Ang kompletong New World Translation giluwatan sa pinulongang Albaniano.

2006 Ang sangang buhatan gipahinungod sa Mëzez, Tiranë.

2010

[Graph]

(Tan-awa ang publikasyon)

Total nga mga Magmamantala

Total nga mga Payunir

4,000

3,000

2,000

1,000

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

 [Mga mapa sa panid 133]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MONTENEGRO

KOSOVO

MACEDONIA

GRESYA

Ioannina

Lake Scutari

Lake Ohrid

Lake Prespa

DAGAT ADRIATIKO

ALBANIA

TIRANË

Shkodër

Kukës

Burrel

Mëzez

Durrës

Kavajë

Gramsh

Kuçovë

Fier

Berat

Korçë

Vlorë

Tepelenë

Këlcyrë

Barmash

Përmet

Gjirokastër

Sarandë

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 126]

[Hulagway sa panid 128]

Human makakat-on sa kamatuoran sa New England, T.B.A., si Thanas Idrizi mibalik sa Gjirokastër, Albania nga dala ang maayong balita

[Hulagway sa panid 129]

Gitudloan ni Sokrat Duli ang iyang igsoong lalaki sa kamatuoran

[Hulagway sa panid 137]

Gipaambit ni Nicholas Christo ang maayong balita ngadto sa opisyales sa Albania

[Hulagway sa panid 142]

Ang duha-ka-panid nga sulat nga gipadala sa Albaniano nga mga igsoon sa Boston kang Enver Hoxha

[Hulagway sa panid 145]

Si Leonidha Pope

[Hulagway sa panid 147]

“Si Jehova nagtudlo kanako nga dili nako pirmahan ang wala nako isulti.”​—Sotir Ceqi

[Hulagway sa panid 149]

Si Helen ug John Marks sa wala pa siya mobalik sa Albania

[Hulagway sa panid 154]

Si Spiro Vruho nag-alagad ingong nagapanawng magtatan-aw

[Hulagway sa panid 157]

Si Llopi Bllani

[Hulagway sa panid 158]

Bisag nag-inusara, gisaulog gihapon ni Kulla Gjidhari ang Memoryal

[Hulagway sa panid 167]

Si Michael ug Linda DiGregorio

[Hulagway sa panid 172]

Ang Orden Num. 100 naghatag ug legal nga pag-ila sa mga Saksi ni Jehova

[Hulagway sa panid 175]

Tigom sa kongregasyon sa unang Kingdom Hall, 1992, Tiranë

[Hulagway sa panid 178]

Si Areti Pina matinumanong nagsangyaw bisag nag-inusara

[Mga hulagway sa panid 184]

Ang daang mansiyon gihimong modernong mga opisina

[Hulagway sa panid 186]

“Kon mapriso mo, ayaw mog kabalaka.”​—Nasho Dori

[Mga hulagway sa panid 194]

Giluwatan ni David Splane ang kompletong “New World Translation” sa pinulongang Albaniano

[Hulagway sa panid 197]

Mga misyonaryo nga nag-alagad karon sa Albania

 [Mga hulagway sa panid 199]

Sangang-Buhatan sa Albania

Komite sa Sangang-Buhatan: Artan Duka, Ardian Tutra, Michael DiGregorio, Davide Appignanesi, Stefano Anatrelli