Estonia

KAMO giabiabi sa Estonia! Atong suroyon kining maanindot nga nasod sa Baltic diin daghag kakahoyan, kabalilihan, ug matahom nga mga baryo daplin sa baybayon. Dinhi dunay kapin sa 1,400 ka lanaw ug kapin sa 1,500 ka isla. Halos katunga sa Estonia nalukop ug bagang kalasangan ug mga kahoykahoy—nga kabahin sa kalasangan nga naglukop sa halos tibuok Europe kaniadto. Ang Estonia, nga mas gamay kon itandi sa Switzerland o Denmark, maoy usa sa kinagamyang nasod sa Europe.

Imong masayran nga ang mahigalaon apan hilomong molupyo niining nasora daghag dalayegong hiyas. Sa katibuk-an, sila edukado, himasa, ug diyutay ra ang dili makamaong mobasa ug mosulat. Bisan pag mga 30 porsiyento ang nagsultig Russian, ang Estonian maoy opisyal nga pinulongan. Apan dili sayon ang pagtuon ug Estonian kay kini komplikado kaayo. Pananglitan, ang Estonian dunay lainlaing pulong sa “isla,” depende sa hitsura, gidak-on, ug gidugayon.

GUBOT NGA KAGAHAPON

Ang Estonia pulipuling gisakop sa gamhanang mga nasod nga kasikbit niini. Ang mga sundalo sa Germany ug Denmark misulong niini sa sayong bahin sa ika-13 nga siglo ug dayon ang Denmark, Lithuania, Norway, Poland, Russia, ug Sweden naggubatay sulod sa kasiglohan sa pagkontrolar sa Estonia.

Dayon, paglabay sa kapin sa usa ka siglong pagmando sa Sweden, mipuli ang Russia sa 1721. Human hatagig kagawasan tali sa 1918 ug 1940, gisakop sa Soviet  Union ang Estonia. Sa 1941, gisakop sa Nazi Germany ang Estonia apan nabawi kini sa Soviet Union sa 1944. Ang Estonia maoy bahin sa Soviet Union sa halos 50 ka tuig kay sa 1991 kini ang unang nasod sa republika sa Soviet nga mideklarar ug independensiya.

Sa unsang paagi naapektohan niini ang mga Saksi ni Jehova sa Estonia? Unsay nahitabo sa mga alagad sa matuod nga Diyos ubos sa malupigong pagmando sa Germany ug sa malisod nga panahon ubos sa Soviet Union? Basaha ang talagsaong kaagi sa ilang pagtuo, kaisog, ug kaalam panahon sa grabeng paglutos.

MGA EPEKTO SA BAKAK NGA RELIHIYON

Ang mga sundalo sa krusada nga misulong sa Estonia sa ika-13 nga siglo nagpugos sa mga tawo nga mahimong “Kristiyano.” Apan ang ilang pagkakombertir wala modulot sa kasingkasing. Wala madugay, gisabligag tubig sa mga tagabaryo ang ilang kaugalingon ug ang ilang mga balay aron mahugasan sa ilang pinugsanay nga bawtismo ug sila mibalik sa pagkapagano. Gipadayon nila ang pagsimba sa kinaiyahan ug ang paganong mga rituwal nga sa ngadtongadto ilang gisagolag mga pagtulon-an sa Katoliko.

Sa ika-17 nga siglo, ang mga taga-Estonia nakombertir sa Lutheran Church, ug sa ulahi ang Russian Orthodox Church nahimong relihiyon sa Estado sa Estonia. Sa 1925, ang Relihiyon ug Estado gibulag. Sumala sa usa ka surbi, 14 porsiyento lang sa mga taga-Estonia ang nag-isip sa relihiyon ingong hinungdanon.

Apan karon daghang taga-Estonia ang nahupayan sa mensahe sa Pulong sa Diyos, ang “makapahimsog nga pagtulon-an sumala sa mahimayaong maayong balita sa malipayong Diyos.” (1 Tim. 1:10, 11) Tungod niana, sukad sa 1991 ang mga Saksi ni Jehova nga nagwali  sa Gingharian sa Diyos nga wala pay 1,000 miabot ug kapig 4,000. Apan sa unsang paagi nakaabot sa Estonia ang maayong balita?

“DI BA MAY BABA KA MAN?”

Sa sayong bahin sa ika-20 nga siglo, samtang didto sa United States si Martin Kose ug ang iyang igsoong si Hugo, nakakuha silag mga literatura nga gipatik sa mga Estudyante sa Bibliya (nga maoy pagtawag sa mga Saksi ni Jehova kaniadto). Kay nainteres sa iyang nabasahan, naghunahuna si Martin kon sa unsang paagi kana mapaambit sa iyang nasod diin walay mga Estudyante sa Bibliya. Gamit ang adres sa hedkuwarter sa New York diha sa brosyur, sa ulahi iyang giadto ug gisultihan sa iyang nahunahunaan si J. F. Rutherford, kinsa nagdumala sa kalihokan sa mga Estudyante sa Bibliya niadtong panahona.

“Unsay akong buhaton?” nangutana si Martin.

“Di ba may baba ka man?” mitubag si Brader Rutherford. “Nan pauli ug gamita kana.”

Ug mao kanay gibuhat ni Martin! Sa mga 1923 siya mipauli sa Estonia ug nagsangyaw didto. Siya ang unang Estudyante sa Bibliya sa Estonia.  Gitudloan ni Martin ug Bibliya ang iyang pamilya, ug ang iyang anak nga si Adolf nahimong matinumanong alagad sa Diyos ug tinubdan sa pagdasig sa nagsingabot nga malisod nga mga panahon. Ang iyang igsoong si Hugo nahimo usab nga Estudyante sa Bibliya apan nagduawan lang sa Estonia.

“AYAWG KABALAKA”

Sa kombensiyon sa mga Estudyante sa Bibliya sa London sa 1926, gipangutana ni Brader Rutherford kon kinsay moboluntaryo sa pagsangyaw sa mga nasod sa Baltic. Mipataas ug kamot si Albert West, Percy Dunham, ug James Williams. Wala madugay, sila gitudlo sa pag-organisar sa buluhaton sa Estonia, Latvia, ug Lithuania. Si William Dey, nga kanhi nagdumala sa Northern European Office didto sa Denmark, miuban kang Albert West sa Tallinn, ang kaulohan sa Estonia. Human makakitag kapuy-an para kang Albert, nanamilit si Brader Dey ug miingon: “Adto na ko Albert. Ayawg kabalaka kay moabotay na ang imong mga kauban ug ang mga magasin!”

Ang mga colporteur, nga maoy pagtawag sa mga payunir kaniadto, gikan sa England, Germany, ug sa ubang nasod mitabang. Apan wala ra sila magdugay kay lisod ang pagpalugway ug visa. Ang mga colporteur nga taga-Finland dali rang nakapahiuyon, kay ang pinulongan sa Estonia kaamgid ra sa pinulongan sa Finland.  Daghang langyawng bug-os panahong mga alagad ang makugihong nagsangyaw. Ang mga langyaw nga bag-o nilang mahimamat abiabihon pag-ayo ug hatagag angga, sama sa “Soome Miina” (Miina nga taga-Finland). Kon ang mamumulong taga-Britain, siya ipailaila ingong “Londonist.”

UNANG SANGANG BUHATAN

Lisod ang pagpangitag opisina alang sa sanga, ug kay nagtuong dato ang mga langyaw, patas-an nila ang abang. Apan sa 1926, gihimong sangang buhatan ang gamayng apartment sa 17 Kreutzwaldi Street sa Tallinn, ug si Albert West ang nagdumala niana. Ang unang mga pulyeto sa pinulongang Estonian, lakip ang Millions Now Living Will Never Die!, giluwatan nianang tuiga.

Ang usa ka dalagang taga-Estonia nga si Hilda Ang nasangyawan sa iyang mga higala. Dihang miadto siya sa sangang buhatan aron mokuhag  literatura, dihay brader nga taga-Germany nga nangutana kon gusto ba niyang motabang paghubad sa iyang pakigpulong publiko. Misugot si Hilda, ug sa 1928 siya gidapit sa pagtrabaho sa sangang buhatan ingong tighubad. Sa ulahi siya naminyo kang Alexander Brydson nga taga-Britain, kinsa mibalhin sa Estonia aron sa pagsangyaw nga bug-os panahon. Si Hilda maayo ug kugihan nga tighubad. Sa ulahi, sa dihang gidili ang buluhaton ug sila kinahanglang mobiya sa Estonia, siya sekretong naghubad didto sa laing nasod sulod sa pipila ka dekada. Silang magtiayon nakagugol ug kapig 100 ka tuig sa bug-os panahong pag-alagad!

Sa 1928 gipatik sa mga Estudyante sa Bibliya ang unang libro sa pinulongang Estonian nga The Harp of God. Dugang pa, gipatik usab ang Bantayanang Torre, pito pa ka libro, ug mga pulyeto sa pinulongang Estonian sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan II.

 UNANG MGA MAGWAWALI

Gikobrehan sa mga colporteur ang lapad nga teritoryo gamit ang bisikleta ug sila matulog bisan asa nga dunay katulgan—diha man sa balay o sa dagami. Kabos ang mga tawo, apan interesado sila sa mensahe sa Gingharian. Ingong resulta, kining bug-os panahong mga magwawali migugol ug mga 150 ngadto sa 200 ka oras kada bulan, gani ang usa kanila mitahog 239 ka oras sa usa ka bulan! Sila nag-alagad nga makugihon, maisogon, ug malahutayon. Mao kini ang nasinatian sa usa ka sister sa unang higayon nga siya misangyaw:

“Kamao ka bang mobisikleta?” gipangutana siya sa masibotong sister nga taga-Finland.

“Oo,” mitubag ang bag-ohang sister.

“Kon mao, mangadto ta sa Sarema,” matod sa sister nga taga-Finland. Ang iyang gitumong mao ang kinadak-ang isla sa Estonia nga may gilay-ong mga 200 kilometros.

Pag-abot nila sa unang baryo didto sa Sarema, ang sister nga taga-Finland miingon: “Dinhi ka magsugod ug ako sa pikas tumoy. Magkita ra ta unyang gabii sa sentro sa baryo.” Ang bag-ohang sister wala pa sukad makasangyaw. Apan sa unang balay pa lang, gibati niya ang tabang ni Jehova ug nakapadayon sa pagsangyaw nga maisogon sa ilang katibuk-ang panaw.

Si Hellin Aaltonen (sa ulahi Grönlund) nakahimamat ug mga tawo nga gikan sa isla sa Vormsi ug iyang nakita nga lahi kaayo silag pinulongan.

“Makasulti ba mog Estonian?” iya silang gipangutana.

“Dili, apan makamao mig Swedish,” matod nila.

“Duna ba moy Swedish nga mga libro?” nangutana si Hellin.

 “Gatosan na ka tuig nga wala gyod mi kakitag Swedish nga mga libro,” matod nila.

Kay nakita ni Hellin nga nagkinahanglag Swedish nga mga literatura ang mga taga-Vormsi, miadto siya sa isla uban ni Fanny Hietala, kinsa makasultig Swedish.

“Among gidala ang tanang Swedish nga libro nga anaa sa sangang buhatan ug kami misakayg lantsa,” nahinumdom si Hellin. “Among gikobrehan ang tibuok isla sulod sa tulo ka adlaw ug among napahimutang ang halos tanang literatura. Mga dekada sa ulahi, akong nasayran nga dihay brader sa Sweden nga nakakat-on sa kamatuoran pinaagi sa mga librong iyang nakuha sa Vormsi!” Busa nasinati gayod sa mga magwawali sa Gingharian nga tinuod ang giingon sa Ecclesiastes 11:6: “Sa buntag ipugas ang imong binhi ug hangtod sa gabii ayaw papahulaya ang imong kamot; kay ikaw wala masayod kon diin kini magmalamposon.”

MGA KALISDANAN NGA NASINATI SA MGA COLPORTEUR

Dili lalim ang buluhaton sa mga colporteur. Sa tingtugnaw, sila mag-ski o magbaktas ug mga 20 ngadto sa 40 ka kilometro kada adlaw. Grabe ang katugnaw, ug wala kaayoy maayong kasak-an. Pagkaon lang ug uban pang panginahanglan ang ilang dad-on kay magdala pa silag mga kahon sa literatura. Ang mga dalan dili kaagian tungod sa kusog nga ulan. Daghang gabii nga sa gawas ra sila mangatulog. Nagkinahanglan gayod ug himsog nga panglawas ug taas nga resistensiya aron makalahutay. Apan giunsa nila paglantaw ang ilang buluhaton?

 “Natagan-an gayod ang akong mga panginahanglan,” matod sa masibotong brader nga taga-Finland nga si Vilho Eloranta, kinsa nagsangyaw nga bug-os panahon sa hilit nga mga dapit sulod sa daghang bulan. “Sagad ako makakaon ug makakitag kasak-an sa magabii baylo sa mga literatura. Wala ra kaayo kinahanglana ang kuwarta. Ayha ra ko mangitag kasak-an inigkagabii. Tagsa ray mobalibad ilabina kon gabii na ug layo pa ang sunod nga baryo.”

“Importante kaayo nako nga makaabot sa mga tawo ang mensahe sa Gingharian. Busa bisag dili hayahay ang akong kahimtang, ako kontento ug malipayon,” matod ni Vilho.

Kining kugihang mga igsoon dakog nahimo alang sa pag-uswag sa umaabot tungod sa daghang literatura nga ilang napanagtag. Sa 1929, ang gamayng grupo sa mga magmamantala nakapanagtag ug 53,704 ka libro ug mga pulyeto.

“Mga 30 lang ang colporteur sa Estonia, ug gikobrehan nila ang tibuok nasod sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan II,” matod ni Adolf Kose.

Dayag gihapon ang resulta sa paningkamot sa mga igsoon kaniadto. Pananglitan, sa sayong bahin sa katuigan sa 1990, nasangyawan sa mga igsoon ang usa ka edarang babaye nga si Ruth. Daw pamilyar siya sa ilang mensahe. Nahinumdom siya nga 60 ka tuig sa miagi, kaduha siya nakapaminaw sa usa ka Estudyante sa Bibliya nga taga-Germany nga nagsangyaw sa iyang silingan. Karon, bisag bungol ug tigulang na, nasabtan ni Ruth nga kini ang kamatuoran, busa siya nagtuog Bibliya ug nagpabawtismo—halos 70 ka tuig human sa una niyang pagkadungog sa mensahe!

 UNANG KALIHOKAN SA SANGANG BUHATAN

Kaniadto, ang mga kombensiyon gipahigayon diha sa gamayng sangang buhatan. Sa unang kombensiyon sa Hunyo 1928, dihay 25 nga mitambong ug 4 ang nabawtismohan. Pagkasunod tuig, 80 ka brader nga taga-Finland ang miabot aron sa pagsuportar sa kombensiyon ug sa pagsangyaw.

Si Albert West, nga kanhi alagad sa sanga sa Estonia, gipadala aron sa pagtabang kang William Dey ug sa ulahi mipuli kaniya ingong alagad sa sanga sa Denmark. Kinsay mopuli kang Brader West sa Estonia? Mipuli kaniya ang taga-Scotland nga si Wallace Baxter, usa ka dasig ug siawon nga brader. Sa wala pa siya ma-Saksi, sundalo siya sa Britain nga nadestino sa France panahon sa Gubat sa Kalibotan I. Ang iyang nakita ug nasinati panahon sa giyera maoy supak sa mga pagtulon-an ni Jesu-Kristo.

“Naglibog ko,” matod ni Brader Baxter, “ug akong naamgohan nga sayop ang tanang gubat sa tawo, bisag kinsa pay kontra. Para nako ang tanan managsoon ug si bisan kinsa nga mangita sa Diyos makakaplag gayod kaniya. Samtang namalandong niini, miluhod ko diha sa among gikampohan ug nanaad sa Diyos nga kon makauli kong buhi, ako siyang alagaran sa tibuok nakong kinabuhi.”

 Ug iya kining gituman. Human makakat-on sa kamatuoran, siya misulod sa bug-os panahong pag-alagad sa 1926. Duha ka tuig sa ulahi, siya gidapit sa pag-alagad sa Estonia, diin siya padayong nagmasiboton. Siya gitudlo ingong alagad sa sanga sa 1930 pagbiya ni Brader West. Ang sangang buhatan gibalhin sa 72 Suur Tartu Road, Tallinn, sa 1932, ug pagkasunod tuig ang Watch Tower Bible and Tract Society narehistro sa Estonia.

PAGSIBYA DIHA SA LAINLAING PINULONGAN

Sa 1927, gitugotan si Brader West sa pagsibya diha sa estasyon sa radyo sa Tallinn. Ang iyang pakigpulong nga nag-ulohang “Mga Panalangin sa Milenyo” gihubad sa pinulongang Estonian. Daghan ang nainteres niini apan nakapatungha usab ug kontrobersiya. Busa wala na siya tugoti sa pagsibya hangtod sa 1929. Human niadto, kada Dominggo na kining gisibya. Ang  mga pakigpulong gisibya sa English, Estonian, Finnish, Russian, usahay sa Swedish ug German, ug kas-a sa Danish. Daghan usab ang nainteres niini ug madunggan pa gani sa Norway, Denmark, Sweden, Finland, ug Leningrad (karon St. Petersburg), Russia. Sa 1932 nga tuig sa pag-alagad, ang 200 ka pakigpulong nga gisibya maoy epektibong paagi sa pagpaila sa ngalan ni Jehova. Dili ikatingala nga nasuko usab niini ang mga klero!

Kay nahibalo nga dili gusto ang mga opisyal sa Estonia sa bisan unsang impluwensiya sa Komunismo, giakusahan sa mga klero nga ang mga Saksi konektado kono sa mga Komunista. Tungod kay alerto ang awtoridad sa Estonia sa bisan unsang makapahuyang sa ilang nasod, ilang gidili ang mga pakigpulong sa 1934. Apan dili tanan ang uyon sa maong pagdili. Usa ka batang estudyante ang naghimog sulat sa English, nga kon hubaron:

Minahal nga Watch Tower ug Judge Rutherford:

Ikasubo ko nga ang among gobyerno sa Estonia nagdili sa pagsibya sa inyong mga pakigpulong. Usa ako ka estudyante. Ang akong mga ginikanan dili dato: sila naghago pag-ayo para sa ilang mga anak. Apan ang gugma ug paglaom diha sa Ginoo samag sidlak sa adlaw sa ilang mga nawong. Grabe kong nasakit sa tingtugnaw, ug ang inyong gisibyang mga pakigpulong mao lang ang nakahupay kanako. Ang mga luha sa akong mga mata maoy mga luha sa kalipay. . . . Asa na man karon ang mga pakigpulong? . . . Ako nagtuog English, ug mao kini ang akong unang sulat niini nga pinulongan, nga wala mogamit ug diksiyonaryo. . . .  Uban ang mga panghinaot ug pangomosta kang Judge Rutherford.

Gitubag kini ni Brader Rutherford ug gipadad-an usab niya ang bata ug mga rekording sa iyang pakigpulong.

“KARO SA LANGITNONG GINGHARIAN”

Si John North, nga usa ka masibotong colporteur nga taga-England, nagpuyo sa treyler uban sa iyang pamilya samtang nagsangyaw sa Estonia. Daghan ang nainteres niini sa habagatang Estonia. Gihubit sa lokal nga mantalaan ang treyler: “Ang [Watch Tower] Society naghimog sakyanan sa Tartu nga samag balay, ug mao kini ang ilang gamiton sa pagbiyahe sa tibuok nasod ug sa paghimog relihiyosong mga serbisyo. Ilang sangyawan ang mga tawo gamit ang ‘karo sa langitnong Gingharian’ ug managtag silag mga  libro bahin sa Bibliya. Lima ka tawo ang sakay sa ‘karo’—ang lider nga misyonaryo, iyang asawa, ilang anak, ug duha ka abtik nga mga lalaki. Kining duha ka lalaki paspas nga magbisikleta (sama ni Jehu) paingon sa tanang direksiyon palibot sa ‘karo’ aron managtag ug mga literatura.”

Panahon sa politikanhong kagubot sa tungatunga sa katuigan sa 1930, usa ka sundalong piloto kanhi nga si Nikolai Tuiman ang napriso kay nalangkit sa mga kalihokang Pasista sa Estonia. Diha sa librarya sa prisohan, nakabasa siyag mga libro ni J. F. Rutherford ug naamgohan ni Nikolai nga sayop ang iyang mga ideolohiya. Human makagawas sa prisohan, miadto siya sa Tallinn ug gipangita ang adres nga iyang nakita sa libro sa mga Saksi nga nakuha sa iyang asawa. Sa tabang ni Brader Baxter, nagbag-o si Nikolai, wala na siya mangilabot sa politika, ug nahimong makigdaiton ug masibotong Saksi ni Jehova. Sa ulahi, sa dihang gibando ang buluhaton, usa siya sa nahimong haligi sa kongregasyon, ug mitabang sa tinagotagong pag-imprenta. Nagpabilin siyang matinumanon sulod sa mga 15 ka tuig nga pagkadestiyero sa Siberia.

 Ang lain usab nga aktibo sa politika apan nadismaya niini mao ang usa ka doktor nga si Artur Indus. Nahaling ang iyang interes sa dihang miadto siya sa balay ni Martin Kose aron manambal. Gidasig ni Brader Kose si Artur sa pagtuon sa Bibliya, ug kay makasulti mag German si Artur, giorderan siya ni Brader Kose sa tanang literatura nga mabatonan niana nga pinulongan. Sa tabang ni Martin, gidawat ni Artur ang kamatuoran, gipahinungod ang iyang kaugalingon kang Jehova, ug nagpabawtismo. Siya maoy usa ka ilado ug respetadong doktor ug nailhan sab siya ingong masiboton ug tinamod nga igsoon.

MALISOD NGA MGA PANAHON SA UNAHAN

Ang tungatungang katuigan sa 1930 punog kagubot. Tungod sa paghulhog sa Nazi Germany ug sa Simbahang Katoliko, gikompiskar ang pulyetong Righteous Ruler niadtong Enero 1935.

Niining tuiga, gipasirad-an sa Minister of the Interior ang sangang buhatan sa Estonia, gikompiskar ang mga literatura, ug gipabuhisan ang propiedad niini. Daghang literatura ang gitagoan apan mga 76,000 ka  kopya ang nakompiskar. Bisan pa niini, nagpadayon ang buluhaton. Dakong katingala ug kalipay sa mga igsoon nga ang kaundan sa duha ka brosyur nga nakompiskar giimprenta diha sa duha ka nag-unang mantalaan nga dunay sirkulasyon nga 100,000. Tungod niini, mas napaila pa hinuon ang ngalan ni Jehova bisag wala mapanagtag sa mga igsoon ang mga brosyur.

Kasamtangan, nagpadayon ang pagsangyaw ug nabuksan pag-usab ang sangang buhatan. Ubay-ubayng libro ang nakompiskar sa misunod nga mga tuig. Si Hellin Aaltonen nagtrabaho sa sangang buhatan dihang nahitabo ang usa sa pagpangompiskar.

“Tulo ka batan-ong polis ang miabot aron kompiskahon ang pulyetong Millions Now Living Will Never Die!” matod ni Sister Aaltonen, “apan wala na mi kopya niini. Ilang gipanguha ang tanang libro gikan sa butanganan ug gitapok diha sa salog. Walay mahimo si Brader Baxter kay gibantayan siyag maayo. Busa akong gipang-uli ang gipamungkag sa mga polis ug misekreto kog adto sa lamesa ni Brader Baxter sa pagsusi kon dunay mga papeles nga dili angayng makita sa mga polis. Nakita nako ang sulat nga may ngalan ug adres sa mga igsoon. Ako kining gihulog sa basurahan sa suok. Sa dihang gisulod sa mga polis ang mga libro sa mga kahon, gilabni ug kalit sa ilang opisyal ang usa ka kahon nga tungod niana napiang ang iyang bukton! Gidalidali siyag dala sa ospital sa iyang mga kauban, ug nakahigayon mig susi sa mga kahon una sila mibalik.”

“Namalik ang mga polis,” matod ni Brader Baxter, “ug samtang gipanguha ang mga literatura, nakit-an nako ang usa kanila nga nagbulsag kopya sa librong  Deliverance diha sa iyang dyaket. Naghunahuna ko kon pila na kaha ka libro ang nakuha ug nabasa niining mga tawhana.”

Gubot kaayo ang tuig 1939. Daghang sundalo sa Soviet ang gipasulod sa Estonia. “Matag adlaw, ang madunggan diha sa radyo pulos propaganda sa Komunismo,” misulat si Brader Baxter. “Daghan ang nabalaka, walay kasegurohan, ug nahadlok. Mabati nimo ang hadyong sa daghang ayroplano sa Soviet nga punog sundalong nagparakyot.” Kini ba nga kagubot magpahunong sa buluhaton?

Bisan pa sa kasamok, niadtong 1940 ang maunongong mga alagad ni Jehova nakapahimutang ug 59,776 ka libro ug mga pulyeto—usa ka dakong kalamposan sa 27 lamang ka magmamantala ug 15 ka payunir! Gipahimuslan nila ang tanang kahigayonan samtang may kagawasan pa.

 KATAPOSANG ASEMBLIYA SAMTANG GAWASNON PA

Nakapahigayon pag asembliya sa Tallinn ang mga igsoon una mimando ang Soviet—kini ang kataposang asembliya samtang gawasnon pa ug nasundan lamang paglabayg lima ka dekada. Ilang gihisgotan ang mga artikulo sa Bantayanang Torre sama sa “Ang Teokrasya,” “Neyutralidad,” “Bitik,” ug “Kalaglagan sa Relihiyon”—espirituwal nga pagkaon sa hustong panahon nga nag-andam sa mga igsoon sa mga panghitabo sa umaabot.

Ang Gubat sa Kalibotan II moabotay na sa Estonia, ug apektado gayod niini ang mga igsoon. Sa Hunyo 16, 1940 gihatagag ultimatum sa gobyerno sa Soviet ang Estonia sa pag-establisar ug bag-ong gobyerno ug sa pagpasulod ug dugang mga sundalong Soviet. Ang partidong Komunista sa Estonia, nga wala pay 150 ka membro, gihimong legal, ug ang Estonia nahimong bahin sa Soviet Union. Sulod sa pipila ka bulan, linibong taga-Estonia ang gidestiyero sa Siberia, ug ang ilang mga balay ug uma gibiyaan, gipangsunog, o gipanghatag ngadto sa nanulong nga mga taga-Russia. Linibo ang mikalagiw sagad ngadto sa Sweden sakay sa mga lantsang pangisdaan. Daghan ang milampos, apan ang uban nangalunod sa balorong kadagatan.

KATAPOSANG MGA LANGYAW MIBIYA

Pagmando sa mga Komunista, gipasirad-an pag-usab ang sangang buhatan. Bisan pag determinadong magpadayon sa ilang asaynment si Brader Baxter ug si Alexander ug Hilda Brydson, peligro na kon magpabilin pa ang mga langyaw. Busa gisultihan sila ni Brader Rutherford sa pagbiya sa nasod. Si Brader Baxter ug ang mga Dunham nga gikan sa Latvia gipasakayg tren paingon sa Siberia ug dayon miadto sila sa  Australia. Ang mga Brydson mibiya mga usa ka tuig sa ulahi ug miadto sa Sweden. Si Brader Baxter matinumanong nag-alagad ingong membro sa Komite sa Sanga sa Australia hangtod natapos ang iyang yutan-ong kinabuhi niadtong Hunyo 21, 1994. a

Unsa kahay mahitabo sa gamayng grupo sa mga igsoon karon nga mibiya na ang langyawng mga igsoon? Bag-ohan pa sila, ug nagkagrabe ang gubat. Naapektohan kaayo sila ug mihinay ang buluhaton. Human sa ilang kataposang report sa 1941, wala nay balita bahin kanila sulod sa mga 20 ka tuig.

GRABENG MGA PAGSULAY

Samtang nagpadayon ang Gubat sa Kalibotan II, napildi sa mga sundalong German ang mga sundalo sa Soviet ug gisakop ang Estonia sukad sa 1941 hangtod sa 1944. Apan lisod gihapon ang kahimtang sa mga igsoon. Ang bungol nga brader nga si Jaan Pärrat gidakop sa mga sundalong German samtang nagsangyaw sa Tartu niadtong 1942. Giakusahan siyag sedisyon ug gibilanggo. Sumala sa mga dokumento sa prisohan, gimandoan ang warden sa pagpatay kang Jaan Pärrat. Dihay grupo sa mga lalaki nga nakakita kaniya nga gidala sa gawas ug dayon nakadungog silag mga buto sa pusil. Kadto ang kataposang higayon nga siya nakit-an.

Malisod kadto nga panahon alang sa mga igsoon. Buot sa mga sundalo sa Soviet ug dayon sa Germany nga magsundalo ang mga batan-on. “Motago mi aron dili nila mapugos sa pagsundalo,” matod ni Adolf Kose. “Kon masakpan mi, duha ray among kapilian, magsundalo o kaha pusilon. Siyempre apektado ang  buluhaton sa Gingharian sanglit limitado kaayo ang imong mahimo.”

Dayon sa hinapos sa 1944, napildi ang mga sundalong German ug nabawi sa Soviet ang Estonia ug nailalom na usab ang Estonia sa mapig-otong pagmando sa Soviet. Ang gubat ug ang misunod nga mga tuig sa mapig-otong pagmando grabeg epekto sa mga taga-Estonia. Labing menos 25 porsiyento sa populasyon ang gipatay o gidestiyero sa lagyong mga dapit sa Soviet Union, o nakabiya sa nasod. Sulod sa mga katuigan, gatosan ka libo ka taga-Russia ang namuyo sa Estonia maong nagkasagol na ang populasyon. Ilalom sa pagmando sa Soviet, nasulayan gayod ang pagtuo sa atong mga igsoon, ingon sa atong makita.

GERILYA NGA NAHIMONG SAKSI

Dihay grupo sa mga gerilya nga kontra-Soviet nga nagpuyo sa kalasangan. Daghan kanila ang dili gayod gerilya apan napugos lag tago sa kalasangan kay gipangita sa Soviet State Security Committee o KGB. Gibanabana nga usahay moabot ug 15,000 ngadto sa 20,000 ka lalaki ang nanago sa kalasangan. Ang uban katuigan nang nagtago ug wala madakpi sa mga awtoridad. Gani ang kinaulahian adto rang 1978 nadakpan! Duna ba kahay gerilya nga modawat sa kamatuoran?

Kay empleyado kanhi sa gobyerno sa Estonia, nahibalo si Erik Heinloo nga siya nameligro. Sa dihang gisakop sa Soviet Union ang Estonia, siya ug ang iyang asawang si Magda, kapila misulay pag-eskapo sakay ug pambot ngadto sa Sweden. Sa kataposang higayon nga sila mieskapo, nadaot ang makina niini mao nga napugos sila sa pagbalik. Pito ka tuig siyang nagtago sa kalasangan una madakpi. Dayon siya ug ang iyang asawa gibilanggo sa magkalahing prisohan sa Soviet Union.

 Samtang didto sa prisohan, nasangyawan si Magda ug duha ka Saksi. Nasabtan dayon ni Magda nga nakaplagan niya ang kamatuoran ug siya misayaw pa gani sa kalipay! Siya gibuhian sa 1956 ug nabawtismohan sa 1960. Pito ka tuig human mapagawas sa prisohan, nakadangat usab sa kamatuoran si Erik. Sa kataposan, duna ra gayoy gerilya nga nahimong Saksi!

GIPANGITA UG GIDAKOP

Pagbiya sa langyawng mga igsoon sa Estonia, giasayn sa pag-atiman sa buluhaton sa amihanang Estonia ang maisogon ug masibotong brader nga si Martin Kose. Ang habagatang Estonia giasayn kang Friedrich Altpere, ang taas ug buotang Estonian nga maestro sa hayskul nga nagtudlog English. Sa katuigan sa 1930, siya ang gipahubad sa pakigpulong sa usa sa langyawng mga payunir nga miadto sa Võru. Human niadto, iyang nasabtan nga iya nang nakaplagan ang kamatuoran. Siya padayong miuswag hangtod nga gitudlo sa pagpanguna sa buluhaton sa habagatang Estonia.

Dili sayon ang ilang mga asaynment sanglit wala silay kontak sa organisasyon ug wala pa kaayoy kasinatian. Bisan sa mga kalisdanan sa tinagotagong  buluhaton, kining duha ka brader nag-alagad nga matinumanon sukad sa 1940 hangtod sila gidakop sa ulahing bahin sa 1948.

Dihay giporma nga Komite sa Pag-alagad puli kang Martin Kose ug Friedrich Altpere. Ang mga membro niini mao sila si Albert Kruus, Karl Talberg, ug Artur Indus, ug si Lembit Toom ang asistant. Bisan tuod kinahanglang motago ang ubang membro sa komite, si Brader Toom lang ang makabiyahe ug makaduaw sa mga grupo. Ngano man? Si Brader Toom nagtrabaho sa usa ka windmill, ug kon dili tinghangin, siya libreng makahimo sa bisan unsa.

Ang responsableng mga igsoon sa Estonia nagpameligro sa ilang kinabuhi aron matabangan ang ilang mga isigkamagsisimba. Ang mga hulagway sa gidudahang mga lider gipaskin diha sa mga estasyon sa tren nga samag “wanted” nga kriminal. Ang KGB nag-asayn ug upat ka sekreta aron panid-an kanunay ang matag usa sa atong aghop nga mga igsoon. Bisan pag lisod ang kahimtang tali sa 1948 ug 1951, gipanalanginan ni Jehova ang iyang masibotong mga magwawali. Ingong resulta, ang mga magmamantala miabot ug kapig 100.

‘MABINANTAYON SAMAG MGA HALAS, INOSENTE SAMAG MGA SALAMPATI’

Nakita sa mga igsoon sa Estonia nga tinuod ang pasidaan sa ilang Agalon nga si Jesus: “Magmabinantayon kamo ingon sa mga halas apan inosente ingon sa mga salampati. Pagbantay kamo sa mga tawo; kay sila magtugyan kaninyo sa lokal nga mga korte, ug sila maghampak kaninyo diha sa ilang mga sinagoga. Oo, kamo pagataralon atubangan sa mga gobernador ug sa mga hari tungod kanako,  ingong usa ka pagpamatuod kanila ug sa mga nasod.” (Mat. 10:16-18) Apan ang ubang lig-ong mga igsoon wala makasabot nga dili sa tanang higayon milagrosong luwason ni Jehova ang iyang mga alagad batok sa pag-atake ni Satanas. (Job 1:9-12; 2:3-6) Ang ubang Saksi dili kanunayng ‘mabinantayon samag mga halas.’ Busa nabiktima sila sa mapintas nga mga maglulutos.

“Dihay usa ka interesado nga daw madasigon ug maisogon,” matod ni Adolf Kose. “Nahatagan siyag katungdanan diha sa kongregasyon ug daghang sister ang nakaangay niya. Bisan pa niana, nagduda ang mga brader ug ilang gipasidan-an ang mga sister nga dili siya iuban sa tanan namong tigomanan.” Ikasubo nga dihay pipila nga wala manumbaling sa pasidaan, ug napasa niining tawhana sa KGB ang daghang impormasyon bahin sa atong buluhaton.

“Sa 1950,” miasoy si Lembit Toom, “nakadawat mig mga kopya sa Bantayanang Torre gikan sa Germany, ug gusto namo kining iapod-apod sa tanang igsoon sa Estonia.”

Giplano na ang paghimog asembliya diha sa usa ka bodega sa uhot nga nahimutang sa hilit nga bahin sa nasod. Nahibaloan kini sa KGB ug giplano ang pagdakop sa mga igsoon. Nag-atang na ang duha ka trak sa sundalo diha sa estasyon sa tren diin manaog ang mga igsoon. Dihay tulo ka igsoon nga naghulat sa karsada paingon sa asembliyahanan aron giyahan ang mga delegado. Namatikdan sa usa kanila nga dunay kabanha diha sa kakahoyan ug iya kining gisusi. Kalit nga dihay mition kaniyag pusil! Gidala siya sa mga sundalo ngadto sa iyang duha ka kauban, ug gidakop silang tulo.

 Sa dihang nasayran kini ni Lembit Toom ug Ella Kikas (Toom sa ulahi), sila milihok dayon. Gamit ang motor ni Lembit, sila misutoy paingon sa pikas estasyon aron pasidan-an ang mga igsoon nga nagsakay sa sunod nga tren. Pag-abot ni Lembit ug Ella sa estasyon, misaka silag dali sa tren ug ilang gipakanaog ang tanang igsoon! Busa, pag-abot sa tren sa sunod estasyon diin nag-atang ang mga KGB, wala na ang mga igsoon.

Kasamtangan, nakakita dayog laing uma ang mga igsoon diin didto himoon ang asembliya. Dayon ilang gipabaktas ang mga igsoon ug kapin sa 10 kilometros paingon didto agi sa interyor nga dalan. Kapila nagbahasbahas ang mga sundalo sa dagkong mga dalan sa pagpangita sa mga igsoon. Apan sa ilang katingala wala gayod silay nakit-an. Malinawon ang asembliya ug dihay 111 nga mitambong. Tensiyonado ang tanan kay nabalaka nga madakpan pod sila. Apil sa programa ang mga kasinatian sa mga igsoon sa laing nasod, lakip na ang makapadasig nga mga kasinatian sa mga Saksi diha sa mga kampo konsentrasyon sa Nazi. Bisan tuod wala sila madakpi nianang higayona, kini nga asembliya nakagiya ug nakapalig-on kanila alang sa mga pagsulay sa umaabot.

GISUKITSUKIT UG GISENTENSIYAHAN

Sa misunod nga mga bulan, tagsatagsang gidakop ang tanang responsableng mga brader ug ang kapig 70 ka magmamantala ug kadtong nalangkit sa mga Saksi. Ang makigdaitong mga alagad ni Jehova kanunayng gisukitsukit, samtang kadtong wala pa madakpi nahibalo nga sila nay sunod.

Sanglit sa gabii man himoon ang pagsukitsukit ug dangtag pipila ka bulan, sila walay tarong nga tulog  sulod sa taastaas nga panahon. Ingong resulta, naapektohan ang ilang maayong panghunahuna. Ang mga igsoon gisentensiyahan bisag wala mahusay sa korte; igo ra silang pahibaloon sa ilang sentensiya—5 ngadto sa 12 ka tuig nga pagkabilanggo o pagtrabaho diha sa mga kampo. Daghan kanila ang nasentensiyahag napulo ka tuig. Ang ilang sala? “Paghimog propaganda batok sa gobyerno ug subersibong mga kalihokan,” sumala pa sa opisyal nga mga rekord. Wala madugay, nausab ang balaod ug ang mga Saksi gisentensiyahag tag-25 ka tuig nga pagkabilanggo. Human masentensiyahi ang 63 anyos nga si August Pressraud, siya makantalitahong miingon: “Salamat talahorong Korte sa inyong taas nga sentensiya kanako. Nagtuo ko nga mga 12 ka tuig na lang ang akong kinabuhi. Apan inyo kong gihatagag 25 ka tuig!”

Ang mga Saksi gibilanggo sa mga prisohan nga kaylap ang pagmaltrato o gidala sa mga kampo sa pinugos nga pagtrabaho sa Soviet Union. Kini sagad nahimutang sa Siberia ug sa Layong Sidlakan o sa Layong Amihanan sa Russia, diin lisod kaayo ang kahimtang. Para sa daghang priso, mas sayon pang mamatay kay sa makauli.

Bisan ang mini nga mga igsoon nga nakigkunsabo sa mga awtoridad nakaagom usab sa kamangtas sa mga magsusupak. Ang usa ka pananglitan mao ang nahitabo sa duha ka igsoon nga nahimong espiya sa KGB. Human sa ilang misyon, sila gilutos usab sa KGB. Silang duha gidestiyero ngadto sa mga kampong bilanggoan. Ang KGB wala moila niining talawang mga espiya. b

 GIDESTIYERO SA SIBERIA

Kay nadakpan na sa KGB ang gituohan nga prominenteng mga Saksi, determinado sila nga dakpon ang tanang nahibiling mga Saksi. Ang pagdakop gihimo sayo sa buntag sa Abril 1, 1951. Planado ug dungan kining gihimo sa tanang bahin sa nasod (maingon man sa Latvia, Lithuania, ug Western Ukraine).

Gipangdakop ug gisakay sa mga bagon sa tren ang halos tanang Saksi, ilang mga paryente, apil na ang mga interesado. Gitugotan sila sa pagdalag diyutayng pagkaon ug mga personal nga gamit, apan gikompiskar ang tanan nilang kabtangan. Niadtong adlawa—nga walay husay ug eksplinasyon—halos 300 gikan sa Estonia ang gidestiyero ngadto sa Siberia, sagad sa rehiyon sa Tomsk nga mga 5,000 kilometros ang gilay-on.

MAISOGONG MGA BATAN-ON

Ang 17 anyos nga si Corinna Ennika ug ang iyang 13 anyos nga manghod nga si Ene mibisita sa ilang mga paryente. Pag-uli nila sa ilang balay, sila nakurat nga kini sirado ug wala na ang ilang Mama! Apan sa nasayran nila nga gidakop diay ang ilang inahan, sila nahupayan. Ngano man?

“Ang importante buhi siya!” matod ni Corinna. “Lagmit gidakop usab ang ubang mga Saksi, busa masaligon mi nga kauban nila si Mama. Nabati namo ang tabang ug kalinaw gikan kang Jehova. Wala ko mohilak ug bisan gani si Ene, kinsa emosyonal ug luyahon. Pagka-Lunes mieskuyla mi ug wala gayod mi magsaba nga gidakop ang among inahan.”

Si Corinna ug Ene nagpabiling kalmado bisan sa dihang sila gidakop. “Sa among bagon, kalmado ra ang tanan,” miingon si Corinna. “Gipalig-on mi sa usa ka sister nga dili tugotan ni Jehova ang pagsulay nga dili  namo maantos ug kinahanglan ming mosalig sa Iyang saad nga motabang kanamo.” Kapig unom ka tuig nga wala nila igkita ang ilang Mama.

Ang dili makataronganong kayugot sa mga maglulutos makita diha sa dokumento sa pagdestiyero sa unom ka bulan nga bata. Ang sala sa bata mao ang pagkahimong “kaaway sa Estado.”

Ang pagdestiyero dakog epekto sa emosyon, ug ang mga destiyero gitamay ug gipakaulawan pag-ayo. Kada buntag ug gabii, ang tanan tugotang mogawas sa mga bagon aron mangasilyas, bisan tuod walay kasilyas. “Linuog gayod ang ilang pamaagi,” matod sa usa ka sister. “Nagsagol ang mga lalaki ug babaye. Agi-agian kag mga tawo ug anaa pod ang mga guwardiya nga nagbantay.”

KINABUHI SA SIBERIA—UG KAMATAYON

Human sa lisod kaayong biyahe sa tren sulod sa duha ka semana, ang mga destiyero uban sa ilang diyutayng gamit gipakanaog diha sa nagyelo nga dapit. Diha sa kasikbit nga uma, mamili ang mga kapatas ug kinamaayohang mga trabahador para sa ilang uma, samag mga tag-iyag yuta nga namalit ug mga ulipon.

Daghan sa mga namuyo sa Siberia mga destiyero usab, ug sila may simpatiya sa bag-ong nangabot. Busa sa tabang sa ilang mga isigkamagtutuo ug sa mahigalaong mga molupyo, nakapahiluna ra ang mga igsoon. Ang uban nakabatog normal nga kinabuhi. Dihay pipila nga naayo pa gani sa sakit, sama sa duha ka sister nga naayo sa ilang TB tungod sa ugang klima sa Siberia.

Apan dili ingon niana ang kahimtang sa uban. Dihay bata nga namatay sa tren, ug ingon man ang usa ka tigulang nga igsoon tungod sa lisod nga kahimtang  o sa tensiyon sa emosyon. Ang ubang brader nabaldado tungod sa kakulag tambal o sa hago kaayong trabaho. Ang uban naapektohan sa kalisod sa puy-anan, malnutrisyon, sakit, aksidente, ug grabeng katugnaw. Dugang pa, nag-antos ang uban sa grabeng kamingaw sa ilang pamilya nga pila ka tuig nang wala nila makita ug wala makadawat sa mga sulat gikan sa ilang mga minahal.

“Sanglit ang mga membro sa among pamilya maoy mga bata ug gagmayng mga batang babaye,” miingon si Tiina Kruuse, “gibutang mi sa uma nga walay maayong abot. Ang mga trabahante didto halos walay makaon, apil na mi. Ang mga bag-ong nangabot pakan-og panit sa pine tree, mga gamot, ug sagad paimnog sabaw sa nettle.”

Dugay ug grabe ang tingtugnaw sa Siberia ug wala maanad niini ang mga destiyerong taga-Estonia. Lisod gani bisan ang pagpananom ug patatas. Para sa daghan, lisod kaayo ang unang tuig sa pagkadestiyero nga sagad inubanan sa kagutom.

“Ang temperatura moabot ug -50°C,” matod ni Hiisi Lember. “Among ibutang sa ilawom sa katre ang kulongan sa manok aron dili kini mamatay sa katugnaw.  Isulod pa gani sa uban diha sa ilang balay ang nating baka kon gianak kini sa tingtugnaw.”

NAKAABOT SA BAG-ONG TERITORYO SA TABANG SA GOBYERNO

Si William Dey miingon kaniadto nga kon mailalom sa Soviet Union ang mga nasod sa Baltic, modako ang teritoryong sangyawan sa mga igsoon. Wala gayod siya masayop! Nakatabang ang pagdestiyero nga gihimo sa gobyerno sa Soviet aron masangyawan ang Siberia ug uban pang lagyong mga dapit. Bisan pag gitugotan ni Jehova nga lutoson ang mga Saksi, daghang wala gani makadungog sa ngalan sa Diyos ang nakakat-on hinuon sa kamatuoran.

Pananglitan, si Lembit Trell gidakop tungod sa subersibong mga kalihokan. Iyang nakat-onan ang kamatuoran niadtong 1948 sa talagsaong paagi—diha sa selda sa prisohan sa Tartu. Dihay opisyal sa sundalo sa Russia nga nabilanggo usab ug mihisgot kaniya bahin sa mga Saksi nga iyang nahimamat sa laing selda. Gisumaryo sa mubo sa opisyal ngadto kang Lembit ang ilang mga pagtulon-an. Iyang gisaysay nga ang gobyerno sa Diyos lang ang solusyon ug sa dili madugay ang Diyos magmando na sa yuta. Nainteres niini si Lembit.

Si Lembit gibalhin sa prisohan sa Vorkuta, sa amihanang Siberia duol sa Arctic Ocean. Didto iyang nadunggan ang usa ka grupo sa mga Saksi nga naghisgot sa Bibliya. Sa nagpaduol siya, iyang nasabtan nga naghisgot sila sa samang butang nga iyang nadungog gikan sa opisyal, ug siya nakig-estorya kanila.

“Nganong nabilanggo ka man?” nangutana ang mga igsoon kang Lembit.

“Nabilanggo ko tungod ug alang sa hustisya,” siya mitubag.

 “Milampos ka ba?” nangutana ang usa ka igsoon.

Bisag klaro na ang tubag, miingon si Lembit, “Napakyas ko.”

“Nakig-away man god ka sa sayop nga kawsa,” giingnan siya sa usa ka igsoon. “Di ba mas maayo nga makig-away ka dapig sa Diyos?” Dayon ilang gisaysay kaniya ang bahin sa espirituwal nga pagpakiggubat. Sa nagkadaghan ang iyang nakat-onan, anam-anam niyang nasabtan nga nakaplagan niya ang kamatuoran ug mibati siya nga kinahanglang modapig kang Jehova.

Sa gibuhian si Lembit, mipauli siya sa Estonia ug nakigbahin sa espirituwal nga pagpakiggubat. Siya usa na ka regular payunir. Ang iyang asawang si Maimu nakadangat sa kamatuoran sa samang paagi; nahaling ang iyang interes didto sa prisohan pinaagi sa usa ka dili Saksi.

Malisdag sangyaw ang mga igsoon nga dili kaayo makamaog Russian. Apan bisag diyutay rag bokabularyo, sayon ra silang makasugod ug estorya pinaagig paghisgot kon nganong sila nadestiyero sa Siberia. Nakatabang kini sa mga igsoon aron mahanas sa di-pormal nga pagsangyaw. Gawas pa, duna usay mga taga-Estonia nga nadestiyero nga mahimong sangyawan. Gibanabana sa usa ka sister nga mga 15 ngadto sa 20 ka Estonian ang nakakat-on sa kamatuoran diha sa mga kampo, maingon man ang ubay-ubayng Russian ug Lithuanian.

MGA PAAGI SA PAGKUHAG ESPIRITUWAL NGA PAGKAON

Daghang paagi sa pagpayuhot ug Bibliya ug ubang espirituwal nga pagkaon diha sa mga prisohan ug ngadto sa nadestiyerong mga igsoon sa hilit nga mga  dapit. “Nadawat namo ang mga panid sa literatura diha sa sudlanan nga punog mantika,” matod sa usa ka brader. “Sanglit mobagtok man ang mantika kon tugnaw, dili mamatikdan ang papel sa sulod. Bisan pag lugiton ug kutsilyo sa mga sundalo ang mga sudlanan, maglisod silag pangita sa nipis nga papel kay gipatapot kini sa kilid sa sudlanan.” Tagsa ra kaayo nila kining masakpan.

Ang gagmayng piraso sa literatura itahi diha sa bag o sa mga sinina, itago diha sa kahon sa sabon, o isuksok kini sa sabon nga ilang gibuhoan. “Mapaarang nako ang upat ka Bantayanang Torre diha sa sabon nga anaa sa kahon,” matod ni Ella Toom.

Bisan pag gisusi ang mga sulat, migamit ang mga igsoon ug komon nga mga pulong puli sa teokratikanhong mga termino ug mga kamatuoran sa Bibliya. Pananglitan, ang usa ka sister misulat: “Giatiman kamig maayo sa atong Amahan, ug duna kamiy pisi nga makaabot sa atabay.” Buot niyang ipasabot nga ang “Amahan” nga si Jehova nagpakaon kanila sa espirituwal; nga sila makakontak sa “atabay,” ang organisasyon ni Jehova; ug nga sila makakuhag tubig nga makahatag ug kinabuhi, ang mga literatura sa Bibliya.

Bisag gikinamot pagkopya ang kadaghanan sa literatura, ang uban giimprenta sa yanong paagi. Sa dihang magkopyag mga literatura, mapasalamaton ang mga Saksi kon sila ilain pagpriso tungod sa ilang pagsangyaw. Ngano man? “Mas maayo kon ilain ko pagpriso,” matod sa usa ka sister. “Mas sayon ang paghubad sa Bantayanang Torre kay wala kaayoy disturbo.” Usa lamang kini sa daghang paagi diin ang taktika sa mga maglulutos wala magmalamposon apan nakapauswag hinuon sa buluhaton sa Gingharian!—Isa. 54:17.

 ANG KAHINUNGDANON SA MGA TIGOM

Talagsa rang magtigom ang mga igsoon ug gipabilhan nila kini pag-ayo. Giasoy ni Corinna Ennika ug sa usa pa ka sister kon sa unsang paagi sila nakabatog kaisog sa pag-absent ug duha ka adlaw sa trabaho nga wala mananghid aron makatambog tigom. “Mibiya mi pagkagabii, ug mibaktas ug 25 kilometros paingon sa estasyon sa tren,” matod ni Corinna. “Ang tren milarga pagka alas dos sa kaadlawon ug mibiyahe mig unom ka oras ayha mibaktas ug 10 kilometros paingon sa tigomanan. Pagkakaplag namo sa balay diin didto magtigom, naghunahuna mi kon kinsay mosulti sa password dihang migula ang usa ka brader. Kay iyang nailhan nga mga igsoon mi, siya miingon: ‘Wala mo masayop. Dali, dayon mo!’ Nagtuon mig Bantayanang Torre ug nagkantag mga alawiton sa Gingharian. Nalig-on gayod ang among pagtuo.” Pagbalik nila sa trabaho tulo ka adlaw sa ulahi, nahupayan sila nga wala ra mamatikdi sa ilang amo nga sila mi-absent. Ang pagtambong sa tinagotagong mga tigom nakatabang gayod aron magmaisogon ang mga igsoon ug malig-on ang ilang pagtuo.

Sa laing hitabo, samtang nagtigom ang grupo sa mga igsoon sa prisohan, kalit lang nga misulod ang mga guwardiya aron mangompiskar ug mga literatura. Dihay brader nga nagkupot ug mga panid sa literatura nga dihadihang mikuhag silhig ug iyang giputos ang mga panid sa gunitanan ug dayon nanilhig. Nangita ang mga guwardiya ug kay wala may nakit-an, sila mibiya.

ANG GAHOM SA TIUNAYNG KRISTOHANONG GUGMA

“Lima ka tuig kong nagtrabaho sa minahag karbon,” matod ni Adolf Kose. “Anaa mi sa amihanan sa  Arctic Circle, diin walay adlaw panahon sa tingtugnaw. Gabii na mi mosaka gikan sa tunel human sa among trabaho. Busa pipila ka bulan ming wala makakitag adlaw. Wala sab mi tarong nga kaon. Naapektohan ang akong memorya ug maglisod kog ila sa oras. Tungod sa hagong trabaho, kakulag pagkaon, ug sobrang kakapoy, wala na mi kusog sa pagpakig-estoryag dugay. Apan kon maghisgot bahin sa Gingharian, dili gyod mi kapoyon bisan pag dangtag pila ka oras.”

Bisan sa malisod nga mga kahimtang, nakat-onan sa mga igsoon ang pagpakitag gugma sa usag usa. “Ang bisan unsa nga anaa kanamo among bahinon ug iapod-apod sa tanan,” matod ni Brader Kose. “Sanglit ang tanan nanginahanglan, nakat-onan namo nga ipaambit sa tanan ang bisan unsa nga among nabatonan.”—1 Juan 4:21.

Bisan ang mga guwardiya nakamatikod sa pagtinabangay sa mga Saksi. Sa dihang gibilanggo sa lainlaing kampo si Aino Ehtmaa, wala siyay kutsara ug panaksan—mga pangunang gamit nga gikinahanglan sa usa ka priso.

“Ayawg kabalaka,” miingon ang tagdumala sa kampo, “hatagan ra unya ka sa imong mga sister sa imong mga panginahanglan.” Ug mao kanay nahitabo, ug nakahatag na usab kinig dakong pamatuod ug kadayeganan sa ngalan ni Jehova.

Bisan pa niini, padayong gisulayan ang pagtuo sa mga igsoon. Pananglitan, bisag taudtaod nang nabilanggo si Sister Ehtmaa, kanunayng mangutana kaniya ang mga guwardiya, “Dili ba gihapon ka mokooperar kanamo?” Siyempre gusto nilang makakuhag kompidensiyal nga mga impormasyon bahin sa mga Saksi ni Jehova.

 “Inyo kong gibilanggo sa mga kampo, ug kamoy nakaingon sa kamatayon sa akong mga ginikanan, busa ayaw mog laom nga mokooperar ko ninyo,” mitubag si Sister Ehtmaa.

Bisag nabilanggo, ang gidestiyerong mga Saksi padayong nagpakitag Kristohanong gugma pinaagi sa pagpaambit sa maayong balita sa Gingharian kon sila may kahigayonan. Apan kinsay ilang sangyawan? Ang polisiya sa Soviet sa pagdestiyero sa inila apan dili-Komunistang mga molupyo naghatag sa mga igsoon ug dakong kahigayonan aron sila masangyawan. Daghang igsoon ang nagmabungahon sa pagsangyaw niining mga tawhana nga kon wala pa madestiyero, dili unta makadungog o modawat sa mensahe.—Col. 4:2-4.

“Sa ulahi, gidala kami sa lainlaing kampo,” miingon si Brader Kose. “Kaylap kaayo ang pagsangyaw diha sa matag selda. Mao kadto ang unang higayon nga nakasangyaw kog sama niadto.”

Sa tanang tuig sa ilang pagkadestiyero, walay puas ang pag-atake batok sa mga Saksi. Gikuha ang ilang mga kabtangan ug kagawasan, ug sila gipakaulawan. Apan ang mga magsusupak wala gayod makapaluya kanila sa moral ug espirituwal nga paagi.

PAGPAULI SA ESTONIA

Pagkamatay ni Joseph Stalin niadtong 1953, naguol pag-ayo ang daghan niyang tigpaluyo. Niining panahona, anaa pa sa prisohan si Ella Toom uban sa unom ka sister. Ang guwardiya miadto kanila nga naghilak ug mimando kanila sa pagtindog ug pagsaludar kang Stalin. Lig-on silang mibalibad.

Ang kamatayon ni Stalin nakapausab sa politikal nga kahimtang sa nasod. Sugod sa 1956 hangtod sa  1957, gatosan ka hangyo ang gipadala sa mga Saksi ni Jehova sa tibuok kalibotan ngadto sa gobyerno sa Soviet alang sa gidestiyerong mga igsoon. Ingong resulta, usa-usang gihatagag amnestiya ug gipapauli ang mga igsoong nadestiyero ug gibuhian ang mga nabilanggo. Ang ubang Saksi gibuhian wala madugay human sa kamatayon ni Stalin samtang ang uban taudtaod pang naghulat. Pananglitan, ang pamilyang Tuiman gidestiyero sa 1951 ug sa 1965 pa gitugotan sa pagpauli. Ug bisan pag nakauli sa Estonia ang mga igsoon, kinahanglan pa silang mangitag kapuy-an kay nakompiskar na ang ilang mga propiedad.

PAGHINUMDOM SA NANGAGI

Unsay epekto sa pagpanghadlok, kapintasan, bug-at nga trabaho, ug lisod nga kahimtang sa bilanggoan ngadto sa mga Saksi? Daghan ang nagpabiling matinumanon bisan atubangan sa kamatayon. Labing menos 27 ka Estonian nga Saksi ang namatay sa bilanggoan o sa pagkadestiyero, apil na si Artur Indus, kinsa membro sa Komite sa Pag-alagad sa Estonia una pa gipapahawa sa nasod. Si Friedrich Altpere namatay wala madugay human siya mapagawas, dayag nga tungod sa grabeng pagtrabaho. Grabe ang pagsulay sa pagtuo sa mga alagad ni Jehova didto sa Siberia; apan daghan silag nakat-onan, ug nahuptan nila ang ilang integridad. Sa pagkatinuod, mas milig-on ang ilang pagtuo ug sila mas malahutayon.—Sant. 1:2-4.

“Bisag ang tanang responsableng mga igsoon gibilanggo diha sa mga kampo,” matod ni Viljard Kaarna, “kami padayong nakigkontak kanila. Busa bisag atua mi sa Siberia, kami nakadawat ug mga literatura ug nagpabiling himsog sa espirituwal. Samtang sa Estonia, dili sayon ang pagkuhag espirituwal nga  pagkaon ug tingali mohuyang ang among espirituwalidad kon nagpabilin mi didto.”

Daghang nadestiyero nga dili Saksi ang nayugot sa ilang naagoman samtang ang mga Saksi ni Jehova nalig-on hinuon sa espirituwal.

“Nakakat-on mi sa pagkamasinugtanon gikan sa mga butang nga among giantos,” matod ni Corinna Ennika. “Kami misalig kang Jehova ug wala mi magmahay. Nakita namo nga diyutay ra ang gikinahanglan aron mabuhi. Ang among gamit sa akong igsoon nga si Ene maoy usa lang ka gamayng maleta ug kahon ilawom sa katre. Karon, sa dihang mangandoy mig dugang mga butang, among pamalandongon kini nga kasinatian. Ang labing mabungahong mga tuig sa among pagkabatan-on—17 ngadto sa 23 anyos—nagugol namo sa Siberia. Sagad makahunahuna ko nga dili mi ingon niini ka lig-on sa espirituwal kon wala mi madestiyero. Para nako ang Siberia mao ang kinamaayohang dapit para kanamo niadtong panahona.”

“Wala lang namo mamatikdi nga lima ka tuig mi sa Siberia,” miingon ang usa ka sister. “Sama ra kog nagtan-awg salida sulod sa duha ka oras.”

 Si Aino Ehtmaa nahinumdom: “Dili gayod nako malimtan ang katahom sa northern lights [aurora borealis], ang tingyelo sa dihang ang mabulokong mga panganod mokawan gikan sa dagat o sa mga suba, ang mga panahon sa dihang wala mosalop ang adlaw sulod sa duha ka semana, ug sa dihang wala kini mosubang sulod sa duha ka semana. Mahinumdoman nako ang mga strawberry nga manghinog sa mubong ting-init ug ang mga langgam nga naningaon sa gagmayng sanga sa mga kahoy. Bisan pa sa mga kalisdanan, mibati ko nga sama rag misuroy sa Siberia. Naamgohan nako nga bisag tua mi didto, posible nga magmalipayon sa tabang ni Jehova.”

KARAANG MGA TAKTIKA SA BAG-ONG PANAHON

Pag-uli sa mga igsoon sa Estonia gikan sa Siberia, nagpadayon ang paglutos. Ang mga sekreta migamit ug lainlaing taktika sa pagkuhag impormasyon bahin sa organisasyon ug maoy ilang gamiton sa pagdaot.

Si Jüri Schönberg, kinsa gidakop kay dili magsundalo, gidala sa kampo sa pinugos nga pagtrabaho aron sukitsukitog maayo. Ang usa ka banggiitang KGB nga gikan pa sa Kiev, Ukraine mianha sa Estonia aron sa pagkombinsir kang Jüri nga makigkunsabo sa KGB. Iyang gipakita kaniya nga ang atong mga literatura maoy batok sa gobyerno ug daghag sayop. Iyang gihatagag pipila ka kopya sa Bantayanang Torre si Jüri, apan wala niya kadto dawata. Nahadlok si Jüri nga basig mini kadto nga mga Bantayanang Torre nga usahay imprentahon sa KGB aron libogon ang mga Saksi. Usa ka semana nga gisigehag kombinsir si Jüri sa KGB, gikan sa buntag hangtod sa gabii, apan wala siya mokompromiso.

 NAKAKONTAK PAG-USAB SA “INAHAN”

Bisan pag estrikto ang gobyerno ug gibulagbulag niini ang mga tawo sa lainlaing nasod, nakaabot gihapon ang espirituwal nga pagkaon ngadto sa mga igsoon. Pila ka tuig nga ang mga igsoon naggamit ug mga literatura nga gipatik sa miaging mga tuig. Apan, samtang nadestiyero sa Siberia, nahimamat sa mga Saksi sa Estonia ang ilang mga igsoon sa ubang bahin sa Soviet Union. Pag-uli nila sa Estonia, sila padayong nakigkontak sa mga igsoon sa Soviet Union ug regular silang nakadawat ug lab-as nga espirituwal nga pagkaon. Pananglitan, sugod sa 1956 gikontak nila si Ivan Dziabko ug ang uban pang mga taga-Ukraine aron makakuha silag mga literatura. Apan tagsa ra kining mahitabo ug limitado ang literatura nga ilang makuha. Daghan pa silag panginahanglan, ug sa wala madugay gipanalanginan ni Jehova ang ilang paningkamot.

Pinaagi sa giya sa Nagamandong Lawas, ang sanga sa Finland nagplano sa pagtabang sa mga igsoon sa Estonia sa organisadong paagi. Si Vilho Eloranta, nga nakapayunir sa Estonia sa katuigan sa 1930, maoy giasayn sa pagkontak kanila. Sa una niyang biyahe sa Estonia sa sayong katuigan sa 1960, nakontak niya si Fanny Hietala. Human niini, daghang igsoong taga-Finland ang nagpailang mga turista ug sila mohatod sa espirituwal nga pagkaon ug uban pang impormasyon ngadto sa mga igsoon. Nakontak ra gayod sa mga igsoon sa Estonia ang “Inahan,” nga maoy ilang pagtawag sa organisasyon. Makapadala silag mga report ug sulat ug makadawat usab ug literatura pinaagig microfilm. Sanglit sekreto man kini ug kinahanglan gayong mag-amping, duha ngadto sa tulo ka beses kini himoon matag tuig.

 Ang ig-agaw ni Adolf Kose nga si Hugo Kose, Jr., nga nagpuyo sa United States, 15 ka beses mibiyahe sa Estonia aron sa pagdalag mga literatura. Sa usa sa iyang mga biyahe, siya girekisag maayo, apan wala gyoy nakit-an ang mga guwardiya. Apan nakulbaan siya sa dihang nangutana ang mga guwardiya kon unsay iyang relihiyon. Dili kaayo makamaog English ang mga opisyal maong gipaspasan niyag litok sa English ang iyang tubag. Kay dili gustong maulawan, nagpakaaron-ingnon silang nakasabot, ug sa mibagting ang telepono, gipadali siya kay molarga na ang barko ug siya milakaw dayon.

Ang mga igsoon nga nagsilbing tighatod nagpabili gayod sa maong buluhaton. Sila kanunayng mabinantayon ug dili mokompiyansa. Naggamit silag mga code sa pagsulat sa report aron dili kini masabtan engkasog makit-an kini sa mga guwardiya. Nahibalo sila nga nameligro ang ilang kinabuhi ug ang sa uban kon dili sila mag-amping. Usahay makakita silag mga KGB nga magsunodsunod nila. Samtang naghulat sa pakids gikan sa duha ka igsoon, nakita ni Viljard Kaarna nga giletratohan sila sa usa ka KGB ug gisundan sila. Klaro nga nagkuha siyag ebidensiya batok sa mga Saksi. Apan latas sa maong mga tuig, walay bisan usa ka literatura ug sulat ang nawala.

ORGANISASYONAL NGA PAG-USWAG

May panahon nga ang Komite sa Nasod didto sa Ukraine maoy nagdumala sa buluhaton sa Soviet Union. Gawas pa, ubay-ubayng brader ang nag-alagad ingong magtatan-aw sa distrito niining lapad nga teritoryo. Apan gikinahanglan na nga adunay modumala sa nag-uswag nga buluhaton sa Estonia. Si  Adolf Kose, nga usa ka hilomon ug nagmatinumanon latas sa mga pagsulay, giasayn sa pag-organisar sa buluhaton sa 1967. Sa ulahi apil usab sa iyang responsabilidad ang pagpadalag mga sulat ug mga report sa Latvia, Lithuania, Karelia, Leningrad (karon St. Petersburg), ug Murmansk. Mitabang usab siya sa pag-organisar sa pag-imprenta sa lainlaing dapit.

Sa unsang paagi naatiman ni Brader Kose ang iyang mga responsabilidad ug sa samang higayon nagtrabahong bug-os panahon uban sa iyang asawang si Koidula diha sa usa ka baboyan duol sa lungsod sa Tapa? Nakatabang kang Brader Kose ang iyang naimbento nga mga makinarya aron mogaan ang iyang trabaho ug niana mas daghan siyag panahon sa iyang mga responsabilidad sa organisasyon.

Sa ulahi, ang mga brader sama nila ni Viljard Kaarna, Lembit Toom, ug Silver Silliksaar miduaw usab sa mga kongregasyon sa Estonia ug sa silingang mga nasod sa Soviet Union. Sa nagkadaghan ang mga taga-Russia sa Estonia, si Alexandr Yevdokimov nag-alagad usab sa samang paagi. Sa ngadtongadto, gibahin ang pag-imprenta ug ang mga igsoon nga nagsultig Russian sa Estonia nag-imprentag ilang kaugalingong literatura. Madawat ang Russian nga mga publikasyon pinaagig microfilm ug himoan nilag kopya gamit ang photographic paper. Apan sa midaghan na ang mga kongregasyon, dili na kini praktikal sanglit daghan kaayong igsoon ang gikinahanglan sa pag-imprenta diha sa pipila ka dapit. Bisag limitadog gamit, gatosan ka kopya sa 20 ka lainlaing libro ang ilang naimprenta nga tinagotago. Kapig lima ka milyong panid sa Estonian ug Russian nga literatura ang kinamot nga gikopya tali sa 1966 ug 1989.

 HINUNGDANON NGA MAGMABINANTAYON

Kas-a gisusi sa mga polis nga nagpasumangil nga nangitag kinawat nga motorsiklo ang balay sa usa ka igsoon. Apan mideretso sila sa butanganag mga libro, nga imposibleng katagoag motorsiklo! Dayag nga ang ilang tuyo mao ang gidiling mga literatura. Apan wala gayod silay nakit-an!

Unsay gihimo sa mga igsoon aron ang mga literatura dili mamatikdan ug dili makit-an? Sa dihang mogama silag literatura, sagad ila kining koberag hapin sa daang sekular nga mga libro o mga magasin. Busa kon pakalitag susi ang ilang mga balay, ang maong “daang” mga publikasyon sagad dili nila mailhan.

 Gamiton sa mga Saksi ang espesyal nga mga okasyon, sama sa mga kasal, aron makapahigayog mga tigom ug asembliya. Pananglitan, ang kasal ni Heimar ug Elvi Tuiman gidangtag duha ka adlaw. Usahay ang maong mga okasyon dangtag tulo o upat ka adlaw. Gisugyotan sa mga ansiyano sa Estonia ang mga kaslonon nga dili mangimbitar ug daghan. Ang gagmayng grupo dili kaayo mamatikdan ug sayon rang dumalahon.

MIABOT ANG MGA IGSOONG TAGA-RUSSIA

Sa 1970, ang karaang mga Saksi sa Ukraine, Belarus, ug sa ubang bahin sa Soviet Union mibalhin sa Estonia. Para sa daghan kanila, mas arang-arang ang kahimtang sa Estonia kay sa ilang nasod, diin sila grabeng gilutos.

Sa tabang sa mga igsoon sama ni Nikolai Dubovinski, usa ka dugay nang ansiyano sa Ukraine, ang unang kongregasyon nga nagsultig Russian naporma sa Tartu niadtong 1972 nga dunay mga 50 ka magmamantala. Daghang taga-Russia ang misanong, ug sa 2010, duna nay 27 ka kongregasyon ug 4 ka grupo nga nagsultig Russian—nga kapig katunga sa magmamantala sa Estonia.

LAINLAING PAAGI SA DI-PORMAL NGA PAGSANGYAW

Ang mga igsoon nga nagsultig Russian maoy maisogon ug masiboton ug dili magpanuko sa pagsangyaw sa di-pormal nga paagi. Pananglitan, ilang pakig-estoryahan ang mga turista nga miduaw sa mga simbahan sa Tallinn ug dayon ilang sangyawan. Sagad isipon sa mga turista nga ang usa nga maghisgot ug Bibliya maoy tour guide, busa maminaw gyod silag maayo.

 Ang ubang sister mosangyaw sa mga tren. Mopalit silag tiket nga idabuwelta gikan sa Tartu paingon sa Tallinn. Ang walo ka oras nga biyahe mohatag kanilag dakong panahon sa pagpakig-estorya ug sa pagsangyaw sa mga pasahero.

“Ako nag-ampo nga makadumalag pagtuon sa Bibliya,” matod ni Maria Pasechnick, kinsa mibalhin sa Estonia gikan sa Kazakhstan. Human mamalandong, siya midesisyon nga sangyawan ang mga kauban niyang naglinya sulod sa pipila ka oras aron mamalit ug pagkaon.

“Usa ka adlaw niana, samtang naglinya,” padayon pa ni Maria, “nakasugod kog panaghisgot sa usa ka babaye ug dayon ako siyang gisangyawan. Ang babaye dili kaayo interesado apan iya kong gidala ug gipailaila sa iyang kailang mga babaye. Dayon siya mibiya ug akong gisangyawan ang iyang mga kaila. Ingong resulta, nakasugod kog upat ka pagtuon sa Bibliya. Usa kanila ang nabawtismohan ug matinumanon gihapong nag-alagad kang Jehova.”

Sama sa ubang dapit, daghan sa mga alagad ni Jehova maoy panig-ingnan diha sa ilang gitrabahoan. Pananglitan, ang hawas sa Partido Komunista sa usa ka planta sa koryente miingon nga si Leonhard Nilsk wala na kinahanglana sa kompaniya tungod kay relihiyoso. Apan ang tagdumala sa ilang laboratoryo miingon, “Palabihon ba nato ang mga Komunistang palainom ug gabagdoy-bagdoy sa trabaho kay sa usa ka tawong relihiyoso ug kasaligan?” Ang iyang mga kauban sa trabaho midepensa usab kaniya tungod sa iyang maayong reputasyon, busa wala na kini ipadayon. Tingali ang hawas sa partido nagpalapad ug papel sa iyang mga superyor, ug sa dihang natapos ang pagmando  sa mga Komunista sa Estonia, siya hinuon ang nawad-ag trabaho.

NAGSANGYAW BISAN GIBANDO

“Sa nag-eskuyla pa ko,” matod ni Lembit Reile, kinsa nag-alagad karon sa Komite sa Sanga sa Estonia, “maampingon kong gisangyawan ang daghan sa akong klasmet. Kanunay kong gidapit ang usa kanila sa akong gipuy-an aron didto siya sangyawan. Human ko migraduwar, mga 20 ka tuig ming wala magkita. Di pa dugay, nagpakigpulong ko sa kongregasyon sa among lungsod. Wa gyod ko magdahom nga usa sa mamiminaw mao ang akong klasmet! Siya nagtuon uban sa mga Saksi ni Jehova, ug wala madugay human sa akong duaw, siya nagpabawtismo! Nalipay gyod ko niini!”

Sanglit gibando man ang buluhaton, alerto kaayo ang mga igsoon sa dihang magsangyaw. Usa ka ansiyano ang miingon: “Amo unang obserbahan ang mga tawo ug tinoon kon kinsa ang angayng estoryahon. Mag-amping gyod mi kon ang among kaestorya dili namo kaila. Kadugayan sagad among mailhan kon siya ba sekreta sa KGB. Magpanagana sab mi kon ang usa sabaan o tabian. Mas gusto namong ikaestorya kadtong hilomon o kaha kadtong wala mosuportar sa mga Komunista, kinsa mas madinawaton.”

MAKAPADASIG NGA PAGDUAW DIHA SA PARKE

Ang Nagamandong Lawas naghikay nga ang usa sa mga membro niini nga si Lloyd Barry, uban kang Viv Mouritz gikan sa sanga sa Finland, makigkita kang Adolf Kose nga maoy nag-organisar sa buluhaton sa Estonia. Nagkita sila diha sa parke sa Leningrad (karon St. Petersburg).

 Panahon sa ilang sekretong panagkita, si Brader Mouritz miingon: “Sa primero, nagpanuko si Brader Kose sa pagpakig-estorya ug padayon siyang nagbasabasag mantalaan. Apan sa kadugayan, iyang gibutang ang mantalaan ug nakig-estorya na si Adolf kanamo.”

“Mibalibad siya sa dihang giimbitar namog pangaon,” matod ni Brader Barry. “Siya miingon nga mas maayong hisgotan na lang ang mga butang nga angayng hatagag pagtagad.”

Sa dihang gihisgotan ni Brader Kose ang grabeng paglutos ug pagdili sa Soviet Union, siya gipalig-on ni Brader Mouritz ug Barry. “Ang mga igsoon sa ubang nasod nakaagom usab ug pagsulay,” sila miingon. “Daw sayon ang maong mga pagsulay, apan mas peligroso! Sa Kasadpan, daghang tentasyon nga wala ninyo masinatii, ug mas daghang nawala sa pag-alagad didto kay kaninyo dinhi.”

Kini nga pagduaw tayming kaayo ug nakapalig-on kang Brader Kose. Sa ulahi ra niya nahibaw-an nga ang iyang gikaestorya membro diay sa Nagamandong Lawas, ug malipayon niyang gipaabot ang pagdasig gikan sa organisasyon ngadto sa tanan nga naghupot sa ilang integridad ilalom sa paglutos.

“Natandog ang among kasingkasing sa atong mga igsoon sa Soviet Union,” misulat si Brader Barry sa ulahi. “Gikalipay namo nga mahimamat si Brader Kose, ug ang iyang paglamano ug paghalog maoy haom nga panamilit sa among panagbulag.”

MGA BATAN-ON NGA NAGMAISOGON SA ESKUYLAHAN

Ang batan-ong mga alagad ni Jehova ang ilabinang gipit-os sa pagsuportar sa politikal nga mga organisasyon. Giaghat usab sila sa pag-apil sa ubang kalihokan  nga supak sa ilang tanlag nga nabansay sa Bibliya.

“Usa ka adlaw diha sa eskuylahan sa bata pa ko,” matod ni Ester Tamm, “kaming tanan gipabarog, gipaadto sa atubangan, ug gipapirma sa sulat-pahalipay para sa adlawng natawhan sa diktador nga si Joseph Stalin.”

Si Ester mibarog apan wala moadto, ug matinahorong mibalibad sa pagpirma. Nasuko ang maestra, apan wala damha nga ang ubang estudyante misuportar kang Ester ug wala usab mopirma. Busa, wala na lang niya sila pugsa.

Ang laing isyu mao ang paghigot ug pulang panyo diha sa liog ingong pagsuportar sa Komunismo. Kadtong modumili gihulga nga hatagag ubos nga grado o ubang silot. Wala mokompromiso ang batan-ong mga igsoon, nga nagmaunongon sama kang Daniel ug sa iyang tulo ka Hebreohanong kauban sa karaang Babilonya.—Dan. 1:8.

USA KA BAG-ONG YUGTO

Sanglit 7 porsiyento lang ang aktibong komunista sa Estonia, kini nagpakita nga ang kadaghanan wala mosuportar sa gobyerno sa Soviet. Ang mga opisyal sa Estonia dili ganahang mosunod sa mando gikan sa Moscow, ug ang pipila mitabang pa gani sa mga Saksi. Pananglitan, sa 1985 usa ka lokal nga opisyal ang miingon kang Lembit Toom: “Nahibalo ko nga usa ka sa mga dakodako sa mga Saksi. Kon magtigom mo, ayawg iatol sa mga pista opisyal.”

“Busa akong gipahibalo niini ang uban,” matod ni Lembit. Dayag nga nasuko ang KGB nga ang mga Saksi nagtigom panahon sa pista opisyal. Mopatim-awng dayag ra kaayo ang mga tigom sa mga igsoon, busa  mihimo silag mga kausaban agig sanong sa maong hinigalang tambag.

Usa ka bag-ong yugto ang nagsugod sa 1986 sa dihang gisugdan sa Soviet Union ang polisiya nga perestroika, o pagbag-o sa sistema. Gidasig sa Nagamandong Lawas ang mga igsoon nga pahimuslan kining bag-ong kagawasan sa pagpahigayog mga kombensiyon sa Eastern Europe. Dili makatuo ang mga igsoon sa Soviet Union nga miabot ang kagawasan sa wala pa ang Armagedon. Lab-as pa sa panumdoman ang ilang mga giantos, ug posible gihapong mahitabo ang pagsusi sa mga balay.

GIDAPIT NGA MOPAKIGPULONG

Tungod sa nagkadakong kagawasan, mas daghan ang nainteres sa relihiyon ug Bibliya. Kadaghanan gustong masayod sa baroganan sa mga Saksi ni Jehova, ug lainlaing institusyon ang nagdapit sa mga igsoon nga mopakigpulong bahin sa atong pagtulon-an.

Makaiikag kaayo ang usa niana. Si Lembit Reile misugot nga mopakigpulong sa usa ka grupo. Sa adlaw sa pakigpulong, si Ainar Ojarand, kinsa maoy naghikay niini, namatig radyo samtang namalbas, ug iyang nadungog kini: “Karong adlawa sa Sakala Center adunay pakigpulong nga nag-ulohang ‘Unsay Gitudlo sa Bibliya?’” Ang Sakala Center mao ang pangunang pasilidad sa Tallinn diin sagad magtigom ang Partido Komunista! Sa kakurat, hapit mabuhii ni Ainar ang iyang barbas! Apan walay paagi nga iyang masultihan si Lembit nga mas dako kini nga panagkatigom kay sa ilang gidahom, ug didto ra niya nasultihan sa nagkita sila sa hunonganan sa bus.

“Puno kaayo ang tigomanan,” matod ni Lembit. “Wala pa ko sukad makadiskursog ingon niadto ka  daghang mamiminaw. Wala pa ko sukad makagamit ug mikropono, o makadiskurso sa plataporma. Human sa mubong pag-ampo, akong nahinumdoman si Pablo didto sa Areopago ug naghunahuna kog introduksiyon. Sanglit kadaghanan sa mamiminaw vegetarian, akong gisugdan ang pakigpulong pinaagi sa paghisgot nga ang gihatag sa Diyos nga pagkaon para sa unang mga tawo maoy prutas ug utanon. Human lang sa Lunop gitugot ang pagkaog karne.”

Daw epektibo ang maong introduksiyon kay pagkahuman daghan ang milinya ug mihatag sa ilang ngalan ug adres aron makadawat ug literatura kon kini mabatonan na. Sa misunod nga katuigan daghang brader ang mipakigpulong atubangan sa daghang tawo diha sa mga librarya, eskuylahan, ug mga cultural center. Ingong resulta, daghang takos ang miila ug midawat sa kamatuoran.

PABILING NAGTUKAW SA ESPIRITUWAL

Sa 1989, ang mga alagad ni Jehova sa Soviet Union nakabatog mas dakong kagawasan sa pagsimba, ug ang uban nakatambong pa gani sa kombensiyon sa Poland. Unsa kahay ilang gibati nga human sa mga tuig sa grabeng paglutos sila gawasnon nang magtigom?

“Nalipay kaayo mi!” matod ni Ella Toom. “Pwerte namong hilak! Kini nga kombensiyon mao gayoy espirituwal nga paraiso.”

“Sayo ming miabot sa Poland maong gidala mi sa usa ka panagkatigom sa Kingdom Hall,” miingon ang laing sister. “Sa akong nakita ang mga igsoon nga misulod sa tigomanan, nakahilak ko. Kadto ang unang higayon nga nakasulod kog Kingdom Hall.”

 Nianang tuiga, si Theodore Jaracz ug Milton Henschel, nga mga membro sa Nagamandong Lawas, uban ni Willi Pohl gikan sa sanga sa Germany, mibiyahe sa tibuok Soviet Union. Gusto nilang mahimamat ang mga igsoon aron sa pagdasig kanila ug aron mahibaloan ang situwasyon. Ang kahimtang sa kalibotan kusog nga nagakausab, ug angayng pahimuslan ang polisiya nga perestroika sa Soviet Union. Panahon kini sa pag-organisar pag-usab sa buluhaton, ug unang gihatagag pagtagad ang paghubad.

Sukad sa 1983, si Toomas (Tom) Edur, usa ka lagsik nga tigdulag hockey kanhi nga Estonian ug kagikan, naghubad nag publikasyon sa Estonian sa sangang buhatan sa Canada. c Niadtong panahona, ang maong mga publikasyon maoy para lang sa mga taga-Estonia nga nagpuyo sa ubang nasod. Apan sa 1990, sa dihang nabuksan ang buluhaton sa Estonia, si Toomas ug ang iyang asawa nga si Elizabeth giasayn sa Finland aron motabang sa paghubad sa atong mga literatura ngadto sa Estonian. Wala madugay sila gibalhin sa Estonia.

Una pa niini, duna nay mga igsoon nga naghubad  sa lainlaing dapit. Karon mas maayong mag-uban sila sa usa ka dapit. Busa, ubay-ubayng igsoon ang naghubad didto sa balay ni Lembit Toom sa Tartu. Tungod kay lisod ang pagbatog mga kompiyuter sa Soviet Union, ang mga tighubad kulag gamit aron mapasayon ang ilang trabaho. Apan miarang-arang ang situwasyon sa dihang ang usa ka lokal nga igsoon nga mibisita sa sanga sa United States nakadalag duha ka kompiyuter sa pagpauli—usa ka maayong pagsugod sa episyenteng departamento sa paghubad. Diyutay lang sa mga tighubad ang dunay kasinatian sa kompiyuter ug sa Multilanguage Electronic Phototypesetting System (MEPS), maong dili sayon ang paghubad. Apan sila gustong makakat-on ug wala madugay sila nahanas.

LAING MALIPAYONG KOMBENSIYON SA GAWAS SA NASOD

Samtang nagkahuyang ang pagkontrolar sa Soviet sa Eastern Europe, ang mga tawo nakabatog dugang kagawasan. Gani, mga 200 ka igsoong taga-Estonia ang gihatagag visa aron makatambong sa “Putling Pinulongan” nga kombensiyon sa Helsinki, Finland, sa Hunyo 1990.

Sa dihang ang mga delegado gikan sa Estonia mikanaog sa barko didto sa Finland, ang mga igsoon sa Finland namakpak sulod sa mga tunga sa oras! Ang mga dili Saksi gustong mahibalo kon unsay nahitabo ug kon kinsang mga sikat ang nangabot. Pagkadakong kausaban! Ang atong mapainubsanong mga igsoon nga gimaltrato sa gobyerno sa Soviet sulod sa mga dekada giabiabi karon nga samag mga kampeyon sa Olympics!

Dakong kalipay sa mga igsoong taga-Estonia nga ang pipila ka bahin sa programa gipresentar sa Estonian  ug nakadawat silag bag-ong giluwatan nga mga publikasyon sa ilang pinulongan! “Sa dihang nakakupot mig Estonian nga brosyur sa unang higayon, sama mig nakakupot ug mahalong bato,” matod sa usa ka karaang Saksi.

Ang mga delegado gikan sa Estonia mas pang nalipay sa usa ka pahibalo sa kataposang pakigpulong. Ang mamumulong miingon nga giaprobahan sa Nagamandong Lawas ang pagpatik ug upat-ug-kolor nga Bantayanang Torre sa Estonian kaduha kada bulan dungan sa English, sugod sa Enero 1991! Ang mamiminaw nanindog ug dugayng namakpak. Human sa pagpamakpak, dihay nangutana: “Usa lang ba gihapon ka magasin para sa matag grupo sama sa una? O duna nay kopya ang matag usa?” Daw dili katuohan ang tubag nga ang matag usa makadawat nag personal nga kopya, maong namakpak na usab ang mamiminaw.

Ang sanga sa Finland misugod dayon sa pagpatik ug Estonian nga mga literatura apil na ang daang mga isyu sukad sa 1990. Gawas pa sa espirituwal nga tabang, ang mga Saksi sa Estonia nakadawat ug nag-apod-apod sa daghang hinabang gikan sa mga igsoon sa lainlaing nasod, nga gikinahanglan kaayo tungod sa kahimtang sa ekonomiya.

UNANG KOMBENSIYON DIHANG MAY KAGAWASAN NA

Gipahimuslan dayon sa organisasyon ang nagkadakong kagawasan sa pagpahigayog mga kombensiyon sa tibuok Soviet Union. Pagkadako sa kalipay sa mga igsoon sa Estonia nga didto ipahigayon sa Tallinn ang una sa “Mga Mahigugmaon sa [Diyosnong] Kagawasan” nga mga kombensiyon sa Hulyo 13-14, 1991!

 Kini nga kombensiyon ilabinang makapalipay sa ubang tigulang nga mga delegado. Ngano man? Tungod kay ang kataposang kombensiyon nga ilang natambongan sa Estonia nga may kagawasan pa maoy niadto pang 1940. Sila malipayon kaayo karon nga human sa kapig 50 ka tuig, sila gawasnon na usab nga magkatigom!

Ang mga igsoong nagsultig Russian gikan sa amihanan-kasadpang Soviet Union, sa mga nasod sa Baltic, ug Kaliningrad nagtigom sa Tallinn Linnahall (City Concert Hall). Ang tupad niini nga Jäähall (Ice Hall) gitambongag halos usa ka libo para sa mga sesyong Estonian, ug 4,808 ang kinatas-ang ihap sa duha ka tigomanan. Uban sa 447 nga nabawtismohan, usa gayod kini ka malipayong okasyon!

Ang mga kombensiyon nga sama niini nakatabag dako sa mga bag-ohan. Pananglitan, ang lola ni Leonhard Nilsk nga si Amalie nagtambongan sa Adventist apan may pagduhaduha sa ilang mga pagtulon-an. Giawhag siya ni Leonhard nga susihon ang kamatuoran sa Bibliya. Dakong kausaban ang nahitabo kang Amalie sa dihang siya mitambong sa kombensiyon sa Tallinn niadtong 1991. Human sa unang adlaw, miingon siya nga dili na gayod mobalik sa iyang relihiyon. Para kang Amalie, dili pa igo ang gisulti ni Leonhard—kinahanglan niyang aktuwal nga makita ang katawhan ni Jehova. Siya nagtuon sa Bibliya ug sa ulahi nabawtismohan.

NATUMAN ANG MGA DAMGO

Karon nga nawala na ang grabeng paglutos sa mga alagad ni Jehova, ang uban dili makatuo nga sila may kagawasan na sa pagsimba. Pananglitan, ang usa ka karaang ansiyano nangandoy nga mabatonan sa pinulongang  Estonian ang librong Ikaw Mabuhing Walay Kataposan sa Paraiso sa Yuta. Sa 1991, kini ang unang libro nga gipatik sa Estonian sa dihang may kagawasan na.

“Karon nga ako nang gikuptan kini nga libro,” matod pa sa ansiyano, “dili ko makatuo nga natinuod kini. Sa dihang ako kining gipakita sa tigom, dili gayod kapugngan ang among mga luha. Ang tanan nahilom kadiyot kay wala makatuo sa ilang nadunggan. Dayon kami mihilak sa kalipay! Dili gayod malimtan kadtong higayona. Sa matag higayon nga ako kining mahinumdoman, molugmaw gayod ang akong mga luha.”

Makadaghan nga ang mga igsoon “nahisama niadtong nagdamgo.” (Sal. 126:1-6) Human sa mga dekada sa kalisdanan, daghan gayod ang nakasinati sa malipayong sangpotanan nga gisaad sa Pulong sa Diyos: “Sa takdang panahon kita moani kon kita dili molunga.”—Gal. 6:9.

USA KA HALANDOMON NGA TEOKRATIKANHONG HITABO

Ang petsa nga Oktubre 31, 1991 dili gayod malimtan sa atong mga igsoon sa Estonia. Kana ang petsa diin opisyal nga narehistro ang unang kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova sa Estonia.

Miabot na ang panahon sa pag-organisar pag-usab sa buluhaton. Daghan kaayo ang nagpakitag interes sa Bibliya ug relihiyon. Daghang pagtuon sa Bibliya nga angayng dumalahon, maingon man mga tigom, sirkitong asembliya, ug kombensiyon nga organisahon. Ang mga tighubad nagkinahanglag igong pasilidad alang sa ilang nagkadakong buluhaton.

Kasamtangan, nangabot ang mga misyonaryo gikan sa Gilead, ug kinahanglang pangitaan silag maayong kapuy-an. Kinahanglan silang tabangan sa mga  suliran sa ilang visa ug sa pagkuhag permiso nga makapuyo sa nasod. Kinahanglang asikasohon ang isyu sa neyutralidad uban sa mga opisyales sa gobyerno ug ang mga permiso sa pagtukod ug mga Kingdom Hall.

“Kadtong mga tuiga,” matod ni Reino Kesk, nga usa ka magtatan-aw sa sirkito nianang panahona, “dali kaayong milabay nga sama rag pipila ka bulan tungod sa teokratikanhong mga buluhaton nga angayng organisahon. Makapadasig usab kaayo kini. Ang mga tawo modawat dayon sa kamatuoran. Sa matag kongregasyon daghan ang gustong magpabawtismo. Ang ubang interesado nga nakatambong ug kombensiyon apan wala kaayoy nahibaloan sa mga Saksi nadasig sa mga pakigpulong ug gusto dayong magpabawtismo. Kinahanglan gayod silang tabangan!”

Sa dihang ang Estonia gimandoan pa sa Soviet, ang buluhaton gidumala sa sangang buhatan sa Germany. Usa sa sekretong agianan sa komunikasyon tali sa Germany ug Estonia mao ang sangang buhatan sa Finland. Karon nga wala nay pagbando ug dali na ang komunikasyon, sugod sa 1992 gidumala na sa Finland ang buluhaton sa Estonia.

MASIBOTON UG MAIKAGON KAAYO!

Tungod sa nagkadaghang interesado, dili sayon ang pag-atiman sa mga bag-ohan nga gustong mokuwalipikar ingong dili bawtismadong mga magmamantala. Pananglitan, giduaw ni Tom Edur ang usa ka bag-ong gamayng grupo sa buntag sa Memoryal ug wala makatuo sa daghang buot mosangyaw.

“Kaila ba nimo silang tanan?” gipangutana ni Tom ang usa ka igsoon.

“Buweno, ang uban dili magmamantala,” tubag sa igsoon.

 Busa gidumala ni Tom ang tigom alang sa pagsangyaw ug dayon miingon: “Unya akong estoryahog tagsatagsa kadtong dili pa magmamantala.”

Mga napulo ka gitun-ag Bibliya ang miduol ug gustong mokuwalipikar sa pagsangyaw. Human mahisgoti ni Tom ang mga kuwalipikasyon, tulo sa batan-ong mga babaye ang miingon nga membro pa sila sa ilang simbahan. Gipatin-aw ni Tom nga kon gusto nilang mahimong mga Saksi ni Jehova, angayng putlon nila ang ilang pagkamembro. Ug mao kadtoy ilang gihimo! Miadto dayon sila sa ilang simbahan, gipatangtang ang ilang ngalan sa talaan, ug dayon mibalik aron makaduyog sa pagsangyaw.

Usa ka lalaki nga didto usab sa tigom alang sa pagsangyaw ang wala pa makabiya sa pagpanigarilyo. Nagkinahanglan pag panahon aron mahunong ang iyang bisyo, busa mipauli siya nga naglaom nga mahimong magmamantala sa umaabot.

Karon nga gawasnon nang makasangyaw ang mga igsoon, sila maikagon kaayo nga makasangyaw sa mas daghang tawo. Ang uban sobra ka maikagon mao nga kinahanglang tambagan nga magmabalanse sa espirituwal. Pananglitan, sa dihang girepaso ang usa ka batan-on nga gustong magpabawtismo, gipangutana siya ni Tom Edur kon natambagan na ba siya sa mga ansiyano.

“Oo,” matod sa batan-on, “gitambagan ko sa mga ansiyano nga magmabalanse sa paggamit sa akong panahon.”

“Unsa diay ang problema?” sukna ni Tom.

“Mogugol man god kog 150 oras sa pagsangyaw kada bulan maong napasagdan ko ang ubang Kasulatanhong responsabilidad,” matod pa sa batan-on. “Ang  mga ansiyano misugyot nga kon mogugol kog 100 ka oras sa ministeryo, makagahin kog panahon para sa personal nga pagtuon ug pagpangandam sa mga tigom.”

MALIPAYONG KOMBENSIYON SA RUSSIA

Ang laing halandomong hitabo sa teokratikanhong kasaysayan mao ang internasyonal nga kombensiyon sa St. Petersburg, Russia, sa Hunyo 1992. Alang sa daghan sa 1,000 ka delegado gikan sa Estonia, usa kini ka malipayong reunion uban sa mga kaubang binilanggo kanhi ug sa ubang Saksi nga ilang nahimamat kaniadto sa Siberia.

“Ang petsa sa kombensiyon tayming kaayo,” matod pa sa usa ka delegado. “Mipakyaw mig tren sa ubos kaayo nga plete gamit ang Russian ruble. Dayon, usa na lang ka semana una ang kombensiyon, Estonian krooni  na ang gigamit nga kuwarta sa Estonia puli sa ruble. Kon nakalarga mi sa semana diin gipulihan ang kuwarta, wala mi sa Estonia aron mapailisan ang among kuwarta. Apan bisan pag tua mi didto, limitado lang nga kantidad ang gitugot nga pailisan. Unsaon namo ang ruble nga dili na namo mapailisan? Tungod kay ruble ang gigamit sa Russia, gidala sa mga igsoon ang ilang ruble sa kombensiyon ug gihulog sa mga kahon sa donasyon. Dugang pa, kon ang kombensiyon naulahig usa ka semana, sa dihang gipatuman ang bag-ong mga regulasyon sa utlanan, mapugos kami sa pagkuhag mahal nga visa aron makatabok sa utlanan. Pabor kaayo sa mga igsoon ang petsa sa kombensiyon!”

Usa sa daghan nga natandog niining halandomong kombensiyon mao ang usa ka interesadong babaye sa Estonia nga kuyog unta sa mga Saksi. “Nasayop ang akong pagsabot sa oras sa paglarga,” matod niya. “Pag-abot nako sa estasyon, nakalarga na ang tren. Apan nakabayad na ko. Unsay akong himoon? Miampo ko kang Jehova nga iya kong tabangan ug himoon ko ang kutob sa akong maarangan aron makatambong.

“Ang tagdumala sa estasyon miingon nga kinahanglang mopalit kog tiket para sa laing tren, apan kulang na ang akong kuwarta! Kalit lang nga dunay grupo sa mga tawo nga miabot sa estasyon. Malipayon kaayo sila ug desente! Mga Saksi diay sila gikan sa isla sa Sarema. Ang ilang tren wala pa moabot, ug ang akong tiket mahimo nakong gamiton uban nila. Nahupayan gyod ko!

“Samtang nagbiyahe, ang mga Saksi nangantag mga alawiton sa Gingharian, nga nakadasig kaayo nako. Gibati ko nga samag gisagop sa ilang espirituwal nga pamilya. Nakig-uban ko nila sa tibuok kombensiyon ug nakita ang ilang pagkasinsero ug  pagkamahigugmaon. Kini nakahanaw sa tanan kong pagduhaduha sa mga Saksi. Mao na gayod kini ang yutan-ong organisasyon sa Diyos.” Siya karon usa na ka regular payunir kauban sa iyang bana.

PAG-ABIABI SA MGA BOLUNTARYO

Kusog kaayo ang pag-uswag sa pagsangyaw ug sa organisasyon, ug dunay panginahanglan sa eksperyensiyadong mga igsoon. Kinsay makatabang? Sama kang Isaias, daghan ang misanong ug miingon: “Ania ako! Ipadala ako.”—Isa. 6:8.

Ang unang upat ka misyonaryo nga graduwado sa Gilead, si Vesa ug Leena-Maria Edvik ingon man si Esa ug Jaael Nissinen, miabot sa 1992. Si Reino ug Lesli Kesk, nga 17 ka tuig sa nagapanawng buluhaton sa Canada, giasayn usab sa Estonia. Dayon sa tingpamulak sa 1993, 20 ka payunir gikan sa Finland ang giasayn ingong mga espesyal payunir sa teritoryo nga nagsultig Estonian ug Russian, ug upat pa ka misyonaryo ang miabot.

Human niana, dunay mga misyonaryo gikan sa misunod nga mga klase sa Gilead nga giasayn sa Estonia. Sila mibatig kalipay ug kadasig sa ilang asaynment. Ang ubang misyonaryo nga wala makatungha sa Gilead giasayn usab. Ang dasig nga mga misyonaryo ug ang maikagong mga espesyal payunir nagpalig-on sa pundasyon nga gipundar sa maunongong mga igsoon sa Estonia sulod sa daghang dekada.

Dugang pa, mga duha ka gatos ka langyawng igsoon ang miabot aron moalagad sa mga dapit nga mas dako ang panginahanglan. Ang ilang kahamtong sa espirituwal nakatabang sa pagpalig-on sa mga kongregasyon. Daghang kongregasyon ang naporma, ug kining langyawng mga igsoon mao lang ang mga  ansiyano sa pipila niini hangtod nga diha nay mikuwalipikar nga lokal nga mga igsoon.

Si Lembit Välja maoy usa sa mga miabot aron motabang. Natawo siya sa Estonia, nakalingkawas sa Gubat sa Kalibotan II, ug mibalhin sa Australia, diin siya nahimong Saksi. Sa dihang hapit na siyang moretiro, siya mihukom nga mobalik sa Estonia sa 1990 aron sa pagtabang sa daghang interesado. Nahinumdom siya nga kas-a iyang gidumalahag pagtuon ang 18 ka grupo nga nakatag sa kapig katunga sa Estonia diin mga 80 ka tawo ang nagtuon. Iyang giduaw kini nga mga grupo sakay sa bus, nga sagad matulog sa mga terminal gamit ang iyang sleeping bag. Kapig 50 sa iyang mga gitun-an sa Bibliya ang nabawtismohan, ug sa edad nga 84, siya nagdumala pag upat ka pagtuon sa Bibliya. Ang iyang kakugi ug sakripisyo nagmabungahon—duna nay mauswagong mga kongregasyon ug mga Kingdom Hall sa kadaghanang lungsod nga iyang giduaw.

Ang maong mga boluntaryo nakabenepisyo usab. Para sa daghan, makapalipay ang pagsinati sa lokal nga mga tawo ug sa ilang pagkinabuhi. “Kini magpalapad sa imong panglantaw,” matod ni Reino Kesk, “ug motabang kanimo nga mas pang makita ang mga butang sama sa paglantaw ni Jehova sa tibuok kalibotan.”

 UNANG MGA PAGDUAW SA MGA MAGTATAN-AW SA SIRKITO

Panahon sa kusog nga pag-uswag, ang makapadasig nga mga pagduaw sa nagapanawng mga magtatan-aw nakatabang sa pagpalig-on sa mga kongregasyon. Gihimo gayod sa mga magtatan-aw sa sirkito ang ilang maarangan, sagad mogugol ug 15 oras sa usa ka adlaw sa pagsangyaw, pagtambong ug pagdumalag mga tigom, ug pagtubag sa daghang pangutana sa mga igsoon.

Ang unang sirkito nagkobre sa Estonia, Latvia, Lithuania, ug Kaliningrad. Kini adunay 46 ka kongregasyon ug 12 ka grupo, sa upat ka pinulongan! Duna pay dugang asaynment ang mga magtatan-aw sa sirkito, sama sa pag-asikaso sa pagrehistro sa buluhaton didto sa Latvia ug Lithuania. Karon duna nay upat ka sirkito sa Estonia.

“Gipabilhan pag-ayo sa mga igsoon ang pagduaw sa magtatan-aw sa sirkito,” matod ni Lauri Nordling, usa ka lokal nga igsoon nga nag-alagad ingong magtatan-aw sa sirkito sa 1995. “Sagad sa dihang magtigom mi alang sa pagsangyaw, puno kaayo ang tigomanan. Kas-a naghuot sa gamayng lawak sa apartment ang 70 ka igsoon. Kon moitsa kag mansanas, wala na kini kahulogan diha sa salog.”

LISOD ANG PAGKAT-OG BAG-ONG PINULONGAN

Para sa daghan lisod ang pagkat-og bag-ong pinulongan, ilabina ang Estonian. Pananglitan, si Markku Kettula, nga usa ka bag-ong misyonaryo, nakigsulti sa usa ka tawo bahin kang Jesu-Kristo. Imbes moingon nga si Jesus ang Rahuvürst, ang Prinsipe sa Pakigdait, kapila niya gipasiugda nga si Jesus ang rahuvorst—ang soriso sa pakigdait. Sa gibuksan ni Markku ang Isaias 9:6, ayha pa nasabtan sa tawo nga ang tinuod diay nga tinubdan sa pakigdait dili makaon!

 Ang usa ka payunir nga sister nagtuog Russian human mobalhin sa Estonia. Samtang nagsangyaw, wala niya tuyoang maduaw ang balay sa usa ka lokal nga ansiyano nga dili niya kaila. Naggunit ug diksiyonaryo, gisugdan niya ang iyang presentasyon. Nagpaila ang brader nga siya usa ka ansiyano. Iya dayong gipangita ang pulong “ansiyano” ug nakaplagan ang pulong nga “tigulang.”

“Dili ka pa tigulang!” matod sa sister. “Gawas pa, sa Paraiso ikaw mabatan-on.” Apan sa gipakita sa brader kaniya ang mga publikasyon sa iyang apartment, ayha pa nasabtan sa sister nga siya diay dili tigulang kondili ansiyano.

ATEYISTANG HUWES NGA NAKAKAT-ON SA KAMATUORAN

Panahon sa pagmando sa Soviet, si Viktor Sen gisentensiyahag duha ka tuig nga pagkabilanggo kay midumili nga magsundalo. Human mabilanggog usa ka tuig, siya mihangyo nga idestiyero sa Siberia ingong gawasnong molupyo, aron duna siyay dugang kagawasan. Sa husay sa iyang parol, gikasab-an siya sa mga huwes, gani ang usa miingon nga ang sama kaniya angayng bitayon o pusilon.

Pipila ka tuig sa ulahi, sa usa ka kombensiyon, usa ka brader ang  nagpailaila kang Viktor ngadto sa grupo sa mga interesado ug nangutana kaniya, “Duna ka bay nailhan?”

“Wala,” matod ni Viktor.

“Segurado ka ba?” sukna sa brader. Dayon, gitudlo ang usa sa mga lalaki sa grupo, kinsa naulaw kaayo, siya nangutana, “Kaila ka ning tawhana?”

Wala gihapon makaila si Viktor. Dakong kahingangha ni Viktor nga ang lalaki mao diay si Yuri, usa sa mga huwes sa husay sa iyang parol. Siya karon nagtuon nag Bibliya ug mitambong sa maong kombensiyon. Unsay nakapausab sa hunahuna ni Yuri bahin sa mga Saksi ni Jehova?

“Ako nagdako sa pamilyang ateyista kaayo,” matod ni Yuri. “Sa nagtungha pa ko, kanunay kong mopakigpulong bahin sa kapeligrohan sa relihiyon. Katuigan sa ulahi, miduyog ko sa akong mga higala nga nagtuog  Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova. Akong naamgohan nga bisan pag duna koy igong kahibalo sa relihiyosong kabakakan, wala gyod koy nahibaloan sa Bibliya. Busa gusto kong mokat-on pag dugang sa Bibliya.”

Human mabawtismohan si Yuri, siya miingon kang Viktor: “Didto sa korte, kita naglingkod sa magkalahing lingkoranan. Kon mag-abot na usab kita sa samang paghusay, kita maglingkod na sa samang lingkoranan! Dili na gyod mahitabo nga ako ang mosentensiya kanimo.” Si Yuri ug Viktor nag-alagad ingong mga ansiyano sa Tallinn.

USA KA HALANDOMONG MEMORYAL

Usa ka brader nga bag-o lang mibalhin sa Estonia miduol kang Pavel ug Margarita ug, bisan tuod naglisod pagsultig Estonian, miingon, “Kon buot ninyong mabuhing walay kataposan, kinahanglang motambong mo sa Memoryal sa kamatayon ni Kristo karong gabii.” Kay nainteres, sila mitambong.

Si Pavel ug Margarita giabiabi pag-ayo panahon sa Memoryal. Apan panahon sa programa, sila medyo naalarma kay dihay lalaking naglakawlakaw nga nagtan-aw sa mga tawo ug dunay gilista. Wala sila mahibalo nga  nag-ihap lang kini sa mga nanambong. Morag nagmahay si Pavel ug Margarita nga sila mitambong, apan nahadlok silang mobiya kay dunay duha ka dagkong lalaki nga sa ilang tan-aw nagbantay sa pultahan. Kay wala masayod nga sila mga atendant, si Pavel ug Margarita mihukom nga dili na lang mobiya.

Human sa pakigpulong, si Pavel ug Margarita nainteres sa dihang ang mamumulong mitanyag ug libreng pagtuog Bibliya sa balay ngadto sa tanang buot niini. Ang ilang kahadlok nawala sa dihang nagpailaila ang mga igsoon kanila, busa mihangyo silag pagtuon. Tungod kay sila mobalhig pinuy-anan human sa duha ka semana, sila mihangyo nga magtuon kada adlaw. Sa dihang sila nakabalhin na, ila dayong gitawgan ang mga igsoon sa duol, nagpailaila, ug nagpadayon sa pagtuon.

‘MGA NAKASAKSI SA INYONG MAAYONG MGA BUHAT’

Ang mga Saksi ni Jehova sa Estonia nagpakitag gugma sa usag usa, sama sa ilang mga igsoon sa tibuok yuta. (Juan 13:35) Namatikdan kini sa uban ug sila nadani sa matuod nga pagsimba.—1 Ped. 2:12.

Si Toivo nakadawat ug librong Pagpangita sa Katawhan sa Diyos gikan sa usa ka sister nga nagtupi kaniya sa barberohan. Sa dihang nahuman niyag basa kini, gusto niyang motambong ug tigom sa Kingdom Hall, apan siya nagpanuko kay siya gipasidan-an batok sa mga Saksi. Busa iyang gipanid-an ang mga Saksi sa Kingdom Hall gikan sa iyang sakyanan. Gusto niyang makita kon unsang matanga sa mga tawo ang mosulod sa Kingdom Hall sa dili pa ang tigom ug kon unsay ilang hitsura kon manggawas na.

Nakadayeg kaayo siya sa pagkakita sa mga sister nga naghalogay; iyang nakita nga sila may gugma sa  usag usa. Maikagon siyang mitambong sa mga tigom ug nagtuon ug Bibliya. Kusog ang iyang pag-uswag ug wala magdugay masiboton siyang nagsangyaw sa uban. Siya karon usa na ka bawtismadong Saksi.

“GIDUNGOG NI JEHOVA ANG AKONG PAG-AMPO!”

Sa 1997, usa ka kopya sa Kingdom News Num. 35 ang gihatag kang Maria nga nagpuyo sa gamayng baryo sa Tootsi. Iya kining gibasa ug misulat sa sangang buhatan aron mohangyog pagtuon sa Bibliya. Wala magdugay, gisugdan ni Markku ug Sirpa Kettula, mga misyonaryo nga nagpuyo sa Pärnu, ang pagtuon sa Bibliya uban kang Maria. Dayon gipaambit ni Maria ang kamatuoran ngadto sa uban, ug wala madugay ang iyang umagad nga babayeng si Ingrid ug ang silingan ni Ingrid nga si Malle miduyog sa pagtuon. Sa dihang gusto na ni Maria nga mosangyaw, gisugyot sa mga ansiyano nga kinahanglang regular una siyang motambong sa mga tigom. Apan ang kinadul-ang kongregasyon tua sa Pärnu, 40 kilometros ang gilay-on ug wala siyay igong pamilite. Kay gidasig sa mga misyonaryo, si Maria miampo kang Jehova.

“Gidungog ni Jehova ang akong pag-ampo!” malipayong miingon si Maria sa sunod nga pagduaw sa mga misyonaryo.

“Sa unsang paagi?” nangutana si Markku ug Sirpa.

“Akong gitigom ang pipila ka tawo didto sa akong balay,” malipayon siyang miingon, “ug puwede ninyong hikayon nga magtigom ug magtukod ug kongregasyon dinhi. Dayon makatambong na ko sa mga tigom ug makasangyaw na usab.”

Dili gusto sa mga misyonaryo nga mawala ang iyang kadasig, apan mataktikanhon nilang gipatin-aw nga ang pagpormag bag-ong kongregasyon dili ingon niana  kasayon. Ilang gidasig siya nga sulayan ang pagtambong didto sa Pärnu, bisag sa ma-Dominggo lang una.

Giampo na usab ni Maria ang bahin sa pagtambong. Dugang pa, siya mihukom nga dili na mopalit ug mantalaan aron makatigom. Wala magdugay duna na siyay igong kuwarta aron makatambong kaupat sa usa ka bulan ug nalipay nga makasugod na sa pagsangyaw. Apan daghan pang panalangin ang nagpaabot kang Maria.

Tungod sa nagkadakong interes didto sa Tootsi, gihikay sa mga ansiyano nga magpahigayog pagtuon sa libro didto, diin si Maria, Ingrid, Malle, ug ang ubang interesado makatambong. Pipila lang ka bulan sa ulahi, nabawtismohan si Maria ug Malle, ug si Ingrid nabawtismohan sa sunod nga ting-init. Ang bana ni Malle nabawtismohan wala madugay, ug ang igsoong babaye ni Malle nabawtismohan sa sunod nga tingtugnaw. Ang mauswagon nga gamayng grupo sa Tootsi mapasalamaton nga pinaagi sa Kingdom News Num. 35 nakaabot sa ilang gamayng baryo ang kamatuoran ug ilang natagamtam ang panalangin ni Jehova agig tubag sa ilang mga pag-ampo.

Mabungahon ang buluhaton sa Gingharian sa milabayng duha ka dekada ug daghang interesado ang midangop sa organisasyon ni Jehova. Apan asa sila magtigom aron mosimba sa matuod nga Diyos ug aron matudloan?

GIKINAHANGLAN DAYON ANG MGA KINGDOM HALL!

Ang unang tigomanan nga gitukod maoy didto sa Räpina, sa habagatang Estonia, ug gigamit kini sa daghang katuigan. Apan ang lokal nga pagpanukod dili makaapas sa kusog nga pag-uswag sa magmamantala. Ang Engineering Office sa Finland mitabang ug misugod sa pagdisenyog mga Kingdom Hall ug mga pasilidad  alang sa mga nasod sa Baltic. Ikalipay nga sa 1993 natukod ang unang Kingdom Hall didto sa Maardu ug daghan pa ang misunod.

Karon sa Estonia, duna nay 33 ka Kingdom Hall alang sa 53 ka kongregasyon. Sa 1998, nahuman usab ang duha ka Assembly Hall, usa sa Tallinn ug ang lain sa Tartu.

Usa ka karaang Saksi nga si Alexandra Olesyuk miingon: “Nangandoy ming makatukod ug Kingdom Hall sa Tartu. Sa dihang gihangyo mi sa paghinlo sa lote nga tukoran sa Kingdom Hall, akoy unang miabot, bisag 79 anyos na ko! Nanghinlo ko ug mitabang sa paghakot  sa mga butang. Sa matag agi nako sa Kingdom Hall sakay sa bus, ako makahilak sa kalipay. Ug nakahilak sab ko sa nahuman kini.”

BAG-ONG OPISINA SA PAGHUBAD

Sa nagkadaghan ang magmamantala, mas dagkong pasilidad ang gikinahanglan ug ilabina alang sa mga tighubad. Usa ka wala mahuman nga apartment nga puwedeng gamiton ang nakit-an didto sa Tallinn, sa 77 Herzeni (karon Puhangu) Street. Apan kini kinahanglang bag-ohon.

Ang sangang buhatan sa Finland nagtaganag plano, materyales, salapi, ug mga boluntaryo alang sa proyekto. Kon wala ang ilang tabang, imposibleng mapalampos kini. Pananglitan, ang lokal nga materyales dili dekalidad o dili mabatonan nianang higayona. Dugang pa, pipila lang sa mga igsoon sa Estonia ang dunay kahanas sa pagpanukod. Apan, ang lokal nga mga igsoon anam-anam nga gibansay ug nakabatog kasinatian. Sa Pebrero 1994, ang unang bahin sa pasilidad nakompleto. Nianang tuiga, gitudlo ang usa ka Komite sa Nasod (si Toomas Edur, Reino Kesk, ug Lembit Reile) aron atimanon ang tulo ka nasod sa Baltic nga ubos sa pagdumala sa sanga sa Finland. Tungod sa pag-uswag, gipadak-an ang pasilidad niadtong 1997 ug 1999.

Ang kompaniya sa tubig, nga nag-okupar sa tupad nga bilding niadtong tungora, nakaangay sa disenyo sa hardin sa Bethel. Busa, baylo sa gipakubsang singil sa tubig, ang mga igsoon mitabang sa pagdisenyo sa ilang hardin, koral, ug mga suga. Ingong resulta, ang ilang bilding susama gayod ug hitsura sa Bethel. Sa ulahi, ilang gibaligya ang ilang bilding ngadto sa mga igsoon sa makataronganong prisyo. Kini gigamit ingong recording studio alang sa paggamag mga drama sa kombensiyon ug DVD, lakip ang mga DVD sa senyas nga pinulongan.  Ang Ministerial Training School usab gipahigayon sa gibag-o nga bahin sa bilding.

INTERNASYONAL NGA MGA KOMBENSIYON SA TALLINN

Pagkadako sa kalipay sa mga igsoon sa Estonia sa dihang sila gipahibalo nga didto ipahigayon ang “Mga Mensahero sa Diyosnong Pakigdait” nga Internasyonal nga mga Kombensiyon sa 1996. Ang duha ka kombensiyon sa Tallinn maoy alang sa mga delegado nga nagsultig Estonian ug Russian maingon man niadtong gikan sa Latvia ug Lithuania. Gidapit usab ang mga delegado gikan sa 15 ka laing nasod. Ang duha ka 3-ka-adlaw nga kombensiyon gipahigayon sa Agosto. Lima ka membro sa Nagamandong Lawas—si Brader Barber, Henschel, Jaracz, Schroeder, ug Sydlik—ang mitambong aron palig-onon ang mga igsoon pinaagi sa ilang mga pakigpulong. Dunay kinatas-ang ihap nga 11,311 ang mitambong ug 501 ang nabawtismohan.

Kini nga mga kombensiyon nakahatag ug dakong pamatuod ug nabalita pag-ayo. Dunay mga report nga naglakip ug 10 minutos nga interbiyo diha sa telebisyon. Ang tag-iya sa usa ka estasyon sa radyo nagsibya ug usa ka programa nga nagdayeg sa mga Saksi tungod kay sila “maayong mga tawo.”

Ang mainitong gugma sa mga delegado nadayag sa dihang natapos ang matag kombensiyon ug panahon na nga manamilit. Ang daghang nagwarawarang mga kamot ug mga panyo ug ang mga luha sa kalipay maoy pamatuod sa tiunayng gugma sa matuod nga mga magsisimba ni Jehova. Ang dugayng pagpamakpak human sa paniklop nga pag-ampo nagpahayag sa ilang dakong pasalamat sa atong labing mahinatagon ug mahigugmaon nga langitnong Amahan, si Jehova. Kadto nga mga kombensiyon maoy halandomong hitabo sa kasaysayan sa mga Saksi ni Jehova sa Estonia.

 USA KA SANGANG BUHATAN NA USAB

Tali sa 1926 ug 1940, usa ka opisina ang gigamit didto sa Tallinn. Dayon, sugod sa 1994, usa ka Opisina sa Nasod ang nag-atiman sa Estonia ubos sa pagdumala sa sanga sa Finland. Daghan ang nalampos, ug daghan ang naghunahuna kon makabaton na ba usab ug sangang buhatan ang Estonia. Ang tubag miabot niadtong Marso 1, 1999, sa dihang ang Nagamandong Lawas nagtudlo kang Toomas Edur, Reino Kesk (karon nag-alagad sa Democratic Republic of Congo), Lembit Reile, ug Tommi Kauko ingong Komite sa Sanga sa Estonia. Sa pagkakaron, mga 50 ka igsoon ang nag-alagad sa sangang buhatan, nga nag-atiman sa panginahanglan sa 4,300 ka makugihon ug maunongong mga alagad ni Jehova sa Estonia.

MASALIGONG NAGLANTAW SA UMAABOT

Unsay madahom sa katawhan ni Jehova sa Estonia sa umaabot? Si Jehova wala gayod mapakyas sa paggiya ug pagpalig-on sa iyang maunongong mga alagad. Sa pagkatinuod, ang mga igsoon sa Estonia nga naghupot sa ilang integridad sa dihang gilutos sa Nazi ug Soviet gipalig-on ni Jehova sa talagsaon ug dili malimtang mga paagi. Uban sa ilang mga igsoon sa tibuok kalibotan, sila nalipay nga ang halangdong ngalan ni Jehova napaila ug nabalaan sa kinalay-ang mga bahin sa kanhing Soviet Union.—Mal. 1:11.

Sa samang higayon, daghan pang mapainubsanon ug sinserong mga tawo sa Estonia nga buot makakat-on bahin sa matuod nga Diyos. Ang relihiyosong kagawasan karon sa nasod naghatag kahigayonan sa mga Saksi ni Jehova sa bug-os nga pagmantala sa maayong balita sa Gingharian ni Jehova.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 172]

“Natagan-an gayod ang akong mga panginahanglan”

[Blurb sa panid 204]

“Mas maayo kon ilain ko pagpriso”

 [Kahon sa panid 168]

Katibuk-ang Larawan sa Estonia

Yuta

Ang Estonia wala pa kaayo matandog ug ang gamayng populasyon niini nakatag sa lainlaing dapit. Daghan kinig bagang kalasangan, dunay kapin sa 1,400 ka lanaw, mga 7,000 ka sapa ug mga suba, ug dili mapuy-ang kalamakan. Aduna kini kapin sa 1,500 ka isla nga naglangkob sa ikanapulong bahin sa Estonia. Patag ang kadaghanang dapit sa nasod nga wala pay 50 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Ang habagatan-sidlakang bahin adunay maanindot nga kabungtoran ug mga bakilid.

Katawhan

Ang 68 porsiyento sa mga molupyo maoy lumad nga taga-Estonia, 26 porsiyento ang taga-Russia, ug ang uban sagad taga-Ukraine, Belarus, ug Finland. Ang mga relihiyon dinhi maoy Lutheran, Orthodox, ug ubang nag-angkong Kristohanon, maingon man mga Muslim ug mga Hudiyo. Ang kadaghanan sa mga tawo walay gipasakopang relihiyon o wala magpaila kon unsay ilang relihiyon.

Pinulongan

Estonian ang opisyal nga pinulongan nga kagrupo sa pinulongang Finnish ug Hungarian. Kapig 25 porsiyento ang nagsultig Russian.

Pagkaon

Ang kasagarang pagkaon mao ang leib (itom nga tinapay), patatas, atsara nga kalabasa, salad nga beet, ug sauerkraut (atsara nga repolyo). Kinaham usab ang sült (gilat-ag maayo nga karneng baka), rosolje (beet ug isdang herring), sinabwang uhong, karneng baboy, isda, ug tinap-anang karne. Ang mga siragana naglakip sa kringel—tam-is nga pinising pan nga gibutangag pasas ug mani sa ibabaw—ug pankeyk.

Klima

Bugnaw ang ting-init, ug dili kaayo tugnaw ang tingtugnaw. Sa ting-init, ang kinadugayang kahayag sa adlaw moabot ug kapig 19 oras, ug sa tingtugnaw ang kinamub-an maoy 6 oras lamang. Hayahay ra ang temperatura sa habagatan-kasadpang baybayon sa ting-init, apan sa tingtugnaw moabot kinig -20°C.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 183, 184]

“Kami Samag Usa ka Pamilya”

ADOLF KOSE

NATAWO 1920

NABAWTISMOHAN 1944

NAMATAY 2004

KAAGI Napriso sa Siberia sa 1951 hangtod sa 1956. Nakatabang sa pag-organisar sa pagsangyaw sa mga nasod sa Baltic ug sa amihanan-kasadpang bahin sa Soviet Union.

◼ “AKO gidakop niadtong 1950,” matod ni Adolf, “ug gipriso sa kampo sa lisod nga pagtrabaho sa Inta, Siberia. Sa unang usa ka tuig ug tunga, wala koy balita bahin sa akong asawa ug duha ka anak nga batang babaye, kinsa gidestiyero sa laing bahin sa Siberia.

“Adunay talagsaong panaghiusa ang mga igsoon. Kami samag usa ka pamilya. Among salohan ang espirituwal ug pisikal nga pagkaon.

“Human makapauli sa Estonia, daghan kamig suliran. Unsaon namo pagkontak ang ‘Inahan’ nga organisasyon? Sa unsang paagi namo mahuptan ang panaghiusa sa mga igsoon? Unsaon namo pagpadayon ang pagsangyaw?

“Aron makakomunikar pag-ayo sa mga igsoong tighatod, nagtuon kog Finnish. Lisod kadto kay walay mapalit nga mga libro o diksiyonaryo niining pinulongana.

“Kon bahin sa pag-imprenta, krimen ang pagpanag-iyag wala marehistro nga makenilya, unsa pa kaha kon makina sa pag-imprenta. Si bisan kinsang nagpatik ug gidiling mga basahon prisohon ug pito ka tuig. Lisod usab kadto kay  nihit kaayo ang tanang gikinahanglan para sa pag-imprenta. Human sa daghang pagsulaysulay sa pag-imprenta gamit ang mabatonan nga materyales, nakadiskobre ra gyod kog paagi sa pag-imprenta. Una sa tanan, naghimo kog makina sa pag-imprenta (sa ubos). Dayon akong itayp ang mga letra diha sa panapton nga gibutangag talo. Magbilin kinig mga buho diha sa talo. Gipatik namo ang unang mga publikasyon gamit ang tinta nga gama sa takuling ug alkitran. Sa mag-imprenta, ang tinta molusot sa mga buho sa panapton nga may talo ug momarka sa papel sa ilalom. Lisod ug dugay kining buhaton, ug makadaot pa sa panglawas tungod sa baho sa tinta ug ubang kemikal. Walay hungawanan ang lawak kay sirado ang mga bentana aron dili mamatikdan ang among pag-imprenta.”

Bisan pa niining mga kalisdanan, si Adolf maisogong nagsunod sa direksiyon sa organisasyon, nga hugot nga nagtuong si Jehova motubag sa hustong panahon. Siya matinumanong nag-alagad kang Jehova hangtod sa iyang kamatayon sa 2004.

 [Kahon/Hulagway sa panid 186]

Sulat Para Kang Stalin

Sa Hunyo 1949, ang responsableng mga igsoon sa Estonia maisogong nagpadalag mga sulat ngadto sa mga opisyal sa Moscow. Ang usa maoy para kang Joseph Stalin, ug ang ikaduha para kang Nikolay Shvernik, ang Chairman of the Presidium of the Supreme Soviet.

Sa maong mga sulat, ang mga igsoon mihangyo nga ang mga Saksi ni Jehova nga gipamilanggo buhian dayon ug hunongon ang paglutos sa mga Saksi. Naundan usab kinig prangkang pasidaan nga susama sa gipasidaan kang Paraon sa karaang Ehipto kinsa wala motugot sa mga Israelinhon nga gawasnong makaalagad kang Jehova. (Ex. 5:1-4) Ang mga igsoon maisogong miingon: “Ang organisasyon ni Jehova nga Diyos . . . kinahanglang dili pugngan sa pagsangyaw sa maayong balita sa Gingharian ni Jehova ngadto sa tanang molupyo sa Soviet Union; kay kon dili, laglagon ni Jehova ang tibuok Soviet Union ug ang Partido Komunista.”

“Nahibalo mi nga prangka kaayo ang maong mensahe,” matod ni Adolf Kose. “Wala namo ipadala kining mga sulata pinaagig koreyo sa Tallinn kay masubay kini nga gikan kanamo. Busa mibiyahe mi sa Leningrad (St. Petersburg) aron didto kini ihulog.”

Walay nahibalo kon personal bang nabasa ni Stalin ang sulat, apan nakakuha gayod kinig pagtagad. Samtang giimbestigar ang mga igsoon, gipakitaan silag kopya sa maong sulat diin may gisulat niini nga, “Paphaa kining organisasyona!” Wala madugay, gidakop ang ubang igsoon ug migrabe ang paglutos. Ang sulat ngadto kang Shvernik nga may selyo sa gobyerno nakit-an diha sa tipiganan sa mga dokumento sa nasod.

 [Kahon/Hulagway sa panid 189]

Ang KGB ug ang Atong Organisasyon

Sa hinapos sa katuigan sa 1940, gipaningkamotan sa kapolisan ang pagdiskobre kon giunsa pag-organisar ang buluhaton sa mga Saksi ni Jehova. Aron makahipos ug impormasyon para sa KGB, may pipila nga nagpakaaron-ingnong interesado. Ang tsart sa ubos, nga makita sa tipiganan sa mga dokumento sa gobyerno didto sa Tallinn, nagpakita nga daghag nasayran ang KGB. Nasulat niini ang ngalan sa mga igsoon sa Komite sa Pag-alagad, sa mga nagdumala sa buluhaton sa dagkong siyudad sa Estonia, ug niadtong nalangkit sa pag-imprenta.

 [Kahon/Hulagway sa panid 191]

Wala Gayod Mapahilom sa mga Magsusupak

ELLA TOOM

NATAWO 1926

NABAWTISMOHAN 1946

KAAGI Gisentensiyahag 13 ka tuig nga pagkabilanggo apan gipagawas human sa 5 ka tuig ug 6 ka bulan.

◼ “GIBILANGGO ko sa mga awtoridad nga nag-inusara sulod sa tulo ka adlaw aron akong isalikway ang akong pagtuo,” matod ni Ella, “para dili na ko makigsulti kang bisan kinsa bahin sa gobyerno sa Diyos o motuo niini. Ang mga opisyal misinghag: ‘Kana gayod ang among himoon aron bisan ang ngalang Jehova dili na mahinumdoman sa Estonia! Bilanggoon ka namo sa kampo, ug ang uban among idestiyero sa Siberia!’ Mabiaybiayon pa silang midugang, ‘Tan-awon tag tabangan ba mo sa inyong Jehova!’ Wala gyod ko mokompromiso. Palabihon pa nakong mabilanggo kay sa madaot ang akong relasyon sa Diyos. Bisag nabilanggo, wala ko isipa nga wala na koy mahimo. Kanunay kong gihunahuna nga gitugotan ni Jehova nga mabilanggo ko aron sa pagsangyaw sa akong bag-ong teritoryo.

“Sa usa ka kampo, kada adlaw kong maglakawlakaw uban sa usa ka interesado. Usa ka adlaw niana, nakadesisyon ming dili una maglakawlakaw. Sa ulahi akong nahibaloan nga nianang adlawa may mga panatiko sa relihiyon nga nagplanong lumsan ko sa suba tungod sa akong pagsangyaw.” Si Ella wala gayod mapahilom sa mga magsusupak ug matinumanong nag-alagad ingong regular payunir. d

[Footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 193]

“Jehova, Matuman ang Imong Kabubut-on”

LEMBIT TOOM

NATAWO 1924

NABAWTISMOHAN 1944

KAAGI Sa Estonia panahon sa pagmando sa Germany ug dayon sa kampo sa pagtrabaho sa Siberia sa 1951 hangtod sa 1956.

◼ SI Lembit maoy usa sa daghang batan-ong mga Saksi ni Jehova nga wala magsundalo alang sa Germany ug nagtagotago. Usa ka gabii niana, gironda sa mga polis ang balay nga gisak-an ni Lembit. Nakadawat silag taho nga dunay gikatahapang tawo nga nagtago sa maong umahan. Gitagoan dayon ni Lembit ang iyang katre ug mikamang sa silong nga walay kamisen. Madungog niya ang mga tunob sa mga polis nga naglakawlakaw.

Gitionan sa polis ang ulo sa mag-uuma ug misinghag: “Dunay nagtago niining balaya. Unsaon namo pagsusi ang silong?” Wala magtingog ang mag-uuma.

“Kon dili mogawas ang nagtago sa silong, amo kining itsahag granada!” matod sa polis.

Dayon nakita ni Lembit ang siga sa plaslayt samtang nangita sila kaniya. Wala nay laing mahimo si Lembit kondili ang pag-ampo, “Jehova, matuman ang imong kabubut-on.”

“Halos dili na ko kaagwanta sa kakuyaw,” matod ni Lembit, “busa mikamang ko sa pikas bahin sa silong, nga kagawason na.”

Dayon mihinayhinay siyag higda, ug human sa grabeng kakulba sulod sa pipila ka minutos, namiya ang mga polis. Wala maglihok si Lembit sa iyang nahimutangan sulod sa mga usa ka oras kay basig mamalik ang mga polis. Dayon  pagkakaadlawon, mibiya siya sa maong balay ug nangitag laing katagoan.

Sa dihang ang Soviet na ang nagmando, laing mga pagsulay ang naagoman ni Lembit. “Gisentensiyahan kog napulo ka tuig nga pagkabilanggo sa kampo sa Noril’sk, Siberia, nga kapig 8,000 kilometros gikan sa Estonia. Kana nagpasabot ug hagong trabaho diha sa minahag nikel. Lisod kaayo ang kinabuhi sa kampo, ug hago kaayo ang trabaho. Sa amihanang bahin sa Soviet Union ibabaw sa Arctic Circle, grabe ang tingtugnaw. Ang temperatura moabot ug -30°C ug usahay mas ubos pa. Sulod sa duha ka bulan sa tingtugnaw, ang adlaw dili makita.”

Human sa lima ka tuig nga pagtrabaho, si Lembit gibuhian, ug sa 1957 siya naminyo kang Ella Kikas. Latas sa katuigan, si Lembit mitabang usab sa paghubad ug pag-imprentag mga literatura. Siya nailhang mahingawaon ug mahigugmaong ansiyano, nga naggamit kanunay sa Bibliya sa pagdasig sa iyang mga isigkaalagad. e

[Footnote]

[Hulagway]

Si Lembit ug Ella Toom

 [Kahon/Hulagway sa panid 199]

“Siya ang Imong Inahan”

KARIN REILE

NATAWO 1950

NABAWTISMOHAN 1965

KAAGI Natawo sa prisohan ug gikuha gikan sa iyang inahan apan gipadako sa iyang lola.

◼ “NATAWO ko sa prisohan sa dihang nabilanggo ang akong inahan nga si Maimu tungod sa iyang pag-apil-apil sa politika,” matod ni Karin. “Luyahon ko nga bata, ug tungod sa kabugnaw sa selda, napulmonya ang akong duha ka baga. Apan nakalahutay ko sa tabang sa laing binilanggo, si Laine Prööm, kinsa na-Saksi sa ulahi.

“Niadtong panahona, daghang anak sa mga binilanggo ang gipadala ngadto sa mga balay sagopanan sa tibuok Soviet Union aron dili na nila mailhan ang ilang ginikanan. Maayo gani kay ila kong gihatag kang Lola. Si Mama gibilanggo sa kampo sa Mordvinia, diin iyang nahibalag si Ella Toom, nga usa ka maisogong sister. Gidawat ni Mama ang kamatuoran ug nabawtismohan didto.

“Sa misunod nga lima ka tuig, si Lola maoy nagpadako nako. Wala damha, usa ka adlaw niana, dihay babaye nga mianha sa among balay. ‘Siya ang imong inahan,’ matod ni Lola. Nalibog kaayo ko niadtong higayona, ug daghang tuig pa ang milabay una ko kini madawat.” Ikalipay, si Karin ug ang iyang lola midawat usab sa kamatuoran.

Sa ulahi, si Karin nakakat-on ug English ug mitabang sa paghubad sa atong mga publikasyon. Siya naminyo kang Lembit Reile, ug sila karon nag-alagad sa sangang buhatan sa Estonia.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 201]

Ngalan sa Diyos Diha sa Bibliyang Estonian

Ang Gregong Kasulatan gihubad ngadto sa usa ka pinulongan sa habagatang Estonia niadto pang 1686 ug sa pinulongan sa amihanan niadtong 1715. Ang kompletong Bibliya nga Piibli Ramat, nga gipatik sa 1739, daling mabatonan sa mga tawo. Talagsaon kini kay gigamit niini ang ngalan sa Diyos nga Jehova, sa dapit diin makita kini sa Hebreohanong Kasulatan, nga maoy naandang gihimo sa misunod nga mga siglo. Ang 1988 nga edisyon sa Bibliyang Estonian naggamit sa ngalan sa Diyos sa 6,867 ka beses diha sa Hebreohanong Kasulatan. Tungod niini, daghang taga-Estonia ang nahibalo nga Jehova ang ngalan sa Diyos.

Usa ka halandomong hitabo ang nasaksihan niadtong Hulyo 3, 2009, sa distritong kombensiyon sa mga Saksi ni Jehova sa Tartu, Estonia, sa dihang giluwatan ni Guy Pierce nga membro sa Nagamandong Lawas ang Bag-ong Kalibotang Hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa Estonian.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 202]

Hinimog Kamot nga mga Libro

HELMI LEEK

NATAWO 1908

NABAWTISMOHAN 1945

NAMATAY 1998

KAAGI Gibilanggo ug gidestiyero sa Siberia.

◼ SI Helmi gidakop ingong usa sa mga Saksi ni Jehova ug gidestiyero sa Siberia, diin naghimo siyag gamayng sudlanan para sa iyang notbok. Iyang giborda niini ang makapadasig nga teksto sa Roma 8:35: “Kinsa ang magabulag kanato gikan sa gugma ni Kristo? Ang kasakitan ba o kagul-anan o paglutos o kagutom o kahubo o kapeligrohan o espada?”

Nakakita si Helmi ug mga piraso sa brawon nga papel ug iya kining gigamang libro. Gisulat niya niini ang makapadasig nga mga pulong gikan sa Bibliya. Daghang igsoon ang kinamot nga nagkopyag mga libro, kay wala may mabatonang pinatik nga mga publikasyon.

Human makapauli gikan sa Siberia, giingnan ni Helmi ang mga opisyal: “Mapasalamaton ko kaninyo nga inyo kong gidestiyero aron akong makita ang maanindot nga kabukiran sa Siberia. Dili gayod unta ko makaabot didto kay wala koy ikagasto!”

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 209, 210]

Gisakripisyo ang Kaugalingon

FANNY HIETALA

NATAWO 1900

NABAWTISMOHAN 1925

NAMATAY 1995

KAAGI Mibalhin sa Estonia sa 1930, nagpayunir, ug nagsagop ug ilo nga Saksi.

◼ SI Fanny nabawtismohan sa Finland niadtong 1925 ug nagpayunir duha ka tuig sa ulahi. Sa kombensiyon sa Helsinki, nahimamat niya si William Dey, ang magtatan-aw sa Northern European Office. Bisag dili sila parehog pinulongan, gisublisubli ni Brader Dey ang pulong “Estonia.” Kay nagtuo nga gidasig siya sa pagbalhin sa dapit nga mas dako ang panginahanglan, si Fanny ug ang ubang payunir mibalhin sa Estonia sa 1930. Sa misunod nga katuigan, iyang nagamit pag-ayo ang iyang bisikleta sa pagsangyaw sa daghang lungsod sa Estonia, lakip ang isla sa Sarema.

Si Fanny wala maminyo apan nagsagop ug batang babaye nga si Ester, kansang inahan ug Saksing amahan namatay sa otso anyos pa siya. Tungod sa mahigugmaong pag-atiman ni Fanny, si Ester midako ug midawat sa kamatuoran.

Sa dihang mimando ang mga Komunista ug misugod ang paglutos, si Fanny mahimo untang mobalik sa Finland. Apan gisakripisyo niya ang iyang kaugalingon pinaagi sa pag-unong sa gamayng grupo sa mga magmamantala. Tungod sa iyang pagpabilin, nakasinati siyag daghang kalisdanan ug dili maayong kahimtang sa pagpuyo, apan kay taga-Finland man siya, wala siya idestiyero sa Siberia.

 Si Fanny ang tighatod ug sulat ug mga microfilm nga gikan sa Finland ngadto sa Estonia sa katuigan sa 1950. Nailhan siya nga maisogon ug maalamon, ug bisan pag dunay lisod kaayong mga kahimtang, siya wala gayod madakpi. Pananglitan, kas-a mibiyahe siya paingon sa Leningrad (St. Petersburg) aron kuhaon ang usa ka putos sa mga microfilm gikan sa usa ka brader nga taga-Finland diha sa usa ka parke. Pagkahuman, kinahanglang iya dayon kining ihatag sa duha ka brader nga taga-Estonia. Apan nakamatikod ang duha ka brader nga gisundan silag mga polis ug misulay sa paglikay kang Fanny. Apan ang nakaparat kay si Fanny ug ang brader nga taga-Finland mipaingon kanila. Kon mitimbaya pa si Fanny kanila o mihatag kanila sa putos, mahibal-an unta sa mga polis ang ilang koneksiyon. Apan ikatingala nga gilabyan lang sila ni Fanny nga morag wala siya makaila kanila. Ang tinuod, wala gyod diay makakita si Fanny kanila, bisag nakaila kaayo siya kanila! Busa wala gyod mahibaloi sa mga polis kon kinsay mga tighatod ug ang putos nahatag ra kanila sa ulahi. Pinaagi kang Fanny, kanunayng nakadawat ang mga igsoon sa Estonia ug espirituwal nga pagkaon, ug wala gayod madiskobrehi ang pagpadalag mga microfilm.

Kining mahigugmaong sister matinumanong nag-alagad kang Jehova sulod sa 70 ka tuig hangtod sa iyang kamatayon sa edad nga 95 samtang nagpuyo gihapon sa Estonia.

[Hulagway]

Panahon sa usa ka paghatod didto sa Leningrad, 1966

 [Kahon/Hulagway sa panid 213]

Gibutangbutangan

Giingnan ni Jesus ang iyang mga tinun-an: “Malipayon kamo sa dihang pakaulawan kamo sa mga tawo ug pagalutoson kamo ug sa binakak sultihan kamo sa tanang matang sa kadaotan tungod kanako.” (Mat. 5:11) Sumala sa giingon sa ilang Agalon, ang mga Saksi ni Jehova kanunayng gibutangbutangan. Sila giakusahan nga usa kono ka politikal nga organisasyon nga nalangkit sa subersibong kalihokan ug pagpangespiya. Ilabina sa ulahing bahin sa katuigan sa 1950 ug sa sayong bahin sa katuigan sa 1960, gibalita sa mga mantalaan nga ang atong buluhaton gidumala sa gobyerno sa U.S. ug nga kita gipahimuslan sa dato nga kapitalistang mga Amerikano.

Kay midumili sa pagsundalo niadtong 1964, si Silver Silliksaar giakusar nga nagluib sa nasod ug gibilanggo. Dugang pa, usa ka mubong pelikula bahin sa iyang husay, nga may magarbohong propaganda sa mga Komunista, ang gipasalida sa tanang sinehan sa Estonia. Kadaghanan sa mga brader nga wala magsundalo gibilanggo ug duha ngadto sa tulo ka tuig. Si Jüri Schönberg, Taavi Kuusk, ug Artur Mikit kaduha mabilanggo—si Brader Mikit nabilanggo ug lima ka tuig ug tunga.

[Hulagway]

Si Silver Silliksaar gihusay tungod sa iyang pagtuo

 [Kahon sa panid 226]

Sekretong Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo

Panahon sa pagdili, wala makaseguro ang mga igsoon kon makabaton pa ba silag mga literatura o bisan Bibliya. Busa gawas nga nagtago silag mga literatura sa lainlaing dapit, nagsag-ulo usab silag daghang teksto sa Bibliya.

Sagad panahon sa mga salosalo, maghisgot ug magsag-ulo silag mga teksto sa Bibliya. Ang uban maghimog gagmayng kard ingong tabang sa pagsag-ulo. Sa atubang sa kard dunay usa ka teksto, sama sa Mateo 24:14, o kaha usa ka pangutana o ngalan nga anaa sa Bibliya. Sa likod isulat nila ang unod sa teksto o ang tubag sa pangutana.

Gigamit sa mga igsoon ang bisan unsang publikasyon nga ilang nabatonan sa pagdumalag mga tigom. Pananglitan, ang Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo maoy senemanang klase diin dunay ihatag nga mga homwork, binaba nga repaso, ug mga pasulit. Dunay repaso kada tulo ka bulan ug may kataposang pasulit sa tingpamulak.

“Ang usa sa mga homwork kada semana mao ang pagsag-ulog lima ka teksto sa Bibliya nga iresayt sa sunod klase,” matod pa sa usa ka estudyante. “Dili nako malimtan ang kataposang pasulit sa 1988. Ang instruksiyon sa usa ka kard nag-ingon: ‘Pagresayt ug 100 ka teksto.’ Daw dili katuohan, gusto sa tanan nga silay makakuha sa maong kard. Natabangan mi niini nga mga asaynment sa among pagsangyaw sanglit tagsa ra kaayo mi makagamit ug Bibliya.” Sa 1990, nalipay ang mga igsoon sa Estonia nga sila gawasnon nang makapahigayog Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo duyog sa mga igsoon sa tibuok kalibotan.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 236, 237]

“Mabungahon ang Ministeryo”

Aniay komento sa pipila ka misyonaryo nga naasayn sa Estonia:

Markku ug Sirpa Kettula: “Ang teritoryo nga giasayn kanamo halos wala pa gayod masangyawi. Makapalipay kaayo ang pagsangyaw kay ang mga tawo interesado kaayo sa Bibliya. Pag-abot namo sa Pärnu, mga 30 ra ang magmamantala. Karon duna nay tulo ka kongregasyon.”

Vesa ug Leena-Maria Edvik: “Halos walay mapalit diha sa mga tindahan. Busa imbes mamalit, daghag panahon ang mga tawo nga makighisgot sa Bibliya. Sa magsangyaw mi sa kadalanan, sagad maglinya ang mga tawo aron makakuhag literatura!”

Esa ug Jaael Nissinen: “Daghan kag makat-onan sa uban. Dakong pribilehiyo nga makaila ang daghan nga nagpabiling matinumanon bisan pa sa mga pagsulay.”

Anne ug Ilkka Leinonen: “Matag adlaw, matag semana, matag teritoryo, nakahimamat mig mga tawo nga wala pa sukad  makadungog sa mensahe sa Bibliya. Magsugod mig sangyaw sayo sa buntag hangtod sa lawom nang gabii ug gikalipay namo nga makita ang kusog nga pag-uswag. Daw dili katuohan nga sa hinapos sa ika-20 nga siglo, nakita namo ang maong pag-uswag. Halandomon gayod kanamo kadtong mga tuiga.”

Richard ug Rachel Irgens: “Maabiabihon kaayo ang mga tawo, ug mabungahon ang ministeryo. Kami nagsangyaw sa mga baryo ubay sa Lake Peipus. Dili ra mi magbalon bisag gamay, kay abiabihon ug pakan-on mi sa mga tagbalay. Nakita namo nga mapadapat gihapon karon ang instruksiyon ni Jesus sa Mateo 10:9, 10. Ang among pag-alagad sa Estonia nagtudlo kanamo sa pag-una sa mas hinungdanong mga butang.”

[Mga hulagway]

Si Markku ug Sirpa Kettula

Si Vesa ug Leena-Maria Edvik

Si Anne ug Ilkka Leinonen

Si Esa ug Jaael Nissinen

Si Richard ug Rachel Irgens

 [Chart/Mga hulagway sa panid 244, 245]

HINUNGDANONG PANGHITABO SA Estonia

 1920

1923 Mipauli si Martin Kose sa Estonia aron sa pagsangyaw.

1926 Gibuksan ang opisina sa paghubad sa Tallinn.

Miabot ang langyawng mga colporteur sa pagsangyaw.

1928 Ang unang kombensiyon gipahigayon didto sa sangang buhatan.

1930

1933 Narehistro ang Watch Tower Bible and Tract Society.

1940

1940 Ang mga igsoon sa Estonia nagpahigayon sa ilang kataposang asembliya una gidili ang buluhaton sulod sa lima ka dekada.

1948 Gibilanggo ang ubang Saksi ug ang uban gipatrabaho sa mga kampo sa Soviet Union.

1949 Gisulatan sa mga Saksi si Stalin agig protesta.

1950

1951 Halos 300 ka Saksi uban sa daghan nilang paryente ang gidestiyero sa Siberia.

1953 Namatay si Stalin; anam-anam nga gibuhian ang mga Saksi.

1960

1970

1972 Naporma ang unang kongregasyon sa Russian nga pinulongan.

1980

1990

1991 Gibuksan ang opisina sa paghubad sa Tartu.

Gihatagag kagawasan ang mga Saksi ni Jehova.

Gipahigayon sa Tallinn ang unang kombensiyon sa Soviet Union.

1992 Miabot ang unang mga misyonaryo sa Gilead.

1993 Gitukod ang unang Kingdom Hall sa Estonia.

1994 Gibuksan ang sangang buhatan sa Tallinn.

1998 Gitukod ang mga Assembly Hall sa Tallinn ug Tartu.

1999 Ang Estonia nahimo na usab nga sangang buhatan.

2000

2000 Gipahigayon ang unang klase sa Ministerial Training School.

2009 Ang Bag-ong Kalibotang Hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan giluwatan sa pinulongang Estonian. ▸

2010

[Graph/Hulagway sa panid 246]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Magmamantala

Payunir

4,000

2,000

1990 2000 2010

 [Mga mapa sa panid 169]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

FINLAND

HELSINKI

Gulf of Finland

RUSSIA

St. Petersburg

LATVIA

RIGA

ESTONIA

TALLINN

Narva

Maardu

Tapa

Vormsi

Pärnu

Lake Võrtsjärv

Tartu

Räpina

Võru

Hiiumaa

Sarema

Gulf of Riga

Lake Peipus

Lake Pskov

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 162]

[Hulagway sa panid 165]

Si Hugo ug Martin Kose

[Hulagway sa panid 166]

Si Albert West

[Hulagway sa panid 167]

Kini nga apartment ang gihimong unang sangang buhatan

[Hulagway sa panid 167]

Si Alexander ug Hilda Brydson, sa katuigan sa 1930

[Hulagway sa panid 170]

Ang unang mga payunir gikan sa Finland, si Jenny Felt ug Irja Mäkelä

[Hulagway sa panid 174]

Sa 1932 ang sanga gibalhin sa 72 Suur Tartu Road sa Tallinn

[Hulagway sa panid 175]

Si Kaarlo Harteva nga nagpakigpulong sa radyo

[Mga hulagway sa panid 177]

Si John North ug ang iyang “karo”

[Hulagway sa panid 178]

Si Nikolai Tuiman

[Hulagway sa panid 179]

Ang mga polis nakakompiskar ug daghang literatura

[Hulagway sa panid 181]

1940: Ang kataposang asembliya una idili sa gobyerno sa Soviet ang buluhaton

[Mga hulagway sa panid 188]

Si Brader Kruus, Talberg, Indus, ug Toom ang naglangkob sa Komite sa Pag-alagad

[Hulagway sa panid 200]

Si Maimu ug Lembit Trell sa 1957

[Hulagway sa panid 212]

Si Ene ug iyang igsoong si Corinna

[Hulagway sa panid 218]

Ang kasal ni Heimar ug Elvi Tuiman—asembliya nga gidangtag duha ka adlaw

[Hulagway sa panid 227]

Si Toomas ug Elizabeth Edur

 [Mga hulagway sa panid 228, 229]

Halandomong mga Kombensiyon

Pag-abiabi sa mga delegado sa “Putling Pinulongan” nga Distritong Kombensiyon sa Helsinki, Finland, 1990

 Ang “Mga Mahigugmaon sa Kagawasan” nga Distritong Kombensiyon sa Tallinn, Estonia, 1991

[Hulagway sa panid 238]

Internasyonal nga kombensiyon sa St. Petersburg, Russia, 1992

[Hulagway sa panid 241]

Si Lauri ug Jelena Nordling

[Hulagway sa panid 243]

Si Reino ug Lesli Kesk

[Hulagway sa panid 247]

Si Yuri ug Viktor

[Mga hulagway sa panid 251]

Ang Kingdom Hall sa Maardu, ug Assembly Hall sa Tartu

 [Mga hulagway sa panid 254]

Sangang Buhatan sa Estonia

Komite sa Sanga, gikan sa wala patuo: Tommi Kauko, Toomas Edur, ug Lembit Reile