Rwanda

ANG Rwanda maoy usa sa gagmay kaayong mga nasod sa Africa, ug usa usab sa kinanindotan. Nailhang Yuta sa Usa ka Libong Kabungtoran, kini may mga bukid, lasang, lanaw, busay, ug lainlaing tanom ug mananap. Ang nagbuntaog nga Virunga Mountains maoy nag-ulang sa Rwanda ug sa Democratic Republic of the Congo a sa kasadpan, ug sa Uganda sa amihanan. Ang kinahabogan nianang mga bukira mao ang Mount Karisimbi—di-aktibong bolkan nga may gihabogong mga 4,480 metros, nga sagad ang tumoy magputi tungod sa niyebe. Ang mga bakilid niana bagag kawayanan ug kalasangan, diin ang nagkadiyutay na lang nga mga unggoyng bulaw naglabyoglabyog sa mga sanga ug bagon. Ania usab niining malunhawng dapit ang bililhon kaayong bahandi sa Rwanda—ang gorilya.

Ang talagsaon ug labong nga mga tanom nanubo abot sa mga tampi sa Lake Kivu ug sa Nyungwe  Forest. Nagpuyo niining lasanga ang mga amo, itom-puting mga unggoy nga colobus, ug kapig 70 pa ka sus-ang mananap. Adunay mga 270 ka matang sa kahoy ug mga 300 ka matang sa langgam dinhi. Ang daghang alibangbang ug orkid mas nakapatahom niining protektadong dapit.

Gikan sa kinapusoran sa Nyungwe Forest, ang usa ka gamayng sapa nag-agos pasilangan. Sa unahan, ang ubang sapa ug suba miduyog niini paingon sa Lake Victoria. Gikan didto, magkakusog ang agos sa tubig paamihanan agi sa Ethiopia, Sudan, ug sa kataposan sa Ehipto, diin kini mosangko sa Mediterranean Sea. Gikan sa gamayng tubod sa kalasangan sa sentral Africa, kining suba sa Nilo may gitas-ong 6,825 kilometros—ang usa sa kinatas-ang mga suba sa kalibotan.

GUBOT NGA MGA PANAHON

Apan ikasubo nga kining gamayng nasod sa Rwanda nakasinatig grabeng kapintasan. Nahitabo dinhi ang usa sa kinangilngigang mga pagmasaker sa tribo o genocide sa atong panahon, diin linuog nga gipamatay ang gatosan ka libong lalaki, babaye, ug mga bata. Ang maong makalilisang nga mga hitabo nabalita sa  tibuok kalibotan, ug daghan ang nakurat sa kabangis sa tawo batok sa iyang isigkatawo.—Eccl. 8:9.

Unsay nahitabo sa matinumanong mga alagad ni Jehova sa maong lisod kaayong panahon ug sa katuigan human niana? Sama nga ang gamayng sapa gikan sa Nyungwe Forest padayong nag-agos ug nahimong dakong suba bisan pa sa mga babag ug sa hilabihang kainit sa Africa, ang katawhan ni Jehova sa Rwanda padayon usab nga nag-alagad sa Diyos. Ilang naagwanta ang grabeng paglutos ug kalisod, nga nakapalig-on sa mga igsoon sa tibuok kalibotan. Matandog ka sa sugilanon sa Rwanda inigbasa nimo sa mga asoy bahin sa ilang gugma, pagtuo, ug pagkamaunongon. Nanghinaot mi nga kini nga asoy magdasig kanimo nga mas pabilhan pa ang imong relasyon kang Jehova ug ang Kristohanong panag-igsoonay.

UNANG PAGDAN-AG SA KAHAYAG

Ang unang taho bahin sa pagsangyaw sa maayong balita sa Rwanda gihisgotan sa 1971 Yearbook of Jehovah’s Witnesses. Kini nag-ingon: “Sa Marso niining tuiga [1970] duha ka espesyal payunir ang nakasulod sa Rwanda ug nagsugod sa pagsangyaw sa kaulohan, sa Kigali. Ilang nakita nga ang mga tawo mahigalaon ug madinawaton sa mensahe sa Gingharian, ug usa ka interesado ang nagsugod na sa pagsangyaw. Ang mga payunir nakasugod ug napulo ka pagtuon taliwala sa ubay-ubay nga nagsultig Swahili. Sila karon naningkamot nga makakat-on sa pinulongang Kinyarwanda aron mas daghan pa silag masangyawan.”

Ang duha ka espesyal payunir sa maong taho mao si Oden Mwaisoba ug iyang asawa, si Enea, nga taga-Tanzania. Kay di pa man antigog Kinyarwanda, ila unang giduaw ang mga tawo nga nagsultig  Swahili, nga daghan kanila taga-Congo o Tanzania. Pagka-Pebrero 1971, upat na ka magmamantala ang nagtaho, apan wala pay publikasyon sa Kinyarwanda, ug tungod sa problema sa pinulongan, hinay ang pag-uswag.

Si Stanley Makumba, usa ka maisogong magtatan-aw sa sirkito nga nag-alagad sa Kenya, miduaw sa Rwanda sa unang higayon niadtong 1974. Siya nahinumdom: “Pipila ra ka bus ang nagbiyahean gikan sa Uganda/Rwanda nga utlanan paingon sa Ruhengeri, Rwanda. Nagtindog ra ko sa trak ug dili gani nako malihok ang akong tiil. Ang akong asawa naglingkod sa atubangan uban sa drayber. Pag-abot sa among destinasyon, halos di na ko mailhan sa akong asawa kay punog abog ang akong nawong ug buhok. Nanakit ang akong bukobuko sa biyahe, busa naglingkod ra kong nagpakigpulong pagkasunod semana ug sa sirkitong asembliya mismo. Kon bahin sa pagduaw sa mga igsoon, dili ko makasulti kanila kon kanus-a ko moabot kay di mi mahibalo kon unsay among masakyan!”

USA KA LUMAD MIPAULI

Kasamtangan, si Gaspard Rwakabubu, nga lumad sa Rwanda, nagtrabaho ingong mekaniko sa minahag  tumbaga sa Congo. Siya miasoy: “Sa 1974, ako mitungha sa Kingdom Ministry School sa Kolwezi. Usa sa mga instruktor, si Michael Pottage, miingon nga ang sangang buhatan sa Kinshasa nangitag ansiyano nga taga-Rwanda nga andam mopauli didto aron makatabang sa pagsangyaw. Mouli ba ko? Miingon ko nga magsabot una mi sa akong asawa, si Melanie.

“Niadtong panahona, bag-o pa kong gitanyagan sa akong boss nga moadto sa Germany alang sa pagbansay. Maayo kog rekord sa trabaho, ug nagkadako ang akong suweldo. Apan human sa pipila ra ka adlaw, nakadesisyon na mi. Akong giingnan si Brader Pottage nga mosugot ming mouli sa Rwanda. Wala makasabot ang akong boss sa akong desisyon. ‘Dili ba diay mo mahimong mag-Saksi ni Jehova dinhi?’ nangutana siya. ‘Nganong mouli pa man mo sa Rwanda?’ Bisan gani ang ubang igsoon mipugong namo. Sila miingon: ‘Upat inyong anak. Basaha ang Lucas 14:28-30, ug hinuktoki kana.’ Apan wala mausab ang among desisyon.

 “Gibayran sa akong boss ang among tiket sa ayroplano balik sa Rwanda. Pag-abot namo sa Kigali, sa Mayo 1975, miabang mig balay nga gama sa tisa ug ang salog yuta ra, nga lahi kaayo sa among balay nga kompletog kasangkapan sa dihang nagtrabaho ko sa minahan. Apan, kami andam na ug determinadong molampos.”

Sanglit ang mga espesyal payunir gikan sa ubang nasod nagsultig Swahili diha sa publiko, daghan ang naghunahuna nga sila nangabot aron itudlo ang maong pinulongan. Nausab ang maong impresyon pag-abot ni Gaspard ug sa iyang pamilya, kay sila nakasangyaw sa kamatuoran sa Gingharian gamit ang Kinyarwanda nga Bibliya.

Dugang pa, gihubad ni Brader Rwakabubu ang 32-panid nga pulyetong “Kining Maayong Balita sa Gingharian” sa Kinyarwanda. Kadto napatik sa 1976 ug daghan ang nainteres niini. Gibasa kana sa mga tawo diha sa bus ug sa kadalanan. Ang paggamit niini sa ngalang Jehova mitultol sa daghang panaghisgot.

MGA TAGA-RWANDA MIDAWAT SA KAMATUORAN

Niadtong panahona, mga 11 lang ang magmamantala sa nasod, nga kadaghanan dili taga-Rwanda. Apil sa unang mga taga-Rwanda nga nakakat-on sa kamatuoran mao si Justin Rwagatore. Nagsugod siya pagtuon uban sa mga espesyal payunir gikan sa Tanzania gamit ang Swahili, kay dili man sila antigog French o Kinyarwanda. Siya estoryador ug mahigalaon ug  nabawtismohan sa 1976. Siya nagpuyo sa Save, diin unang gitugotan sa hari sa Rwanda ang Katolikong mga misyonaryo nga mag-establisar ug usa ka misyon sa 1900. Si Justin nahinumdom nga ang mga tawo ikag nga mahibalo kon unsay tinuod nga gitudlo sa Bibliya. Apan ang klero supak sa mga Saksi ni Jehova ug ilang gidid-an ang ilang mga membro sa pagpamati sa mga Saksi o pagdawat sa ilang literatura.

Si Ferdinand Mugarura, usa ka determinadong brader, maoy laing taga-Rwanda nga unang midawat sa kamatuoran. Sa 1969, samtang nagpuyo sa sidlakang Congo, nakabaton siya sa librong Ang Kamatuoran nga Motultol sa Kinabuhing Dayon sa Swahili. Sa ulahi, sa dihang iyang nasayran kon diin nagpuyo ang kinadul-ang mga Saksi, siya kauban sa duha pa ka tawo mobaktas ug 80 kilometros kada Biyernes aron motambong sa tigom ug magpatuon sa Bibliya, ug dayon mobaktas pauli pagka-Lunes. Si Ferdinand nabawtismohan sa 1975 dungan sa usa sa iyang mga gitun-an sa Bibliya. Siya gitudlo nga espesyal payunir sa Rwanda sa 1977 ug siya nahinumdom nga sa miaging tuig may gihimong sirkitong asembliya sa sala sa balay sa magtiayong Rwakabubu, ug 34 ang mitambong. Tulo ang nabawtismohan.

 MGA MISYONARYO WALA PASUDLA

Ang Nagamandong Lawas, kay kanunayng alisto sa panginahanglan sa kanataran, nakaasayn nag mga misyonaryo sa Rwanda. Sa 1969, upat ka graduwado sa ika-47 nga klase sa Watchtower Bible School of Gilead ang giasayn didto.

Si Nicholas Fone nahinumdom: “Sa hinapos sa Enero, si Brader Knorr nanghatag sa mga asaynment sa mga estudyante. Among nadunggan nga giingnan niya si Paul ug Marilyn Evans nga iasayn sila sa Rwanda. Dayon siya miingon kanako ug sa akong asawa: ‘Kauban mo nila!’ Naikag kaayo mi, ug human sa miting miadto dayon mi sa librarya sa Gilead ug mikuhag dakong mapa aron pangitaon ang Rwanda. Apan sa ulahi, gisulatan mi nga ang mga brader wala makakuhag permiso aron makasulod mi sa Rwanda. Nahigawad mi apan gidawat namo ang laing asaynment uban ni Paul ug Marilyn, ngadto sa Congo.”

Sa 1976, laing duha ka magtiayon ang giasayn sa Rwanda human  makagraduwar sa ika-60 nga klase sa Gilead. Kay gitugtan sa pagsulod sa nasod, ang upat ka misyonaryo nangabang ug balay, nagsangyaw nga maisogon, ug nagtuon ug Kinyarwanda. Pagkatapos sa ilang tulo-ka-bulan nga visa, wala na kana lugwayi sa Immigration Department, busa ang mga misyonaryo gibalhin sa Bukavu, sidlakang Congo.

“SILA KUGIHAN”

Sa mga 1975, ang mga espesyal payunir nga taga-Tanzania ug Congo namiya sa Rwanda tungod sa lainlaing rason. Kasamtangan, ang Rwandan nga mga igsoon nagsugod sa pagpayunir ug nagsangyaw sa tanang bahin sa nasod. Dayon, sa 1978, ang librong Kamatuoran ug duha ka tract gihubad sa Kinyarwanda. Dugang pa, diha nay binulang edisyon sa Ang Bantayanang Torre. Ang maong mga publikasyon nakatabang nga ang uban makadangat sa kamatuoran. Ang misyonaryong si Manfred Tonak miingon bahin sa Rwandan nga mga payunir niadtong panahona: “Sila kugihan, ug migugol ug daghang oras sa pagsangyaw. Gisundog sila sa mga bag-ohan.”

Si Gaspard Niyongira miasoy bahin sa pagkaylap sa maayong balita niadtong panahona. “Sa dihang ako nabawtismohan sa 1978, ang klero gikuyawan kay daghan kaayo ang midawat sa kamatuoran. Ginatos  ang nanambong sa among mga asembliya. Sa dihang manangyaw mi, sama mig duot sa dulon! Sagad, mga 20 ka magmamantala ang magsangyaw gikan sa sentro sa lungsod sa Kigali paingon sa Kanombe, nga mga 9 kilometros ang gilay-on. Human makapaniudto, sila padayong mosangyaw paingon sa Masaka, nga magbaktas ug laing 7 kilometros, dayon manguli sa Kigali pagkagabii sakay ug bus. Kana usab ang gihimo sa mga magmamantala sa ubang bahin sa nasod. Tungod sa masibotong pagsangyaw, abi sa mga tawo nga libolibo na ang mga Saksi ni Jehova. Ingong resulta, dihay gipahamtang nga mga akusasyon batok kanamo, nga nakaimpluwensiya sa awtoridad nga dili kami irehistro.”

Kay punog kadasig sa kamatuoran, buot sa mga igsoon sa Rwanda nga makauban ang mga igsoon sa ubang nasod. Busa, sa Disyembre 1978, mga 37 gikan sa Rwanda, apil mga bata, mibiyahe agi sa Uganda paingon sa Nairobi, Kenya, nga may gilay-ong kapig 1,200 kilometros, aron motambong sa “Madaogong Pagtuo” Internasyonal nga Kombensiyon. Lisod kadto nga biyahe. Way klaro ang transportasyon, ug sigeg kaaberya ang sakyanan. Dugang pa, samok ang politika sa Uganda. Pag-abot sa mga delegado sa utlanan sa Uganda ug Kenya, sila giakusahan sa mga awtoridad ingong mga espiya, gidakop, ug gidala sa hedkuwarter sa militar sa Kampala, Uganda. Si Idi Amin, nga presidente kaniadto sa Uganda, mao mismo ang nagsukitsukit kanila. Kay natagbaw sa ilang mga tubag, iyang gipabuhian sila. Bisag wala makatambong sa unang adlaw sa kombensiyon sa Nairobi, sila nalipay sa pagkakita sa linibong kaigsoonan gikan sa daghang nasod nga malinawong nag-uban.

 MGA PANINGKAMOT ARON MAREHISTRO

Dili tanan ang nakauyon sa kamatuoran sa Bibliya ug sa taas nga sukdanan sa moral nga gitudlo sa mga Saksi. Ang klero, ilabina, naglagot kay daghan kaayo ang nainteres. Si Brader Rwakabubu nahinumdom: “Ang daghan nga kanhi aktibong Katoliko, Protestante, ug Adventista nagsulat sa ilang mga simbahan nga sila mobiya na. Ang laing brader miingon nga ang buluhatong pagsangyaw samag nagsunog sa establisadong mga relihiyon. Sa wala madugay, ang nanambong sa mga tigom sa Kigali Congregation kapin nag 200. Sa sinugdan, ang klero wala ra kaayo magtagad kay pipila ra man mi. Apan, sa dihang midaghan na mi, ang pipila nag-akusar nga kami hulga sa nasod. Matikdi nga niining panahona usab ang arsobispo sa Katoliko sa Rwanda, si Vincent Nsengiyumva, nahimong membro sa sentral komite sa nagmandong partido-politikal.

“Kay kusog ang among pagdaghan, ang organisasyon kinahanglang marehistro aron makasulod ang mga misyonaryo, makatukod ug mga Kingdom Hall, ug makapahigayog dagkong asembliya. Gihikay sa sangang buhatan sa Kenya nga si Ernest Heuse, gikan sa Belgium, makigkita sa mga opisyal sa gobyerno aron iparehistro ang organisasyon, apan wala siya molampos. Sa ulahi, sa 1982, ang sangang buhatan sa Kenya nagtambag kanamo nga mosulat sa Minister of Justice ug sa Minister of the Interior aron mohangyo nga marehistro. Akong gipirmahan kini, uban sa duha ka espesyal payunir. Apan wala kami tubaga.”

Nianang panahona, misamot ang pagsupak. Si Antoine Rugwiza, nga hilomon ug respetadong brader, nahinumdom nga sa radyo sa nasod, ang presidente mipahayag nga dili siya mokonsentir niadtong nagtamay  sa “establisadong mga relihiyon sa Rwanda.” Ang tanan nahibalo nga mga Saksi ni Jehova ang iyang gitumong. Wala madugay human sa maong pagsibya, ang mga igsoon gidid-an na sa pagtigom. May hungihong nga sa di madugay sila arestohon. Si Brader Rwakabubu kaduha gipatawag sa mga sekreta sa Estado aron sukitsukiton.

Dayon, sa Nobyembre 1982, si Kiala Mwango, uban sa iyang asawa, si Elaine, gipadala gikan sa Nairobi sa pagdumala sa mga sirkitong asembliya sa Butare, Gisenyi, ug Kigali. Si Brader Rwakabubu maoy tsirman niini nga mga asembliya. Mao pay pagkahuman sa asembliya sa Kigali sa dihang gipatawag siya sa mga sekreta sa ikatulong higayon. Apan nianang higayona wala na siya makauli! Sa upat lang ka adlaw, naaresto ang duha ka espesyal payunir nga mipirma sa hangyo sa pagparehistro. Silang tulo gipriso nga wala moagig husay sa korte. May uban pa nga giaresto. Ang Kingdom Hall gitrangkahan. Pinaagig sulat, gipahibalo sa Minister of Justice ang opisyales sa mga probinsiya nga gidili na ang buluhaton sa mga Saksi ni Jehova.

Sa kataposan, sa Oktubre 1983, gihusay ang tulo ka brader nga mipirma sa aplikasyon sa pagparehistro. Ang korte nag-akusar kanila nga nanikas ug nanglimbong sa mga tawo—mga akusasyong wala gayoy basehanan. Walay bisan usa ka saksi o dokumento ang gipresentar panahon sa husay. Bisan pa niana, ang tulo ka brader gisentensiyahag duha ka tuig nga pagkabilanggo. Sa dihang gibuhian ang sentensiyadong mga mamumuno tungod sa amnestiya, kining matinumanong mga brader wala buhii. Sa Gisenyi, lima pa ka Saksi ang nabilanggog halos duha ka tuig nga wala moagig husay.

 KINABUHI SA PRISOHAN

Lisod ang kinabuhi sa prisohan. Ang mga priso kas-a lang pakan-on sa usa ka adlaw, nga balanghoy ra ug bitsuwelas. Halos kas-a lang sa usa ka bulan ang karne. Gikuting ang mga higdaanan, ug tungod sa kadaghang priso, ang uban natulog na lang sa salog. Nihit ang tubig nga panghinlo. Ang mga igsoon gisagol sa sentensiyado ug mangtas nga mga kriminal. Sagad, bagis ang mga guwardiya sa prisohan, apan usa kanila, si Jean Fataki, buotan sa mga igsoon. Midawat siyag pagtuon sa Bibliya, nabawtismohan sa ulahi, ug matinumanong nagpayunir hangtod karon.

Si Brader Rwakabubu nahinumdom: “Samtang didto mi sa prisohan, ang arsobispo nagmisa. Gipasidan-an niya ang mamiminaw nga magbantay sa mga Saksi ni Jehova. Human niadto, ang pipila ka Katoliko nangutana kanamo kon nganong gisulti kadto sa arsobispo, kay ilang nakita nga maayo man ang mga Saksi ni Jehova.”

Kasamtangan, ang taga-Belgium nga si Roger Poels, ug ang iyang asawa nga si Noella, miabot sa Kigali kay may kontrata sa trabaho. Ang tulo ka brader napriso pa, busa si Roger nakigkita sa Minister of Justice aron isaysay ang atong tinuohan ug matinahoron siyang nangutana kon nganong ang gobyerno supak sa mga Saksi. Ang opisyal misalga: “Hilom na Mr. Poels! Pasakyon ka namo sa sunod nga ayroplano paingon sa Brussels. Ideport ka namo!”

Ang tulo ka brader nagpabiling lig-on ug wala mahadlok; gisilbihan nila ang duha ka tuig nga sentensiya. Hinuon sa ikaduhang tuig sila gibalhin sa  maarang-arang nga prisohan ug gipagawas sa Nobyembre 1984.

MIGRABE ANG PAGLUTOS

Ang pagsupak nagpadayon. Gisibya sa radyo nga ang mga Saksi ni Jehova dili maayong mga tawo ug ekstremista. Pagka-Marso 1986, mas daghan ang gipanakop sa tibuok nasod. Lakip kanila si Augustin Murayi, kinsa gitangtang sa iyang posisyon ingong direktor-heneral sa Ministry of Primary and Secondary Education tungod sa pagkaneyutral. Siya gitamay sa mga mantalaan, ilabina sa radyo.

Ang ubang igsoon, bisan kadtong mabdos ug may gagmayng anak, gipanakop usab. Sa hinapos sa 1986, sila gibalhin sa sentral nga prisohan sa Kigali nga nagpaabot ug husay. Kay ang mga igsoon dili mokantag nasodnong awit, dili motaod sa badge sa presidente, ug dili mopalit ug kard sa partido-politikal, abi sa mga tawo nga ang mga Saksi supak sa gobyerno ug nagtinguha sa pagpukan niini.

Si Phocas Hakizumwami nahimuot nga nahinumdom: “Ang pipila ka igsoon sa kongregasyon sa Nyabisindu naapil sa unang giaresto. Sanglit kaming nabilin nagdahom nga arestohon usab, nakaamgo mi nga hapit nang mausab ang among teritoryo, gikan sa gawas sa prisohan ngadto sa sulod. Busa nakadesisyon mi nga paspasan namog sangyaw ang teritoryo sa ‘gawas.’ Nanangyaw mi sa merkado ug nagpahimutag daghang magasin ug libro.  Nag-ampo mi kang Jehova nga tabangan mi sa pagkobre sa among teritoryo una kami mapriso. Gitabangan mi ni Jehova, kay nahuman namo ang among teritoryo sa Oktubre 1, 1985. Kami napriso pito ka adlaw sa ulahi.”

Pagkasunod tuig, si Palatin Nsanzurwimo ug ang iyang asawa, si Fatuma, gidakop sa mga sekreta. Human sukitsukita ug walo ka oras ug utingkaya ang ilang balay, sila gidala sa prisohan uban sa ilang tulo ka anak. Samtang nagpaingon didto, ang manghod nga lalaki ni Palatin, nga nagsunod kanila, nangako sa pag-atiman sa ilang 5 anyos nga anak lalaki ug 4 anyos nga anak babaye. Si Palatin ug Fatuma gipriso uban sa ilang masuso nga 14 pa ka bulan. Sa ulahi, si Fatuma gibalhin sa laing prisohan ug milabay pa ang siyam ka bulan una siya gipagawas.

Nianang panahona usab, ang upat ka anak ni Jean Tshiteya gipalagpot sa eskuylahan. Wala madugay, sa iyang pagpauli sa balay, nakaplagan niya nga ang  iyang balay giutingkay ug ang iyang asawa gidakop, ug mga bata na lay nabilin. Unya, si Brader Tshiteya gidakop usab ug gipriso sa Butare, diin didto ang iyang asawa ug ang ubang igsoon. Human niana, ang tanang priso sa Butare gibalhin sa sentral nga prisohan sa Kigali. Kasamtangan, ang mga anak ni Brader Tshiteya giatiman sa mga igsoon sa Kigali.

Si Brader Tshiteya nahinumdom: “Sa pagpangabot sa mga igsoon sa sentral nga prisohan sa Kigali gikan sa ubang prisohan, malipayon silang nagtimbayaay ug ‘Komera!’ nga nagkahulogang ‘Magmaisogon!’ Sa dihang nadungog kini sa usa ka guwardiya, siya misagbat: ‘Mga buang! Unsaon ninyo pagpakitag kaisog sa prisohan?’”

Ang maong mga pag-aresto wala makapaluya sa mga tawong matarong ug kasingkasing, ug sagad positibo pag resulta ang paglutos. Si Odette Mukandekezi, nga abtik ug mahigalaong sister, usa sa daghang gidakop niadtong panahona. Siya miingon: “Panahon sa paglutos, ang mga igsoon gidakop ug gikulata. Usa ka adlaw, nalabyan namo ang batang babaye nga si Josephine nga nagbantayg mga baka. May Bibliya siya ug iyang nabasa nga ang unang mga Kristohanon gipakaulawan, gilutos, gilatigo, ug gibilanggo. Kay nahibalo nga ang mga Saksi gilutos, siya nakahinapos nga ang ilang relihiyon tinuod, ug mihangyo nga tun-an  sa Bibliya. Karon siya bawtismado na.”

Panahon sa pagdili, si Gaspard Niyongira drayber ug trak, ug tigbiyahean sa Nairobi, Kenya. Siya nagyuhot ug mga literatura balik sa Rwanda sulod sa usa ka kahon nga gitaod diha sa trak. Unom ka karton ang maigo niana. Si Henry Ssenyonga usab, nga taga-kasadpang Uganda, tigdalag mga magasin latas sa utlanan sakay sa iyang motorsiklo.

Ang mga tigom sa kongregasyon gipahigayon sa gagmayng mga grupo. Kon magduda ang mga awtoridad nga nagtigom ang mga Saksi ni Jehova, sila manginspeksiyon. Si Brader Niyongira nahinumdom: “May lawak nga gisumpay sa akong balay diin sekreto ming magtigom. Ang literatura gisulod namog plastik nga sako, gilubong, ug gitabonag uling.”

Sa nagsugod ang pagpanakop, si Jean-Marie Mutezintare, nga bag-ong nabawtismohan, nakatambong sa “Mga Maghuhupot sa Integridad” Internasyonal nga Kombensiyon sa Nairobi sa Disyembre 1985. Sa pagpauli sa Rwanda, siya ug si Isaie Sibomana nangayog mga magasin gikan sa mga igsoon sa kasadpang Uganda. Sa utlanan, nakit-an sa mga awtoridad ang mga magasin; sila giaresto ug giposasan, gisukitsukit ug gipriso nianang gabhiona. Dayon, sila gidala sa sentral nga prisohan sa Kigali. Nakauban nila  didto ang mga 140 ka igsoon, kinsa nalipay nga nakadungog ug taho sa kombensiyon sa Nairobi gikan mismo sa mga nakatambong. Dayag nga ang ilang giasoy makapadasig, ug kadto nakapalig-on sa mga igsoon!

Ang naprisong mga igsoon naghikayg mga tigom ug pagsangyaw. Gawas sa pagsangyaw, gitudloan usab nila ang pipila ka priso sa pagbasa ug pagsulat. Dugang pa, sila nagdumalag mga pagtuon sa Bibliya sa mga interesado ug nag-andam sa daghang bag-ohang magmamantala alang sa bawtismo. Ang pipila nagtuon na sa dihang giaresto, ug ang uban nakakat-on sa kamatuoran sulod sa prisohan.

MAGTATAN-AW SA SIRKITO “MIDUAW” SA PRISOHAN

Usa ka brader naghubit sa mga hitabo sa prisohan sa Kigali sa 1986: “Daghang igsoon ang napriso. Among gimitingan kon unsaon pagtabang ang mga igsoon sa gawas. Nakadesisyon mi nga mosulat aron dasigon sila. Miingon mi nga kami mamauli na sa dihang matapos namo ang among teritoryo sa sulod. Gisangyawan namo ang tanang priso ug nagdumala mig mga pagtuon sa Bibliya. Sa dihang nabalitaan namo nga ang magtatan-aw sa sirkito nagduaw sa mga kongregasyon sa gawas, gusto sab namong maduaw, busa amo kanang giampo kang Jehova. Wala madugay, ang magtatan-aw sa sirkito nga si Brader Rwakabubu napriso sa ikaduhang higayon. Para namo, napriso siya aron maduaw mi.”

Panahon sa paglutos, usa lang ka brader ang mikompromiso. Sa dihang gitaod niya ang political badge, siya gikulata, gipatiran, ug gitawag nga talawan sa di-Saksing mga priso. Gipangutana siya sa iyang asawa, nga nagtuon pa sa Bibliya, kon nganong wala  siya magmatinumanon. Sa ulahi, misulat siya sa mga huwes nga sayop ang iyang gihimo ug siya Saksi gihapon. Misulat pa gani siya sa sangang buhatan sa Kenya aron mangayog pasaylo. Karon, siya matinumanong nag-alagad kang Jehova.

ANG PAGSANGYAW NAGPADAYON SA GAWAS

Kadtong wala dakpa padayong nagmasiboton sa pagsangyaw, nga nag-aberids ug mga 20 ka oras matag bulan. Si Alfred Semali, nga usa sa mga wala mapriso, nahinumdom: “Bisag wala ko mapriso, ako nagdahom ug nangandam niana. Ang Kingdom Hall gitrangkahan, busa kami nagtigom sa gagmayng grupo ug padayong nagsangyaw. Akong isulod ang mga magasin sa kaki nga enbelop, moadto sa lungsod nga konohay mangitag trabaho, ug dayon mangitag kahigayonan sa pagtanyag ug magasin ug paghisgot bahin sa Bibliya.

“Sa 1986, daghang igsoon ug interesado ang gipriso, bisan kadtong bag-o pang nagtuon sa Bibliya. Katingalahan nga ang mga igsoon ug bisan mga bag-ohan lig-ong nakabarog. Kasamtangan, ang mga Saksi sa daghang nasod misulat sa presidente sa Rwanda nga nagtutol sa di-makataronganong pagtratar sa mga Saksi, ug gibalita sa radyo nga nakadawat siyag ginatos ka sulat kada adlaw. Maayo kinig resulta kay pagkasunod tuig ang mga igsoon ug interesado gibuhian sa mando sa presidente. Kami nalipay pag-ayo.” Sa ilang paggawas, ang mga ansiyano naghikayg bawtismo sa Kigali, diin 36 ang nabawtismohan, ug 34 kanila nag-oksilyare payunir dayon!

Sa 1986, dihang grabe kaayo ang paglutos, ang aberids nga ihap sa mga magmamantala maoy 435; mga 140 kanila ang napriso. Ang maong mga Saksi  nahimong haligi sa organisasyon ni Jehova sa Rwanda. ‘Sinulayan ang kalidad’ sa ilang pagtuo.—Sant. 1:3.

Sa kataposan, human sa samok nga dekada sa 1980, ang mga kongregasyon sa Rwanda nakasinatig yugto sa kalinaw ug pag-uswag. Apan unsay mahitabo sa umaabot? Daghan pa ang midawat sa kamatuoran. Makapamatuod kaha ang mga bag-ohan nga sila lig-on, nga samag gitukod gamit ang di-masunog nga materyales? (1 Cor. 3:10-15) Makasugakod kaha ang ilang pagtuo sa mga pagsulay sa unahan? Atong tan-awon.

GUBAT UG KAGUBOT SA POLITIKA

Pagka-1990, halos 1,000 ang aktibong magmamantala sa Rwanda. Apan, nagkagubot ang politikal nga kahimtang, ug pagka-Oktubre, ang mga sundalo sa Rwandan Patriotic Front (RPF) nga gikan sa Uganda misulong sa amihanang bahin sa Rwanda.

Si Ferdinand Mugarura, usa ka maisogong brader nga kaduha napriso tungod sa iyang pagtuo, nagpuyo sa Ruhengeri sa dihang gisulong ang Rwanda. Siya nahinumdom: “Mikaylap ang pagdumtanay ug ang pagkamadapigon sa tribo. Apan ang mga Saksi ni Jehova nagpabiling neyutral, nga wala malangkit sa mga partido-politikal o pagpihig sa tribo. Kay ang mga igsoon dili gustong molapas sa ilang neyutralidad, gibiyaan sa pipila ang ilang balay ug ang uban nawad-ag trabaho.”

Usa ka sister, nga maestra ug biyuda nga tulo ug anak, wala moamot alang sa militar. Tungod niana, ang prinsipal mireport sa awtoridad ug siya gipriso sa ikaduhang higayon, kay napriso na man siya sa dekada sa 1980. Pag-abot sa mga RPF sa lungsod diin siya gibilanggo, gibuksan ang prisohan ug nangeskapo  ang tanang priso. Apan ang sister wala moeskapo. Sa dihang nangatras ang mga RPF, siya gipriso pag-usab ug gibalhin sa prisohan sa Kigali. Didto, siya miampo nga mahibal-an niya ang petsa sa Memoryal kay gusto niyang motambong. Nasorpresa kaayo siya kay gibuhian siya sa adlaw mismo sa Memoryal! Tungod sa iyang neyutralidad, siya nawad-ag balay ug trabaho ingong maestra, apan nahimo siyang madasigong payunir.

Ang pagsulong sa mga RPF temporaryong nahunong tungod sa pagpanggilabot sa ubang nasod. Sa 1991, gihimo ang mga lakang sa pagpormag lainlaing partido-politikal. Busa naporma ang pipila ka dagko ug gagmayng partido, nga nagtukmod sa mga tawo nga magmadapigon sa ilang rehiyon ug tribo. Ang pipila ka partido daw makataronganog mga tumong, apan ang uban rebelyoso ug ekstremista. Sa unang higayon, ang mga tawo nakaamgo nga mas maayo ang neyutral nga baroganan sa mga Saksi ni Jehova. Kay dili modapig sa politikal ug tribonhong mga partido, ang mga Saksi wala na isipang kaaway sa gobyerno ug sa mga tawo.

Sa Septiyembre 1991, ang usa ka internasyonal nga delegasyon sa mga brader uban sa duha ka brader nga taga-Rwanda—si Gaspard Rwakabubu ug Tharcisse Seminega—nakigkita sa inilang mga opisyal sa gobyerno sa Kigali. Sila nakigsulti sa bag-ong Minister of Justice, kinsa namati ug misimpatiya kanila. Ang mga brader nagpasalamat kaniya tungod sa positibong mga lakang nga iyang gihimo ug naghangyog dugang tabang aron ang mga Saksi mahatagag bug-os nga relihiyosong kagawasan.

Sa Enero 1992, sa wala pa marehistro ang mga Saksi, sila naghimog distritong kombensiyon sa Kigali. Si  Godfrey ug Jennie Bint nahinumdom: “Nag-alagad mi niadtong panahona sa Uganda ug nasorpresa mi kay gisulatan mi sa sangang buhatan sa Kenya nga paadtoon sa Rwanda sulod sa tulo ka semana aron motabang sa paghikay sa kombensiyon ug sa pagrekord sa drama. Maabiabihon kaayo ang mga igsoon, ug lainlaing pamilya ang nagdapit kanamo sa pagkaon kada adlaw. Usa ka pribadong estadyum sa saker ang giabangan, ug sa among pag-abot, nagsugod na ang preparasyon. Naplano na sa mga brader ang pagrekord sa drama, ug ang pagrekord milampos bisan limitado ra ang kahimanan. Bisag daghang igsoon sa amihanang bahin sa nasod ang wala hatagig permiso sa pagbiyahe ug sirado ang mga utlanan sa Burundi ug sa Uganda, 2,079 ang mitambong sa Dominggo, ug 75 ang nabawtismohan.”

NAREHISTRO NA GYOD!

Pipila ka bulan sa ulahi, sa Abril 13, 1992, ang buluhaton sa mga Saksi ni Jehova narehistro na gyod sa Rwanda! Natapos na ang dugayng pakigbisog nga imantala ang maayong balita atubangan sa mga pagdili, paghasi, ug pagpriso. Ang mga igsoon makapanglantaw na sa usa ka bag-ong yugto sa teokratikanhong pag-uswag.

Ang Nagamandong Lawas nag-asayn dayon ug mga misyonaryo sa nasod. Si Henk van Bussel, nga sa nangagi nag-alagad sa Central  African Republic ug sa Chad, ug si Godfrey ug Jennie Bint, nga kanhi nag-alagad sa Zaire (karon Democratic Republic of the Congo) ug sa Uganda, maoy unang mga misyonaryo nga nakakuhag residence visa. Gitudlo usab ang Komite sa Nasod nga maoy magdumala sa buluhatong pagsangyaw.

Si Brader Bint nag-asoy sa nahitabo sa ilang pag-abot didto uban ni Henk van Bussel: “Nakakita dayon mig balay nga haom puy-an sa mga misyonaryo ug duol pa gyod sa Kingdom Hall. Sa way langan, nagtuon mig Kinyarwanda ug medyo nalisdan niini, sama sa unang mga espesyal payunir sa 1970. Usa sa mga teksbok nagtambag: ‘Kon mag-uban ang mga letrang CW, kini litokon nga TCHKW!’ Nahinumdom usab kami nga ang sister nga nagtudlo kanamo miingon, ‘Dili gayod ninyo tukmang malitok ang “shy” sa pulong “isi nshya” [ang bag-ong yuta] kon dili mo mongisi!’”

Hinapos nianang tuiga, nakab-ot ang bag-ong kinatas-ang ihap nga 1,665 ka magmamantala, ug sa Enero 1993, gipahigayon ang laing distritong kombensiyon sa Kigali, nga gitambongag 4,498 ug 182 ang nabawtismohan. Si Kiala Mwango miabot ingong hawas gikan sa sangang buhatan sa Kenya. Walay nagdahom niadtong panahona nga sa 2006 matukod ang sangang buhatan atbang sa estadyum nga gigamit sa kombensiyon.

Bisag nanulong na usab ang RPF gikan sa amihanan, ang buluhatong pagsangyaw wala maapektohi. Pagka-1993 ang RPF hapit nang makaabot sa Kigali. Ang utlanan sa Uganda sirado gihapon ug madungog na ang kusog nga butobuto sa kabungtoran duol sa kaulohan. Mga usa ka milyong tawo gikan sa  amihanan sa nasod ang nangalagiw. Lakip kanila ang 381 ka igsoon, kinsa giatiman sa mga igsoon sa Kigali ug sa sikbit niini. Apan sa Arusha, Tanzania, nasabotan nga ipatuman ang cease-fire ug naestablisar ang usa ka neyutral nga dapit, ug ang gobyerno miuyon nga hatagag mga posisyon sa kagamhanan ang nanulong nga grupo ingon man ang pipila ka dagko ug gagmayng partido-politikal.

ESPESYAL KAAYO NGA ASEMBLIYA!

Nianang tuiga, ang usa ka espesyal nga asembliya naeskedyul sa Kigali Regional Stadium. Apan, naaprobahan pod diay sa mga nagdumala sa estadyum ang dula sa saker sa 3:00 s.h. nianang adlawa. Ang mga igsoon mitambong sa sesyon sa buntag, apan sa wala pa makasugod ang sesyon sa hapon, nangabot na ang mga tumatan-aw sa saker—ug ang mga polis wala makapugong kanila sa pagsulod. Ang manedyer sa estadyum miingon nga ang dula mahuman sa  6:00 s.g. Busa ang mga igsoon nanghawa ug namalik pagka–6:00 s.g. alang sa nabiling programa.

Nabalaka ang mga igsoon kay diha may curfew—6:00 s.g. para sa mga sakyanan ug 9:00 s.g. para sa mga tawo. Apan, pagka–7:00 s.g., gisibya sa radyo nga ang curfew nianang adlawa gihimong 11:00 s.g. Ang laing problema mao nga dili segurado kon may koryente ba para sa suga. Kay ang mga nagdumala sa estadyum wala man mosunod sa mga kondisyon sa kontrata, gihikay sa mayor sa Kigali nga duna silay suga. Naghikay pa gani siyag libreng kasakyan human sa asembliya. Busa napahimuslan sa mga igsoon ang enterong programa. Nakurat gayod ang mga igsoon sa dihang paggawas nila sa estadyum ilang nakita ang daghang bus nga naghulat kanila!

Si Günter Reschke nahinumdom nga miduaw siya sa Rwanda sa kataposan sa Septiyembre 1993. Siya miingon: “Ang sangang buhatan sa Kenya nagpadala kanako sa Kigali aron magtudlo sa Kingdom Ministry School uban ni Brader Rwakabubu. Diha lay 63 ka ansiyano sa Rwanda kaniadto, bisan tuod ang mga magmamantala 1,881 na. Ang kahimtang sa nasod kuyaw na kaayo, ug kami nakadungog ug hungihong nga may gubat na sa amihanan. Walay nagdahom sa makalilisang nga mga hitabo sa ulahi, apan ang tunghaan mitaganag espirituwal nga pagkaon sa hustong panahon. Kadto nakapalig-on sa pagtuo sa mga ansiyano, nga nagsangkap kanila ingong mga magbalantay, nga gikinahanglan gayod kay nagsingabot ang gubat.”

PLANO SA PAGTUKOD UG OPISINA

Sa kataposan sa Marso 1994, si Leonard Ellis ug ang iyang asawa, si Nancy, gipadala gikan sa Nairobi aron moalagad sa mga espesyal nga asembliya ug  motabang sa mga tighubad. Girekomendar sa sangang buhatan sa Nairobi nga usahon ang misyonaryong puy-anan ug ang opisina sa paghubad. Pagka-Lunes, Abril 4, ang Pagtuon sa Bantayanang Torre gitambongan sa dako nang grupo sa mga tighubad, Komite sa Nasod, mga misyonaryo, ug ni Brader ug Sister Ellis. Kadto makapahinam nga panahon—ang sinugdanan sa dugang pag-uswag.

Pagkahuman sa ilang asaynment, si Brader ug Sister Ellis mibiya sakay sa ayroplano, nga mao na diay ang kataposang biyahe pagawas sa Kigali sulod sa daghang bulan. Pagkaugma sa hapon, si Brader Rwakabubu mitelepono sa misyonaryong puy-anan nga nagpahibalo nga ang Russian Embassy dili modayon pagkuha sa lote nga among gilaoman nga matukorag opisina. Ikahatag na kini sa mga Saksi ni Jehova, ug  makigmiting mi bahin niana pagkabuntag, Huwebes, Abril 7. Apan wala kadto madayon.

NAGSUGOD ANG GENOCIDE!

Sa Miyerkoles sa gabii, Abril 6, usa ka ayroplano gipunggit, ug kini nasunog duol sa Kigali. Sakay niana ang mga presidente sa Rwanda ug sa Burundi. Patay ang tanang pasahero. Pipila ray nahibalo sa pagkahagsa sa ayroplano nianang gabhiona; wala kana isibya sa opisyal nga radyo sa nasod.

Ang tulo ka misyonaryo—si Henk ug ang magtiayong Bint—dili gayod malimot sa panghitabo sa misunod nga mga adlaw. Si Brader Bint miasoy: “Sayo sa buntag sa Abril 7, nakamata mi tungod sa butobuto sa pusil ug granada. Kadto dili katingad-an kay sa miaging mga bulan gubot kaayo ang politikal nga kahimtang sa nasod. Apan, samtang nag-andam mig pamahaw, si Emmanuel Ngirente, nga didto sa opisina sa paghubad, mitelepono nga nagpahibalo sa balita sa  radyo nga namatay ang duha ka presidente nga sakay sa ayroplanong mihagsa. Ang Ministry of Defense nagmando sa tanan sa Kigali nga dili mogawas sa balay.

“Pagka–9:00 s.b., nadungog namo nga gilungkab sa mga kawatan ang balay sa among silingan. Gikawat nila ang sakyanan ug gipatay ang inahan.

“Pagkataudtaod, ang mga sundalo ug mga kawatan nangabot sa among balay, midukdok sa gate, ug mitimbre. Naghilom ra mi ug wala mogawas. Ambot unsay hinungdan, wala nila puwersahag abri ang gate ug nangadto hinuon sa ubang balay. Ang butobuto nagpadayon ug di gyod mi pwedeng mogawas. Kini kusog kaayo ug duol ra, busa nagtapok mi sa koridor tali sa mga kuwarto diha sa sentro sa balay aron di maigo sa saag nga mga bala. Kay morag magdugay pa ang maong kahimtang, midesisyon mi nga daginoton ang among pundong pagkaon ug kausa ra mokaon sa usa ka adlaw. Pagkaugma, human gayod sa among paniudto ug samtang namatig balita sa radyo, si Henk misinggit, ‘Nanaka na sila sa atong koral!’

“Kay nakalitan, kami nanulod sa banyo ug gisirhan kana. Dayon, nag-ampo mi nga tabangan ni Jehova sa pagsagubang kon unsa may mahitabo. Wala pa gani mi makahumag ampo, nadungog namo nga ilang giguba ang mga bentana ug pultahan aron sila makasulod. Sa pipila ka gutlo, sila nakasulod na, nga naninggit ug nanglintuwad sa mga muwebles. Mga 40 ang kawatan—mga lalaki, babaye, ug bata—gawas pa sa armadong mga Hutu. Nakadungog usab mig mga buto samtang sila nag-ilog sa mga butang nga ilang nakaplagan.

“Human sa mga 40 minutos—nga sa among paminaw pwerte nang dugaya—gisulayan nilag abri ang  banyo. Apan kay di maabri, gisugdan nila kini pagguba. Nakahunahuna mi nga angay na ming mogawas ug magpakita. Ang mga lalaki morag buang ug hubog sa droga, ug gihulga mig sundang ug kutsilyo. Si Jennie misangpit ug kusog kang Jehova. Gibakyaw sa usa ka lalaki ang iyang sundang ug naigo ang tangkugo ni Henk sa lapad nga bahin sa sundang ug natumba siya sa bathtub. Maayo gani kay nakakita kog kuwarta nga gihatag nako sa mga nangatake, ug ila kanang giilogan.

“Sa kalit, among namatikdan nga may nagtutok namo nga usa ka batan-ong lalaki. Wala kami makaila niya, apan siya nakaila namo, tingali tungod sa among pagsangyaw. Gipabalik mi niya sa banyo ug gipasirhan ang pultahan. Miingon siya nga iya ming luwason.

“Ang kaguliyang nagpadayon pag mga 30 minutos, ug dayon nahilom. Unya, ang batan-ong lalaki mibalik ug iya ming gipagawas sa banyo. Gipabiya dayon mi, ug gigiyahan pa mi niya pagawas. Wala na mi magdalag bisan unsa. Nalisang mi sa pagkakita sa patayng lawas sa pipila namo ka silingan. Duha ka membro sa Presidential Guard ang nagdala kanamo ngadto sa balay sa usa ka opisyal sa militar sa duol. Dayon gidala mi sa opisyal ngadto sa Mille Collines Hotel, diin midangop ang daghan. Sa kataposan, human sa daghang oras nga punog kabalaka ug kuyaw nga kalihokang militar, kami nakagawas sa lungsod agi sa layo nga ruta paingon sa likod sa erport ug nakabakwet sa Kenya sa Abril 11. Nakaabot mi sa Bethel sa Nairobi nga way panudlay ug way ilis. Si Henk, nga nabulag kanamo panahon sa pagbakwet, nakaabot pipila ka oras sa ulahi. Kami giatiman pag-ayo sa pamilyang Bethel.”

 NALUWAS SA PAG-AMPO SA BATA

Sa misunod nga adlaw human sa pagkahagsa sa ayroplano nga nakapatay sa mga presidente sa Rwanda ug Burundi, unom ka sundalo sa gobyerno ang nangadto sa balay ni Brader Rwakabubu. Ang ilang mga mata pula, sila nanimahong bino, ug hubog sa droga. Nangita silag armas. Si Brader Rwakabubu miingon nga siya ug ang iyang pamilya mga Saksi ug walay armas.

Ang mga sundalo nahibalo nga ang mga Saksi ni Jehova neyutral, wala mosuportar sa gobyerno, ug wala moamot sa militar mao nga suko kaayo sila. Si Gaspard ug Melanie Rwakabubu dili mga Tutsi, apan ang Hutu nga mga Interahamwe nagpatay dili lang sa mga Tutsi kondili sa isigka-Hutu usab nga wala mosuportar kanila, ilabina sa gidudahan nilang misimpatiya sa mga Tutsi o sa RPF.

Si Gaspard ug Melanie gipusposan sa mga sundalo ug gipasulod sa kuwarto, apil ang lima nila ka anak. Gitukas sa mga sundalo ang hapin sa katre ug kana gitabon sa pamilya. Ang pipila ka sundalo nagbitbit ug granada, busa klaro ang ilang intensiyon. Si Gaspard mihangyo, “Pwede bang mag-ampo mi?”

Usa ka sundalo matamihirong midumili. Unya, human mag-ergo kadiyot, ang mga sundalo misugot na lang. “Sige, makaampo mog 2 minutos.”

Hilom silang miampo, apan ang 6 anyos nga si Deborah Rwakabubu miampo ug kusog: “Jehova, gusto mi nilang patyon, apan unsaon namo pagbalik sa nasangyawan namo ni Papa nga nabinlan nakog lima ka magasin? Sila nagpaabot nga mobalik mi, ug kinahanglang mahibalo sila sa kamatuoran. Mosaad ko nga kon maluwas mi, ako mahimong magmamantala,  magpabawtismo, ug magpayunir! Jehova, luwasa intawon mi!”

Nahingangha ang mga sundalo pagkadungog niini. Dayon, usa kanila miingon: “Tungod sa pag-ampo niining batang babaye, dili mo namo patyon. Kon may moanhi, sultii sila nga dinhi na mi.” b

MIGRABE ANG KAHIMTANG

Ang gubat migrabe sa dihang ang nanulong nga mga sundalo (RPF) mas nagkaduol na sa kaulohan, sa Kigali. Busa daghan pa ang gipamatay sa desperadong mga Interahamwe.

Ang tibuok lungsod ug tanang krosing gibutangag mga barikada nga gibantayag mga sundalo, armadong  mga Interahamwe, ug lokal nga mga molupyo. Ang tanang lalaki nga lig-og lawas gipabantay sa mga barikada uban sa mga Interahamwe, adlaw ug gabii. Ang mga barikada gibutang aron mailhan ug mapatay ang mga Tutsi.

Samtang ang pagmasaker nagpadayon sa tibuok nasod, gatosan ka libong molupyo sa Rwanda ang namakwet. Daghan kanila, apil ang mga Saksi ni Jehova, midangop sa sikbit nga mga nasod, sa Congo ug Tanzania.

PAGSAGUBANG SA GUBAT UG KAMATAYON

Ang mosunod maoy pait nga kaagi sa atong mga igsoon panahon sa pagmasaker sa tribo. Hinumdomi nga ang mga Saksi ni Jehova sa Rwanda nakaagom ug grabeng mga pagsulay sa dekada sa 1980, nga nakapalig-on sa ilang pagtuo ug nakapahimo kanilang mas maisogon. Tungod sa ilang pagtuo sila nakapabiling ‘dili bahin sa kalibotan,’ nga wala mag-apil-apil sa eleksiyon, sa armadong pagdepensa sa komunidad, ug sa politika. (Juan 15:19) Ang ilang kaisog nakatabang kanila sa pagsagubang sa pagbiaybiay, pagbilanggo, paglutos, ug kamatayon tungod sa ilang neyutralidad. Ang maong sinulayang mga hiyas, ug ilang gugma sa Diyos ug sa isigkatawo, maoy nagtukmod sa mga Saksi ni Jehova nga dili makigbahin sa pagmasaker, apan nagpameligro pa gani sa ilang kinabuhi aron panalipdan ang usag usa.

Daghan pang kasinatian ang wala na iasoy. Gusto sa kadaghanang igsoon nga kalimtan ang maong mangilngig nga mga panghitabo, sanglit dili nila gustong manimalos. Nanghinaot mi nga ang asoy bahin sa ilang pagtuo makadasig sa tanan nga ipakitang mas bug-os pa ang gugma nga timailhan sa tinuod nga mga tinun-an ni Jesu-Kristo.—Juan 13:34, 35.

 ANG ASOY NI JEAN UG CHANTAL

Si Jean de Dieu (John) Mugabo, maoy ngaya ug mahigugmaong brader. Siya misugod pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova sa 1982. Una sa iyang bawtismo sa 1984, katulo na siya mapriso tungod sa iyang pagbarog ingong Saksi ni Jehova. Ang asawa niyang si Chantal nabawtismohan usab sa 1984. Sila nagminyo sa 1987, ug sa pagsugod sa masaker tulo na ang ilang anak nga pulos babaye. Ang duha nga magulang nagpuyo uban sa ilang apohan sa gawas sa siyudad, ug ang unom pa lang ka bulan nga masuso mao ang nabilin kang John ug Chantal.

Sa unang adlaw sa genocide, Abril 7, 1994, ang mga sundalo ug Interahamwe misugod pag-atake sa mga balay sa tanang Tutsi. Si John gidakop ug gipusposan, apan nakaeskapo, ug kauban sa laing brader, siya midagan ngadto sa duol nga Kingdom Hall. Sa laing bahin, si Chantal, nga wala masayod kon unsay nahitabo sa iyang bana, midali paggawas sa siyudad dala ang iyang masuso aron makauban niya ang duha pa niya ka anak.

Giasoy ni John ang nahitabo kaniya: “Ang Kingdom Hall maoy panaderya kanhi ug diha pay dakong panghaw. Sa usa ka semana, ako ug ang brader nagtago sulod sa Kingdom Hall mismo, ug usa ka sister nga Hutu ang tighatod namog pagkaon sa dihang dili  delikado. Sa ulahi, napugos mi pagtago sa kisame, diin mora mig gihurno tungod sa kainit sa adlaw. Kay nangitag mas maayong tagoanan, gitiltilan namog pipila ka buok nga tisa ang panghaw aron makasulod mi didto, diin nagpadayon mi pagtago sa kapig bulan nga nagtikubo.

“Dihay barikada sa duol, ug ang mga Interahamwe sagad mosulod sa Kingdom Hall aron mag-estoryahay o mopasilong kon mag-ulan. Makadungog mi sa ilang estoryahay sa ubos. Ang sister padayong naghatod namog pagkaon sa dihang posible. May mga panahong  morag di na ko makaantos, apan nagsige mig ampo nga makalahutay. Pagka-Mayo 16, gipahibalo mi sa sister nga nailog na sa Rwandan Patriotic Front ang lugar ug pwede na ming mogawas.”

Sa laing bahin, unsay nahitabo kang Chantal? Kini ang iyang asoy: “Nakaikyas ko sa balay dala ang among masuso sa Abril 8. Nakahibalag kog duha ka sister, si Immaculée, kansang ID nagpaila nga siya Hutu, ug si Suzanne, nga usa ka Tutsi. Nagsabot mi nga moadto sa lungsod sa Bugesera nga 50 kilometros ang gilay-on, diin nagpuyo ang akong ginikanan ug duha nako ka anak. Apan, nakadungog mi nga gibarikadahan ang tanang karsada pagawas sa siyudad, busa mipaingon na lang mi sa kinalay-ang baryo sa Kigali, diin si Immaculée may paryenteng Saksi, si Gahizi, nga usa usab ka Hutu. Iya ming gipadayon, ug bisag gihulga sa mga silingan, gihimo niya ang tanan sa pagtabang kanamo. Pagkahibalo sa mga sundalo ug Interahamwe nga si Gahizi nanalipod ug mga Tutsi, gipusil nila siya.

“Human patya si Gahizi, gidala mi sa mga sundalo sa suba aron patyon. Pwerte namong hadloka, ug nagpaabot na lang mi nga patyon. Apan kalit nag-ergo ang mga sundalo, ug may usa nga miingon: ‘Ayawg patya ang mga babaye. Demalason ta ana. Mga lalaki ray atong patyon.’ Dayon, usa sa mga brader nga nagsunodsunod namo, si André Twahirwa, nga sa miaging semana lamang nabawtismohan, nakakitag paagi sa pagdala namo sa ilang balay bisan pag supak ang mga silingan. Pagkaugma, giubanan mi niyag balik sa Kigali, diin gilaoman niya nga makakitag luwas nga dapit alang kanamo. Iya ming gitabangan nga makaagi sa peligroso kaayong mga barikada. Si Immaculée ang nagdala sa akong anak aron nga kon dili mi  palutson, ang bata maluwas. Gigisi namo ni Suzanne ang among ID aron di mi mailhan.

“Sa usa sa mga barikada, gilaparo sa Interahamwe si Immaculée ug giingnan, ‘Nganong kauban nimo ning mga Tutsi?’ Kami ni Suzanne wala paagia. Busa si Immaculée ug André miuna pag-adto sa balay ni Brader Rwakabubu. Bisag peligroso, gitabangan mi ni André ug sa duha pa ka brader, si Simon ug Mathias, nga makaagi sa maong barikada ug gidala ko sa balay ni Brader Rwakabubu, samtang si Suzanne miadto sa iyang paryente.

“Ugaling lang, niadtong panahona delikado na kaayo nga moestar ko sa balay ni Brader Rwakabubu, busa bisag nalisdan ang mga brader, ila kong gidala sa Kingdom Hall, diin nagtago ang ubang Saksi. Napulo na ka Tutsi ang nanago didto—mga Saksi ug ang uban pa nga didto midangop. Si Immaculée miunong gayod  nako. Siya miingon, ‘Kon patyon ka nila ug maluwas ko, akoy bahala sa bata.’” c

Usa usab ka brader nga nagpuyo sa duol, si Védaste Bimenyimana, nga Tutsi ug asawa, nakakitag paagi sa pagdala sa iyang pamilya sa luwas nga dapit. Unya iyang gibalikan ang nabilin sa Kingdom Hall aron madala sab sila sa luwas nga dapit. Ikalipay nga silang tanan naluwas.

Human sa genocide, nasayran ni John ug Chantal nga gipatay ang mga ginikanan ni Chantal, ang ilang 2 ug 5 anyos nga mga anak babaye nga nagpuyo sa apohan, ug ang mga 100 nila ka paryente. Unsay ilang reaksiyon sa maong grabeng trahedya? “Sa sinugdan, di mi makadawat,” miingon si Chantal. “Wa mi kasabot sa among gibati. Walay nagdahom nga ingon niadto kadaghan ang gipatay. Amo na lang gitugyan kang Jehova ang tanan, ug naglaom nga makita namo pag-usab ang among mga anak sa pagkabanhaw.”

GITAGOAG 75 KA ADLAW!

Si Tharcisse Seminega nabawtismohan sa Congo sa 1983. Panahon sa genocide, siya nagpuyo sa Butare, Rwanda, nga mga 120 kilometros gikan sa Kigali. “Pagkahagsa sa ayroplanong gisakyan sa presidente didto sa Kigali, nadunggan namo nga  dihay mando nga patyon ang tanang Tutsi,” matod niya. “Giplano sa duha ka brader nga kami moikyas agi sa Burundi, apan ang tanang agianan gibantayan sa mga Interahamwe.

“Sama mig mga binilanggo sa among balay, ug wala mi mahibalo asa moadto. May upat ka sundalo nga naniid kanamo, ug ang usa nagposisyon nag masinggan mga 180 metros gikan sa balay. Miampo kog kusog: ‘Jehova, wala na mi mahimo. Ikaw ray makaluwas namo!’ Sa kilumkilom, usa ka brader ang midagan paingon sa among balay kay nabalaka nga basig patay na mi. Gitugotan siya sa militar nga mosulod sa balay ug moestar  ug pipila ka minutos. Nahupayan siya sa pagkakita nga kami buhi ra, ug iyang nadala ang duha namo ka anak sa iyang balay. Dayon iyang gipahibalo ang duha pa ka brader, si Justin Rwagatore ug Joseph Nduwayezu, nga ang among pamilya nagtago ug nagkinahanglan sa ilang tabang. Miadto dayon sila nianang gabhiona; bisag lisod ug delikado, ila ming gidala sa balay ni Justin.

“Wala mi magdugay sa balay ni Justin kay pagkaugma ang mga tawo nahibalo na nga nanago mi didto. Nianang adlawa, usa ka tawo nga ginganlag Vincent nagpasidaan kanamo nga ang mga Interahamwe moadtoay na aron patyon mi. Kining tawhana gitun-an kanhi ni Justin sa Bibliya, apan wala ma-Saksi. Siya misugyot nga motago usa mi sa kalibonan duol sa balay ni Justin. Unya, pagkagabii, iya ming gidala sa iyang balay. Gitagoan mi niya sa payag nga silonganan ug mga kanding. Ang bungbong ug salog niini yuta ra, ang atop uhot, ug kini walay bentana.

“Migugol mig daghang adlaw ug gabii sa maong payag, nga duol sa krosing ug pipila lang ka metros gikan sa kinapulikiang merkado sa maong lugar. Mabatian namo ang mga lumalabay nga mag-estorya sa ilang gibuhat nianang adlawa, apil ang ilang ngilngig nga pagpamatay ug ang ilang mga plano. Misamot ang among kahadlok, ug nagsige mig ampo nga maluwas.

“Giatiman gayod mi ni Vincent. Usa ka bulan mi didto, ug sa hinapos sa Mayo, peligroso na ang dapit tungod sa pag-abot sa mga Interahamwe nga mikalagiw gikan sa Kigali. Midesisyon ang mga igsoon nga ibalhin mi sa balay sa usa ka brader nga may underground. Tulo na ka igsoon ang iyang gitagoan didto. Bisag peligroso, mibaktas mig upat ka oras ug tunga panahon sa kagabhion aron makaabot sa iyang balay.  Mibunok ang ulan nianang gabhiona, ug panalangin kana kay wala mi masakpi sa mga Interahamwe.

“Ang among bag-ong tagoanan maoy usa ka lungag nga mga 1.5 metros ang giladmon, ug tabla ang pultahan. Aron makasulod sa lungag, nanaog mi sa hagdan ug mikamang sa tunel-tunel hangtod nakaabot mi sa lawak nga mga 2 metro kuwadrado ang gidak-on. Nanimahong agup-op didto, ug gamay ra kaayong kahayag ang nakalusot agi sa liki sa bungbong sa balay. Kami ni Chantal, among lima ka anak, ug tulo pa, ang nag-uban didto. Kaming napulo nag-antos sa maong lungag sa unom ka semana. Naglikay mi sa pagdagkot ug kandila aron di mi mamatikdan. Apan, si Jehova mitabang kanamo sa maong malisod nga panahon. Bisag peligroso, ang mga igsoon naghatod kanamog pagkaon ug tambal, ug ila ming gidasig. May mga adlaw nga nagdagkot mig kandila aron makabasa sa Bibliya, Bantayanang Torre, o inadlawng teksto.

“May kataposan ang tanang sugilanon,” matod ni Tharcisse. “Ang among sugilanon natapos sa Hulyo 5, 1994. Gipahibalo mi ni Vincent nga ang Butare nailog na sa RPF. Paggawas namo sa lungag, ang pipila ka tawo wala makaila nga Rwandan mi tungod sa luspad namong panit kay wala mainiti. Gawas pa, di na mi makasultig kusog; hagawhaw ra ang among tingog. Gidangtag pipila ka semana una mi maulii.

“Kining mga hitaboa nakapatandog gayod sa akong asawa, kinsa sa miaging napulo ka tuig midumili sa pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova. Apan niining higayona siya misugod na sa pagtuon sa Bibliya. Sa gipangutana kon ngano, siya mitubag: ‘Natandog ko sa gugma sa mga igsoon ug sa ilang mga sakripisyo aron maluwas mi. Nasinati usab nako ang gamhanang kamot ni Jehova, nga nagluwas kanamo  gikan sa mga mamumuno.’ Gipahinungod niya ang iyang kinabuhi kang Jehova ug nabawtismohan sa unang asembliya human sa gubat.

“Dako mig utang kabubut-on sa tanang igsoon nga mitabang sa pagluwas kanamo, pinaagi sa ilang mga buhat ug kinasingkasing nga mga pag-ampo. Among nasinati ang ilang lawom ug sinserong gugma, nga wala mababagi sa panaglahi sa tribo.”

GITABANGAN ANG MITABANG

Si Justin Rwagatore, usa sa mga brader nga mitabang sa pagluwas sa pamilya ni Brader Seminega, sa ulahi nanginahanglag tabang. Sa 1986, siya napriso kay wala mosuportar sa nagmandong partido niadtong panahona. Pipila ka tuig human niya panalipdi ang pamilya ni Brader Seminega, si Justin ug ang ubang brader giaresto na usab tungod sa ilang pagkaneyutral. Si Brader Seminega maoy usa sa mga brader nga miduol sa lokal nga awtoridad aron ipatin-aw ang baroganan sa mga Saksi ni Jehova bahin sa politika. Iyang gisaysay ngadto sa awtoridad nga si Justin mitabang sa pagluwas sa iyang pamilya. Ingong resulta, ang tanang brader gipagawas sa prisohan.

Ang panig-ingnan sa mga igsoon panahon sa genocide nakadasig sa uban sa pagdawat sa kamatuoran. Si Suzanne Lizinde, usa ka Katoliko nga nag-edad ug mga 65, nakakita nga ang iyang relihiyon misuportar sa genocide. Tungod sa panggawi sa mga Saksi ni Jehova sa ilang lugar ug sa gugma nga ilang gipakita sa usag usa, siya kusog nga miuswag sa kamatuoran. Si Suzanne nabawtismohan sa Enero 1998, ug siya wala gayod mopalta sa tigom bisan pag mobaktas siyag 5 kilometros latas sa kabukiran. Natabangan usab niya ang iyang pamilya nga makadangat sa kamatuoran.  Karon, usa sa iyang mga anak maoy ansiyano, ug usa sa iyang mga apo maoy ministeryal nga alagad.

GATOSAN KA LIBO ANG NANGALAGIW

Human makabakwet sa Kenya gikan sa Rwanda sa Abril 1994, si Henk van Bussel, usa ka misyonaryo nga giasayn sa Rwanda sa 1992, mibiyaheg daghang beses ngadto sa Goma, sa sidlakang Congo, aron moayuda sa buluhatong panghinabang alang sa Rwandan nga mga kagiw. Sa utlanan sa Congo, ang mga brader nag-atang, nga nagbitbit ug literatura sa Bibliya ug nanganta o nagtihol ug mga awit sa Gingharian aron mailhan sila sa mga Saksi nga nanabok gikan sa Rwanda.

Sa bisan diin, ang nga tawo nangalisang. Samtang nagpadayon ang gubat tali sa gobyerno ug sa Rwandan Patriotic Front, gatosan ka libo ang nangalagiw ngadto sa Congo ug Tanzania. Ang Kingdom Hall gihimong tagboanan sa mga igsoon nga midangop sa Goma. Sa ulahi, may gitukod nga kampo sa gawas sa siyudad aron kapuy-ag kapig 2,000 ka tawo—nga para lang sa mga Saksi, ilang mga anak, ug mga interesado. Ang mga igsoon nagtukod usab ug susamang mga kampo sa ubang bahin sa sidlakang Congo.

Kadaghanan sa mga tawong nangalagiw maoy mga Hutu nga nahadlok panimaslan, apan ang mga Saksing nangalagiw gilangkobag mga Hutu ug Tutsi. Ang pagpatabok sa mga Tutsi sa utlanan ngadto sa Goma peligroso kaayo kay nagpadayon pa ang pagmasaker. May panahong $100 (U.S.) ang bayad sa kada usa aron makapayuhot ug mga Saksing Tutsi pagawas sa nasod.

Pag-abot sa mga igsoon sa Congo, gusto nilang mag-uban. Dili nila gustong malangkit sa mga  Interahamwe, kinsa aktibo diha sa mga kampo nga gitukod sa United Nations. Dugang pa, kadaghanan sa di-Saksing mga kagiw misimpatiya sa gipulihang gobyerno. Sila, ilabina ang mga Interahamwe, wala makaangay sa mga Saksi, kay dili man sila moanib kanila. Gusto sa mga Saksi nga maglain aron mapanalipdan nila ang mga igsoong Tutsi.

Ang mga nangalagiw gikan sa Rwanda walay dalang mga butang busa nagkinahanglan silag tabang. Kana gitagana sa mga Saksi sa Belgium, Congo, France, Kenya, ug Switzerland, sama sa kuwarta, tambal, pagkaon, ug besti ingon man mga doktor ug nars. Ang usa sa unang mga hinabang nga gikarga sa ayroplano mao ang gagmayng tolda gikan sa sangang buhatan sa France. Sa ulahi, ang sangang buhatan sa Belgium nagpadalag dagkong tolda alang sa mga pamilya. Nagpadala usab silag mga teheras ug air bed. Ang sangang buhatan sa Kenya nagpadalag kapig duha ka toneladang besti ug kapig 2,000 ka habol.

EPIDEMYA SA KOLERA

Kapig 1,000 ka Saksi ug mga interesado nga nangalagiw sa Rwanda ang miestar sa Kingdom Hall sa Goma ug sa sikbit nga lote. Ikasubo, kay daghan kaayong kagiw, mihampak ang epidemya sa kolera sa Goma. Ang sangang buhatan sa Congo (Kinshasa) nagpadala dayog mga tambal aron masumpo kana, ug si Brader Van Bussel misakayg ayroplano sa Nairobi paingon sa Goma dala ang 60 ka kartong tambal. Ang Kingdom Hall temporaryong gigamit nga ospital, ug gipaningkamotan nga malain ang mga gikolera. Ang duha ka doktor nga brader, nga ang usa mao si Loic Domalain, uban ni Aimable Habimana, usa ka medical assistant nga taga-Rwanda, halos way hunong sa pag-atiman sa mga pasyente. Si Brader Hamel gikan  sa France dako usab ug natabang ingon man ang daghang Saksi nga may medikal nga kasinatian nga miboluntaryo sa pag-atiman sa mga masakiton.

Bisan pa sa dakong paningkamot sa pagsanta sa sakit, kapig 150 ka igsoon ug interesado ang natakboyan, ug mga 40 ang namatay una kini masumpo. Sa ulahi, may dakong luna nga giabangan nga gihimong kampo sa mga Saksing kagiw. Sila nagpatindog ug ginatos ka gagmayng tolda, ingon man usa ka dakong tolda gikan sa Kenya nga nagsilbing ospital. Ang Amerikanong mga health worker nakadayeg sa kalimpiyo ug kahapsay sa kampo.

Sayo sa Agosto 1994, ang komite sa panghinabang sa Goma nag-atiman nag 2,274 ka kagiw—mga Saksi, bata, ug interesado. Gawas pa, may daghang igsoon usab nga mikagiw sa Bukavu ug Uvira, sidlakang Congo, ug sa Burundi. Diha poy 230 ka kagiw sa usa ka kampo sa Tanzania.

Sa dihang ang mga tighubad sa Kigali napugos sa pagkalagiw ngadto sa Goma, sila nangabang ug balay aron makapadayon sa paghubad. Naposible kini kay panahon sa gubat nakadala silag kompiyuter ug generitor ngadto sa Goma.

Ang serbisyo sa telepono ug koreyo sa Goma di kasaligan. Apan, sa tabang sa mga Saksing nagtrabaho sa erport, ang mga brader nakapadalag hinubad nga mga materyal ug ubang sulat sa senemanang biyahe sa ayroplano gikan sa Goma ngadto sa Nairobi. Ang mga brader sa sangang buhatan sa Kenya nagpadalag mga sulat sa Goma sa samang paagi.

Si Emmanuel Ngirente ug ang laing duha pa padayong naghubad kutob sa ilang maarangan bisag lisod ang kahimtang. May mga artikulo sa The Watchtower nga wala nila mahubad tungod sa gubat, apan kana  gihubad nila sa ulahi ug gipatik diha sa espesyal nga mga brosyur nga gitun-an sa mga igsoon sa ilang Pagtuon sa Kongregasyon sa Libro.

KINABUHI SA KAMPO

Sa dihang ang katawhan nangalagiw pa gikan sa Kigali, si Francine, nga midangop sa Goma human patya ang iyang banang si Ananie, gibalhin ngadto sa usa ka kampo nga gitukod sa mga Saksi. Iyang giasoy ang kinabuhi sa kampo: “Kada adlaw may giasayn sa pag-andam ug pagkaon. Kami maglugaw ug dawa o mais alang sa pamahaw. Mag-andam pod mig paniudto. Pagkahuman sa among asaynment, makasangyaw na mi. Ang sagad namong sangyawan mao ang among di-Saksing mga paryente nga diha sa kampo ug sa gawas sa kampo. Apan sa ulahi, ang mga Interahamwe sa ubang kampo nasuko nga naglain ang mga Saksi, busa kami nameligro.”

Pagka-Nobyembre 1994, nakita sa mga igsoon nga luwas nang mobalik sa Rwanda. Gani, kadto maalamon kay peligroso ang kahimtang diha sa di-Saksing mga kampo sa Congo. Apan lisod ang pagbalik. Ang mga Interahamwe nagplano nga mag-organisar pag-usab ug dayon moatake sa Rwanda, ug giisip nilang traydor kadtong mobalik didto.

Ang mga brader nagpahibalo sa gobyerno sa Rwanda nga ang mga Saksi ni Jehova, kinsa neyutral sa gubat ug wala makigbahin sa pagmasaker sa mga Tutsi, gusto nang mobalik. Gitambagan sila sa gobyerno nga makigsabot sa United Nations High Commission for Refugees (UNHCR), nga dunay mga sakyanan nga magamit sa pagbalik. Apan, kay lagmit mobabag ang mga Interahamwe, ang mga igsoon kinahanglang mangitag paagi.

 Ang mga brader nagpahibalo nga ipahigayon ang espesyal nga asembliya sa Goma, ug naghimo silag mga banner bahin niana. Dayon gisekreto nilag sulti sa mga igsoon nga mamalik sila sa Rwanda. Aron di madudahan, sila gitambagan nga ibilin sa kampo ang tanan nilang butang, ug magdala lamang silag Bibliya ug songbok nga konohay motambong ug asembliya.

Si Francine nahinumdom nga mibaktas silag daghang oras hangtod sa dapit diin naghulat ang mga trak nga magdala kanila sa utlanan sa Rwanda. Didto, gihikay sa UNHCR nga dad-on sila sa Kigali ug dayon ngadto sa ilang mga lugar mismo. Busa, kadaghanan sa mga igsoon uban sa ilang mga pamilya ug mga interesado nakabalik sa Disyembre 1994. Ang mantalaan sa Belgium nga Le Soir sa Disyembre 3, 1994 nagbalita: “1,500 ka Rwandan nga kagiw mibiya sa Zaire [Congo] kay gibati nila nga nameligro sila didto. Sila maoy mga Saksi ni Jehova nga nagtukod ug kaugalingong kampo sa ibabaw sa kampo sa Katale. Ang mga Saksi ni Jehova gilutos sa miaging gobyerno kay dili sila mokupot ug armas ug dili makigbahin sa politikal nga mga rally.”

Pagbalik sa Rwanda, si Francine nakatambong ug distritong kombensiyon sa Nairobi. Kay nahupayan na ang iyang kaguol sa pagkamatay sa iyang bana ug napalig-on sa mga igsoon, siya mibalik sa opisina sa paghubad nga natukod pag-usab sa Kigali. Sa ulahi, siya naminyo kang Emmanuel Ngirente, ug padayon silang nag-alagad sa sangang buhatan.

Sa unsang paagi naantos ni Francine ang kasakit nga iyang gibati panahon sa gubat? Siya miingon: “Usa ray among gihunahuna niadtong panahona—ang paglahutay hangtod sa kataposan. Giwakli  namo sa hunahuna ang makalilisang nga mga hitabo. Nahinumdom ko nga nahupay ko sa Habacuc 3:17-19, nga naghisgot nga magsadya sa malisod nga panahon. Napalig-on kaayo ko sa mga igsoon. Ang pipila misulat kanako. Kini nakatabang kanako nga mahimong positibo. Ako nahibalo nga daghag lit-ag si Satanas. Kon magpunay na lang tag hunahuna sa usa ka problema, basig mabiktima ta sa laing problema. Kon dili ta magbantay, kita maluya.”

MIBALIK SA RWANDA

Nakatabang pag-ayo si Brader Van Bussel sa namalik nga mga igsoon. Siya nag-asoy: “Gisugdan ang programa sa pagtabang sa panginabuhian sa mga igsoon human sa gubat, apil kadtong nagpabilin sa Rwanda nga nawad-an sa halos tanan nilang kabtangan. May mga brader nga gipaduaw sa matag kongregasyon aron masusi ang ilang panginahanglan. Ang mga pamilya ug mga indibiduwal gihatagag suplay depende sa ilang kahimtang. Ang mga igsoon nahibalo nga ang maong tabang kutob ra sa tulo ka bulan.”

Siyempre, gitagad usab ang ilang espirituwal nga panginahanglan. Ang mga tighubad namalik sa orihinal nilang lokasyon sa Kigali. Si Brader Van Bussel nahinumdom nga ang balay nga gigamit namong opisina daghag inagian sa bala, apan diha ra sa bodega ang kadaghanang libro. Sa misunod nga mga bulan, nakakita pa silag mga bala diha sa mga karton sa literatura. Usa ka tighubad nakakita pa ganig granada diha sa hardin! Pagkasunod tuig, sa mga Oktubre 1995, ang mga tighubad namalhin sa giabangang bilding sa pikas nga bahin sa lungsod. Kadto mas dako ug kombenyente ug gigamit ingong opisina ug puy-anan hangtod nga natukod ang bag-ong sangang buhatan sa 2006.

 “SAMA KADTOG PAGKABANHAW!”

Sa Disyembre 1994, kadaghanan sa mga igsoon nakabalik na gikan sa Congo, nga tayming sa distritong kombensiyon, nga may haom nga temang “Diyosnong Kahadlok.” Gieskedyul kadto nga ipahigayon sa tugkaran sa usa sa mga Kingdom Hall sa Kigali. Ang mga igsoon gikan sa France, Kenya, ug Uganda nangabot aron motambong. Sa Biyernes sa buntag, ang tugkaran sa Kingdom Hall napunog mga igsoon. Usa ka sister nahinumdom: “Makapatandog ang pagtan-aw sa mga igsoon nga naggaksanay ug naghinilakay. Kadto ang unang higayon nga sila nagkita pag-usab sukad sa pagsugod sa gubat. Nakita nila ang ilang mga higala nga abi nilag patay na!” Ang lain miingon, “Sama kadtog pagkabanhaw!”

Si Günter Reschke maoy usa sa mga igsoong miabot gikan sa Kenya aron motambong. Siya miingon: “Pagkamakalilipay nga human sa tanang kalisdanan, mahibalag pag-usab ang mga naluwas! Apan dihay problema. Ang mga awtoridad nabalaka nga magkatigom ang daghan kaayong tawo. Pagkapalis, ang mga sundalo nangabot ug miingon nga ikanselar ang asembliya tungod sa kabalaka bahin sa seguridad. Kinahanglang mobiya mi dayon. Among gipalig-on ang mga igsoon ug dayon namalik mi sa Nairobi, nga nasubo kay ang mga igsoon wala makapahimulos sa programa. Bisag makapahigawad, among gibati nga nahimo namo ang tanan sa pagpalig-on sa mga igsoon nga padayong mag-alagad, ug mibiya mi nga masaligong sila determinado sa paghimo niana.”

Kay nalinawlinaw na ang nasod, ang daghan nga taga-Rwanda nga nagpuyo sa laing mga nasod midesidir sa pagbalik. Namalik usab kadtong nangatawo sa sikbit nga mga nasod, diin midangop ang ilang mga ginikanan  panahon sa tribonhon ug politikanhong kagubot sa dekada sa 1950 ug 1960. Apil sa mga namalik mao ang mga na-Saksi sa ubang nasod. Pananglitan, si James Munyaburanga ug iyang pamilya nakadangat sa kamatuoran sa Central African Republic. Kay gusto sa bag-ong gobyerno sa Rwanda nga ang mga namalik mahatagag puwesto sa gobyerno, si Brader Munyaburanga gitanyagag trabaho. Apan, sa nakabalik na siya sa Rwanda, ang iyang mga paryente ug kauban sa trabaho nagsupak ug nagbiaybiay kaniya tungod sa pagsunod sa Kristohanong mga prinsipyo. Sa ulahi, siya mihangyo nga moretirog sayo ug nagregular payunir. Siya karon usa ka legal nga hawas sa mga Saksi ni Jehova sa Rwanda.

Si Ngirabakunzi Mashariki nakadangat sa kamatuoran sa sidlakang Congo. Siya miingon: “Kay ako Tutsi, naagoman ko ang diskriminasyon sa daghang katuigan. Sa nahimamat nako ang mga Saksi ni Jehova, ako samag nagpuyo sa laing planeta! Daw milagro nga ako nakig-uban sa mga tawong sinsero nga nagkinabuhi uyon sa ilang gitudlo. Ang ilang gugma mas nadayag panahon sa genocide sa Tutsi sa 1994. Ang mga igsoon nagtago ug nanalipod sa among pamilya. Ako gidapit sa Bethel sa 1998, diin ako karon nag-alagad uban sa akong asawa, si Emerance. Naghinamhinam ko sa pag-abot sa bag-ong kalibotan, diin ang tanang pagkamapihigon ug diskriminasyon mawala na ug ang yuta mapunog mga tawo nga magtawag sa ngalan ni Jehova ug magpuyo nga nagkahiusa.”

MIUSWAG NA USAB ANG BULUHATON

Sa Marso 1994, sa wala pa ang gubat, may 2,500 ka magmamantala sa Rwanda. Pagka-Mayo 1995, nakab-ot ang bag-ong kinatas-ang ihap sa magmamantala nga 2,807, bisag daghan kaayo ang namatay sa  genocide. Mihugop ang sinserong mga tawo sa organisasyon ni Jehova. Pananglitan, usa ka espesyal payunir nga sister nagdumalag kapig 22 ka pagtuon sa Bibliya, ug daghan pa ang nagpaabot nga matun-an! Usa ka magtatan-aw sa sirkito miingon, “Ang gubat nakapaamgo sa mga tawo nga way pulos ang pagpangagpas ug materyal nga mga butang.”

Sa Enero 1996, ang mga igsoon nagpahigayon sa “Malipayong mga Magdadayeg” Distritong Kombensiyon. Pagkamakalilipayng kombensiyon! Kadto ang unang kombensiyon human sa gubat kay nakanselar man ang kombensiyon sa miaging tuig. Usa ka igsoon miingon, “Dihay ginaksanay ug hinilakay, ug makapahingangha gayod nga makita nga naghalog ang mga igsoong Hutu ug Tutsi.” Ang kinatas-ang ihap sa nanambong maoy 4,424, ug 285 ang nabawtismohan. Si Brader Reschke nahinumdom: “Makapatandog kaayo  ang kusog nga pagtubag sa mga kandidato ug ‘Yego!’ (oo) sa duha ka pangutana sa bawtismo. Sila naglinya diha sa nataran sa estadyum, naghulat nga mabawtismohan, ug nahumod sa kusog nga ulan. Apan wala ra nila kana tagda. Sila naghunahuna, ‘Mabasa ra bitaw gihapon ta!’”

Si Henk van Bussel mibalik sa Rwanda; ug si Günter Reschke, nga gipatabang sa pag-organisar pag-usab sa buluhaton, permanente nang giasayn didto. Wala madugay, si Godfrey ug Jennie Bint namalik usab sa Rwanda.

ILANG ANAK NAWALA, APAN NAKAPLAGAN RA!

Sa katuigan human sa gubat, ang nagkabulag nga mga pamilya nahiusa pag-usab. Pananglitan, sa 1994, sa dihang migrabe ang gubat sa Kigali, ang katawhan nangalagiw, ug kay nagkaguliyang, si Oreste Murinda nabulag sa iyang asawa ug mikalagiw ngadto sa Gitarama dala ang iyang anak nga lalaki nga duha ka tuig ug tunga pay edad. Sa dihang milakaw si Oreste aron mangitag pagkaon, nagbutobuto na usab, ug kay nagkagubot, siya ug ang iyang anak nagkabulag.

Human sa gubat, si Oreste ug ang iyang asawa nagkita, apan wala pa nila makit-i ang ilang anak. Sila nagtuo nga patay na siya. Apan, kapig duha ka tuig sa ulahi, may di-Saksi nga taga-banika nga miabot sa Kigali aron manarbaho. Nakahibalag siyag pipila ka igsoon ug nakahisgot nga ang usa ka pamilya nga iyang silingan sa Gisenyi nawad-ag mga anak panahon sa gubat apan nag-atimag usa ka ilo. Kining bataa nahinumdom sa ngalan sa iyang amahan ug miingon nga mga Saksi ni Jehova ang iyang ginikanan. Ang mga igsoon nakaila sa maong ngalan ug mikontak  sa ginikanan, kinsa nagpakitag letrato sa ilang anak ngadto sa maong tawo. Ila gyod diayng anak! Gikuha dayon ni Oreste ang bata, ug ang pamilya nagkahiusa pag-usab human sa duha ka tuig ug tunga! Ang bata bawtismado na karon.

Dalayegon kaayo nga giatiman sa mga igsoon ang tanang anak sa mga Saksi nga namatay. Walay gibutang sa mga balayng sagopanan. May mga igsoon usab nga nag-atimag nailong mga anak sa ilang silingan o paryente. Usa ka magtiayon, nga napulog anak, nagsagop ug napulo ka ilo.

NAGKAGUBOT NA USAB SA AMIHANAN

Sa hinapos sa 1996, tungod sa gubat sibil sa Congo, nahimong mas peligroso ang kahimtang sa mga kampo sa kagiw, diin kapig usa ka milyong Rwandan ang nahibilin. Sa Nobyembre, sila napugos nga mobalik sa Rwanda o kaha mokalagiw ngadto sa kalasangan sa Congo. Ang kadaghanan namalik, apil ang mga igsoon nga wala mobalik niadtong Disyembre 1994. Pagkatalagsaon nga makita ang panonpanon sa katawhan, batag tigulang, nga ang besti napunog abog ug naglukdog mga bantal, nga nagbaktas sa kadalanan sa Kigali. Ang maong mga kagiw kinahanglang mobalik  sa ilang lugar aron marehistro pag-usab. Higpit ang seguridad sulod sa taastaas nga panahon.

Ikasubo, daghang daotang tawo ang nanguban sa mga kagiw, apil ang pipila ka Interahamwe, kinsa nagpadayon sa ilang kalihokan sa amihanan-kasadpang bahin sa nasod. Busa ang mga sundalo gipadala didto alang sa seguridad. Daghang igsoon ang nagpuyo didto, ug dakong pagsulay kanila ang paghupot sa ilang neyutralidad. Kapig 100 ka magmamantala ang namatay tali sa 1997 ug 1998, nga kadaghanan tungod sa pagpabiling neyutral. Ang mga magtatan-aw sa sirkito dili usahay makaduaw sa maong lugar tungod kay peligroso kaayo.

MAISOGONG MAGTIAYON

Si Théobald Munyampundu, uban sa iyang asawa, si Berancille, maoy usa sa pipila ka magtatan-aw sa sirkito nga nakaduaw sa mga kongregasyon niining kritikal nga dapit. Anad sila sa kapeligrohan. Si Théobald nabawtismohan sa 1984, ug duha ka tuig sa ulahi siya napriso uban sa daghang igsoon, diin gikulata siyag maayo. Gipameligro usab sa magtiayon ang ilang kinabuhi tungod sa pagtagog mga Tutsi panahon sa genocide. Human nila maluwas ang usa ka batan-ong lalaki kansang inahan gipatay, sila nakakalagiw ngadto sa Tanzania. Didto, si Théobald miduaw sa duha ka kampo sa kagiw sa Benaco ug Karagwe aron dasigon ang mga igsoon, bisan tuod kuyaw kaayo ang biyahe tali sa duha ka kampo tungod sa mga tulisan.

Pagbalik sa Rwanda, si Théobald ug ang iyang asawa nagpameligro na usab sa ilang kinabuhi aron maduaw ang mga Saksi sa gubot nga amihanan-kasadpang bahin sa nasod. “Usahay lagyo ang mga kongregasyon nga among duawon,” matod ni Théobald.  “Tungod sa kapeligrohan, dili mi makapalabay sa gabii sa usa ka dapit. Nahinumdom ko nga sa usa namo ka pagduaw panahon sa ting-ulan, mobaktas mig upat ka oras kada buntag, ug unya mouli pagkagabii sa among sak-anan.”

Si Théobald mihubit bahin sa usa ka brader nga iyang nailaila samtang nagduaw sa usa ka nahilit nga grupo: “Si Jean-Pierre buta, apan nahingangha ko sa dihang siya mibarog alang sa pagbasa sa Bibliya sa Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo ug iya kining nasag-ulo, nga walay sayop ug eksaktog puntuwasyon! Iya diay kanang gipabasa sa usa ka brader nga maayong mobasa aron iyang masag-ulo. Nadasig gyod ko sa iyang determinasyon.”

Sa paghinumdom sa iyang matagbawon ug usahay peligroso nga kinabuhi, si Théobald miingon: “Nianang malisod nga panahon, bug-os ming misalig kang Jehova ug kanunayng naghunahuna sa giingon sa Hebreohanon 13:6: ‘Si Jehova ang akong magtatabang; dili ako mahadlok. Unsay arang mabuhat sa tawo kanako?’” Human sa matinumanong pag-alagad sa sirkito ug distritong buluhaton, silang magtiayon padayong nag-alagad ingong mga espesyal payunir bisan pa sa mga problema sa panglawas.

PAGTUKOD UG ASSEMBLY HALL

Sa nagkadaghan ang mga Saksi, nagkalisod ang pagpangitag haom nga asembliyahanan sa Kigali. Pananglitan, ang nanambong sa “Mga Mensahero sa  Diyosnong Pakigdait” Distritong Kombensiyon nga gipahigayon diha sa usa ka estadyum sa Disyembre 1996 natugaw tungod sa bahong imburnal gikan sa duol nga prisohan. Nangreklamo ang mga igsoon ug nabalaka ang mga ginikanan nga basig masakit ang ilang mga anak. Busa, ang Komite sa Nasod midesisyon nga kadto na ang kataposang kombensiyon sa maong estadyum. Apan asa ipahigayon ang mga kombensiyon?

Ang Ministry of Lands naggahig lote para sa Kingdom Hall sa usa sa mga kongregasyon sa Kigali. Ang lote dako ra alang sa Kingdom Hall, ug kon ang mga igsoon mosubmitir ug plano para ra sa Kingdom Hall, lagmit kibhangan ang lote aron ihatag sa lain. Busa uban ang pagsalig kang Jehova, sila misubmitir ug plano para sa Kingdom Hall ug simpleng Assembly Hall, uban ang plano nga magtukod ug usa pa ka Kingdom Hall sa ulahi. Kana giaprobahan.

 Gihawanan sa mga igsoon ang lote ug gikoralan. Gatosan ka boluntaryo ang nanglampas ug nagkalot ug kasilyas. Sila may nindot nang luna nga hanayhay, ug kana haom nga asembliyahanan.

Sa misunod nga mga bulan, gipahigayon ang duha ka asembliya ug usa ka espesyal miting sa maong luna, apan tungod sa kusog nga hangin ug ulan, ang mga nanambong nagpunsisok ilalom sa mga trapal ug payong. Busa, girekomendar ngadto sa Nagamandong Lawas nga magtukod ug simple, way-bungbong nga Assembly Hall.

Sa Marso 1998, giaprobahan sa Nagamandong Lawas ang pagtukod ug Assembly Hall. Gisugdan dayon ang proyekto. Panahon sa pagtukod, ang enterong mga pamilya nag-uban sa pagtrabaho, nga nangubkob alang sa pundasyon. Ang tanan nagtinabangay. Sa Marso 6, 1999, si Jean-Jules Guilloud gikan sa sangang buhatan sa Switzerland maoy naghatag sa pakigpulong sa pahinungod niining nindot nga bag-ong pasilidad.

 Sa 1999, malinawon na usab ang nasod. Sa Pebrero nianang tuiga, usa ka bag-ong misyonaryong magtiayon, si Ralph ug Jennifer Jones giasayn sa opisina sa sosyedad sa Rwanda, ug 21 na ang membro sa pamilyang Bethel.

Duha ka Rwandan nga brader ang migraduwar sa Ministerial Training School (karon gitawag nga Bible School for Single Brothers) sa Kinshasa, Congo, nga mga 1,600 kilometros ang gilay-on. Apan kay mibuto ang gubat sa Congo, nahimong lisod ang pagbiyahe sa mga Rwandan ngadto sa Kinshasa. Busa, midesisyon ang Nagamandong Lawas nga himoon sa Kigali ang Ministerial Training School. Ang 28 ka estudyante sa unang klase, nga naggikan sa Burundi, Congo, ug Rwanda, migraduwar sa Disyembre 2000.

Sa Mayo 2000, ang opisina sa Rwanda nahimong sangang buhatan, ug wala madugay, ang mga brader nakakitag haom nga lote nga katukorag pasilidad sa sangang buhatan aron maatiman ang kusog nga  pag-uswag sa buluhaton. Sila mipalit ug duha ka ektaryang lote sa Abril 2001. Daghang igsoon sa Kigali nahinumdom nga nalisdan gayod sila sa paglampas kay libon kaayo kadto.

MIBUTO ANG BOLKAN SA SIDLAKANG CONGO

Sa Enero 17, 2002, mibuto ang bolkang Nyiragongo, mga 16 kilometros gikan sa Goma sa sidlakang Congo, ug ang kadaghanan namiya sa ilang mga balay. Daghan sa 1,600 ka magmamantala didto ang nanglagiw uban sa ilang mga anak ug interesado ug nanabok sa duol nga Gisenyi, Rwanda, diin gipaestar sila sa mga Kingdom Hall.

Pagkaugma, ang mga brader sa sangang buhatan sa Rwanda nagkarga sa gikinahanglang mga suplay, apil ang pagkaon, habol, ug medisina diha sa tulo ka toneladang trak. Ila dayong gihatod kana ngadto sa unom ka Kingdom Hall duol sa utlanan sa Congo.

Tungod sa seguridad, ang gobyerno sa Rwanda nahadlok nga daghan kaayong Congolese ang magpuyo sa mga Kingdom Hall ug miinsistir nga sila ibalhin sa mga kampo sa kagiw. Ang usa ka delegasyon gikan sa Komite sa Sanga sa Rwanda nakigmiting didto sa Goma sa duha ka membro sa Komite sa Sanga sa Congo ug sa mga ansiyano sa mga kongregasyon sa Goma aron makadesisyon sila kon unsay himoon. Dili gusto sa Congolese nga mga brader nga ang ilang mga igsoon ibalhin sa mga kampo sa kagiw sa Rwanda. “Sa 1994 giatiman namo ang kapig 2,000 ka Rwandan nga igsoon ug ilang mga pamilya ug interesado,” sila miingon, “busa inay paestaron ang atong mga igsoon sa mga kampo, pabalika na lang sila sa Goma, ug amo silang atimanon sama nga giatiman namo ang Rwandan nga mga igsoon.”

 Ang pagpabalik sa Congolese nga mga igsoon ug pagpapuyo kanila sa lainlaing balay sa mga igsoon inay sa mga kampo nga gidumala sa di-Saksing mga organisasyon maoy pagpakitag gugma ug pagkamaabiabihon. Busa ang mga igsoon ug ang ilang mga pamilya namalik sa Goma, diin sila giatiman. Human niadto, ang mas daghang suplay, lakip ang plastik nga mga trapal, nangabot gikan sa Belgium, France, ug Switzerland. Ang mga igsoon nagpabilin sa Goma hangtod nga natukoran silag bag-ong mga balay.

HINUNGDANONG TEOKRATIKANHONG MGA HITABO

Bahin sa bag-ong sangang buhatan, ang Regional Engineering Office sa South Africa maoy naghimo sa plano, ug kana gipakontrata sa lokal nga kontraktor. Ang internasyonal nga mga boluntaryo mitabang sa proyekto, ug daghang lokal nga Saksi ang miboluntaryo sa pagpatahom sa nataran ug sa ubang panapos nga trabaho. Bisag dihay pipila ka kakulian, ang pamilyang Bethel mibalhin niining nindot nga bag-ong pasilidad sa Marso 2006. Hinapos nianang tuiga, si Guy Pierce, membro sa Nagamandong Lawas, miabot uban sa iyang asawa alang sa espesyal nga programa sa pagpahinungod niadtong Disyembre 2, 2006. Ang mitambong maoy 553, nga naglakip sa 112 ka delegado gikan sa 15 ka nasod.

Si Jim ug Rachel Holmes, gikan sa Canada, maoy mga boluntaryo sa konstruksiyon. Sila antigog American Sign Language ug mitanyag nga itudlo kana sa interesadong mga Bethelite kada Lunes human sa Pagtuon sa Bantayanang Torre sa pamilyang Bethel. Unom ang misanong, ug sila nahanas pag-ayo mao nga sa wala madugay naporma ang grupo sa senyas nga pinulongan.

 Dayon, sa Hunyo 2007, si Kevin Rupp, nga nakatungha sa Ministerial Training School sa Switzerland, gipadala sa Rwanda ingong misyonaryo sa senyas nga pinulongan. Unya, miabot usab ang magtiayong misyonaryo nga taga-Canada nga antigog senyas nga pinulongan. Sa Hulyo 2008, naporma ang usa ka kongregasyon nga senyas ug pinulongan, ug sa wala madugay naporma ang ubang mga grupo.

Nahinam pag-ayo ang mga igsoon sa dihang gipahibalo sa 2007 distritong kombensiyon nga nahuman na ang Bag-ong Kalibotang Hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa Kinyarwanda! Sa 1956, napatik na sa United Bible Societies ang kompletong Bibliya sa Kinyarwanda. Bisag kini maoy sinserong paningkamot sa paghubad sa Bibliya, nga migamit pa gani sa ngalang YEHOVA (Jehova) kapito ka beses diha  sa Hebreohanong Kasulatan, apan ang Bag-ong Kalibotang Hubad mas daling mabatonan sa tanan, ilabina sa mga kabos. Kining bag-ong hubad maoy tukma ug mas daling masabtan tungod sa dakong paningkamot sa lokal nga mga tighubad ug sa tabang sa Translation Services Department sa New York. Makapadasig gayod nga ang kadaghanang bata diha sa Kingdom Hall may kaugalingong kopya sa Gregong Kasulatan ug abtik kaayong mopataas sa ilang kamot kon may tekstong ipabasa panahon sa tigom!

GISULAYAN NA USAB ANG ILANG NEYUTRALIDAD

Bisag ang mga igsoon nakabaton nag relihiyosong kagawasan sukad sila marehistro sa 1992, nag-atubang gihapon silag mga problema tungod sa ilang neyutralidad. Sa milabayng 15 ka tuig, gatosan ka brader ang gidakop kay wala moapil sa pagguwardiya magabii ilalom sa pagdumala sa militar. Apan, human makigkita ang pipila ka brader sa mga opisyales sa gobyerno, ang mga awtoridad misugot nga hatagag alternatibong buluhaton ang mga brader.

Sa di pa dugayng katuigan, 215 ka magtutudlo ang nawad-ag trabaho kay wala motambong ug politikal nga seminar. Unya, 118 ka estudyante ang gipalagpot sa mga eskuylahan kay dili mokantag nasodnong awit. Ang mga hawas sa sangang buhatan nakigkita sa mga awtoridad aron ipatin-aw ang atong  neyutral nga baroganan, ug human sa pipila ka bulan, ang kadaghanang estudyante gipabalik na. Maylabot sa kasaysayan sa atong buluhaton sa Rwanda, gipasiugda sa maong mga brader nga sa 1986 ang mga Saksi ni Jehova gipriso tungod sa neyutralidad, apan sa 1994, ang ilang neyutralidad maoy dakong hinungdan nga wala sila moapil sa genocide.—Juan 17:16.

Ang mga Saksi ni Jehova mosunod sa mga balaod sa gobyerno, ug sila neyutral sa politika bisag kinsa pay magmando. Pananglitan, sa 1986, si François-Xavier Hakizimana naprisog 18 ka bulan tungod sa iyang pagkaneyutral. Sa nailisan ang gobyerno human sa genocide, siya gipriso na usab sa 1997 ug 1998 sa samang hinungdan. Kana nagpakita nga ang pagkaneyutral sa mga Saksi maoy permanente ug dili pagkontra sa usa ka partikular nga gobyerno. Kini gipasukad gayod sa mga prinsipyo sa Bibliya.

Bisan pa niining nagpadayong mga pagsulay, ang mga igsoon may kagawasan sa pagpahigayog mga tigom kada semana ug mga kombensiyon, ingon man sa pagsangyaw ug pagpahigayog mga tigom sa mga prisohan, diin ubay-ubayng priso ang midawat sa kamatuoran. Dugang pa, sa 2009 nga tuig sa pag-alagad, ang katawhan ni Jehova nakadaog ug unom ka kaso sa korte sa Rwanda.

MASANAG ANG UMAABOT

Dili kompleto ang asoy bahin sa Rwanda kon dili hisgotan ang malamposon kaayong programa  sa pagtukod ug mga Kingdom Hall. Sukad magsugod sa 1999 ang bag-ong kahikayan sa pagtukod ug mga Kingdom Hall diha sa kabos nga mga nasod, 290 na ka simple apan nindot nga Kingdom Hall ang natukod didto sa mga boluntaryo.

Tungod sa masibotong pagsuportar sa lokal nga mga igsoon, ang kadaghanang tigomanan nahuman sa tulo ka bulan. Pagkakita sa mga tawo nga daling natukod ang mga Kingdom Hall sa tibuok nasod, sila nahingangha ug kini nakahatag ug kahigayonan sa mga Saksi sa pagsangyaw kanila. Gawas pa sa Assembly Hall sa Kigali, ang mga brader nakatukod ug napulo ka mas gagmay, simple, ug way-bungbong nga mga Assembly Hall, mao nga ang mga Saksi dili na mobaktas latas sa kabukiran aron motambong ug asembliya. Dugang pa, ang mga igsoon nakatukod ug upat ka expandable nga Kingdom Hall nga makombertir nga Assembly Hall, busa pwede kining gamiton sa asembliya.

Sa unang mga bulan sa matag tuig, ang tanang kongregasyon madasigong makigbahin sa pagsangyaw sa teritoryo nga wala pa maasayn o panagsa rang masangyawan. Ang mga magmamantala usahay mobiyaheg layo sa ilang kaugalingong gasto aron makobrehan kini nga teritoryo. Sa mas lagyong mga lugar, iasayn ang temporaryong mga espesyal payunir sulod sa tulo ka bulan. Ingong resulta, naporma ang bag-ong mga grupo nga sa ulahi nahimong mga kongregasyon. Pananglitan, sa kampanya sa Enero hangtod sa Marso 2010, nasugdan ang gatosan ka pagtuon sa Bibliya ug naporma ang siyam ka bag-ong grupo. Dugang pa, sa samang yugto, ang 30 ka temporaryong espesyal payunir nakapormag 15 ka bag-ong grupo.

 LAING HINUNGDANONG HITABO SA RWANDA

Sa 2009 nga “Padayon sa Pagbantay!” Distritong Kombensiyon, ang mga igsoon sa Rwanda nalipay sa pagkahibalo nga luwatan ang bag-ong songbok ingon man sa pagpaminawg pinili nga bag-ong mga awit sa Kinyarwanda. Gawas nga ang bag-ong songbok nahubad dayon sa Kinyarwanda, ang mga kongregasyon nakadawat usab sa ilang kopya nga untop sa panahon aron magamit diha sa mga tigom dungan sa daghang ubang kongregasyon sa tibuok kalibotan sa Enero 2010.

Dili ikatingala nga human sa pagluwat sa Bag-ong Kalibotang Hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa Kinyarwanda sa 2007, ang mga igsoon nahibulong kon kanus-a mahubad sa Kinyarwanda ang kompletong Bibliya. Sa nagsingabot ang 2010 nga distritong mga kombensiyon, gipahibalo nga si Guy Pierce, nga membro sa Nagamandong Lawas, moduaw sa Rwanda panahon sa kombensiyon sa Kigali sa Agosto. Ang kombensiyon himoon sa estadyum atbang sa sangang buhatan. Ang tanan nahinam, ug pagkamakalilipay sa dihang giluwatan ni Brader Pierce ang kompletong Bag-ong Kalibotang Hubad sa Balaang Kasulatan sa Kinyarwanda! Ang tanang 7,149 nga mitambong sa Biyernes sa buntag nakadawat ug kopya sa bag-ong Bibliya. Pagka-Dominggo, miabot ug 11,355 ang mitambong tungod sa mga igsoon gikan sa ubang distrito sa Rwanda. Panahon sa kombensiyon, ang mga sundalo nga nagmartsa sa gawas sa estadyum nangayog kopya sa bag-ong Bibliya, ug 180 ang nahatag kanila. Ang mayor sa Kigali, hepe sa kapolisan, ug mga opisyales sa Ministry of Sports nalipay usab nga nakadawat ug kopya.

Sa dihang nagsugod ang pagsangyaw sa maayong balita sa Rwanda sa 1970, tulo lang ang magmamantala.  Karon, mga 20,000 na ang magmamantala sa nasod. Nagdumala silag mga 50,000 ka pagtuon sa Bibliya kada bulan. Sa Abril 2011, ang mitambong sa Memoryal maoy 87,010. Ang mga igsoon sa Rwanda nailhan nga madasigon sa pagsangyaw. Kay mga 25 porsiyento sa mga magmamantala anaa sa bug-os panahong pag-alagad ug ang ubang magmamantala moaberids ug 20 ka oras kada bulan, ang atong mga igsoon masibotong nakigtambayayong sa “Agalon sa pagpangani” niining mabungahong yuta, nga determinado nga padayong magkugi. Kay si Jehova padayong nagpanalangin sa buluhaton, kita naghinamhinam nga makita nga mas daghan pa ang motungas sa bukid ni Jehova sa matuod nga pagsimba niining Yuta sa Usa ka Libong Kabungtoran.—Mat. 9:38; Miq. 4:1, 2.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 178]

Gipasidan-an niya ang mamiminaw nga magbantay sa mga Saksi ni Jehova

[Blurb sa panid 181]

Sila nagtimbayaay ug “Komera!” nga nagkahulogang “Magmaisogon!”

[Blurb sa panid 218]

“Jehova, wala na mi mahimo. Ikaw ray makaluwas namo!”

 [Kahon/Hulagway sa panid 166]

Katibuk-ang Larawan sa Rwanda

Yuta

Ang Rwanda maoy 177 kilometros gikan sa amihanan pahabagatan ug 233 kilometros gikan sa sidlakan pakasadpan. Ang populasyon niini kapig 11,000,000 ug kini ang nasod nga labing dasok ug molupyo sa tibuok Africa. Kigali ang kaulohan niini.

Katawhan

Mga Hutu, Tutsi, ug Twa, ingon man ubay-ubayng Asian ug European. Kapig 50% kanila mga Romano Katoliko, ug kapig 25% Protestante, nga naglakip sa daghang Adventista. Ang nahibilin maoy Muslim ug lokal nga mga relihiyon.

Pinulongan

Kinyarwanda, Iningles, ug French ang opisyal nga mga pinulongan. Swahili ang gigamit sa pagpakignegosyo sa sikbit nga mga nasod.

Panginabuhi

Ang kadaghanang taga-Rwanda mag-uuma. Sanglit ang kinadak-ang bahin sa yuta dili tabunok, daghan ang makatanom ug igo lang sa ilang pamilya. Lakip sa mga abot mao ang tsa ug pyrethrum (gigamit nga pamatayg insekto), ingon man kape, nga maoy pangunang gieksport.

Pagkaon

Kasagaran patatas, saging, ug bitsuwelas.

Klima

Bisag ang Rwanda duol sa ekwetor, medyo bugnaw ang klima niini. Sa kabukiran, 21°C ang aberids nga temperatura, ug ang tinuig nga ulan maoy kasarangan.

 [Kahon/Hulagway sa panid 185]

“Basig Masuko Nato si Jehova!”

EMMANUEL NGIRENTE

NATAWO 1955

NABAWTISMOHAN 1982

MUBONG IMPORMASYON Membro sa Komite sa Sanga sa Rwanda ug magtatan-aw sa Departamento sa Paghubad.

◼ SA 1989, ako nagpayunir sa sidlakang Rwanda. Dayon, sa kataposan nianang tuiga, ako naasayn sa opisina sa paghubad. Kay walay kasinatian sa paghubad, nakurat ko ug mibating di takos. Bisan pa niana, gisugdan nako paghubad ang tulo ka publikasyon. Nakakita mig balay nga kaabangan ug nakabatog pipila ka diksiyonaryo. Usahay, magpulaw kog hubad, ug aron di ko magduka, moinom kog kape.

Sa dihang ang RPF miatake sa Oktubre 1990, ang mga Saksi ni Jehova gidudahan nga nalangkit kanila. Misugod pag-usisa ang mga sekreta. Kay sa balay ra ko nagtrabaho, abi nilag wala koy trabaho, busa gusto nilang mahibalo kon unsay akong gibuhat. Usa ka adlaw niana, gihimo nila ang kalit nga pagsusi. Kay nagtayp ko sa tibuok gabii, matulog na unta ko sa mga 5:00 s.b. Apan milakaw ko kay may kalit nga mitawag aron paboluntaryohon ko sa usa ka proyekto sa komunidad.

Samtang wala ko, giutingkay sa awtoridad ang akong balay. Pagbalik nako, giingnan ko sa mga silingan nga usa ka oras nga nagbasa ang polis ug konsehal sa akong mga hinubad, nga kadaghan naghisgot kang Jehova. Sa kataposan, sila miingon: “Mohawa na ta, kay basig masuko nato si Jehova!”

 [Kahon/Hulagway sa panid 194]

Sa 100 ka Adlaw, Usa ka Milyon ang Namatay

“Ang pagmasaker didto sa Rwanda sa 1994 maoy usa sa tataw kaayong mga kaso sa genocide sa atong panahon. Sayo sa Abril 1994 hangtod sa tungatunga sa Hulyo 1994, gipamatay sa mga sakop sa mayoriyang tribong Hutu ang minoriyang tribong Tutsi niining gamayng nasod sa Central Africa. Ang ekstremistang gobyerno nga Hutu nahadlok nga mawad-ag gahom tungod sa kalihokang nagduso sa demokrasya ug gubat-sibil, busa nagplano sila nga puohon ang dili-ekstremistang mga Hutu ug ang tanang Tutsi. Nahunong lang ang genocide sa dihang nagamhan na ang nasod sa rebeldeng kasundalohan, nga kadaghanan Tutsi, ug naabog ang mangtas nga gobyerno. Sa 100 lang ka adlaw, mga usa ka milyon ang namatay tungod sa genocide ug sa gubat—mao nga ang pagpamatay sa Rwanda nahimong usa sa labing grabeng mga pagmasaker sa kasaysayan.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

Mga 400 ka Saksi ni Jehova ang gipatay, lakip ang mga Saksing Hutu nga nanalipod sa ilang mga igsoong Tutsi. Walay Saksi nga gipatay sa iyang isigka-Saksi.

[Hulagway]

Mga tawong nangalagiw sa Rwanda

 [Kahon/Hulagway sa panid 197]

“Mga Dapit Patyanan”

“Ang mga nag-organisar sa genocide naggamit sa mga simbahan, nga giisip nga mga sangtuwaryo, sa pagdani sa linibong Tutsi nga modangop didto aron konohay maproteksiyonan; dayon ang armadong mga Hutu ug mga sundalo nagpusil ug nag-itsag granada sa alaot nga mga tawo nga nagpundok sulod sa mga simbahan, ingon man diha sa mga eskuylahan, ug kadtong buhi pa gitiwasan gamit ang sundang, galab, ug kutsilyo. . . . Apan, ang pagkalangkit sa mga relihiyon dili lamang pagpagamit sa ilang mga simbahan ingong mga dapit patyanan. Sa pipila ka komunidad, ang mga klero, katekista, ug ubang kawani sa simbahan maoy nanudlo kon kinsa ang mga Tutsi aron sila patyon. Sa ubang kaso, ang mga kawani mismo sa simbahan miapil sa pagpamatay.”—Christianity and Genocide in Rwanda.

“Ang [Katolikong] Simbahan giakusahan nga mitalikod sa hamiling mga Tutsi ug misuportar sa rebolusyon sa mga Hutu, nga nagtabang kang Habyarimana nga mahimong magmamando sa nasod nga Hutu ang mayoriya. Kon bahin sa aktuwal nga genocide, ang mga kritiko nag-akusar usab nga ang Simbahan nagdasig gayod sa pagdumot, nanalipod sa mga kriminal, ug napakyas sa pagpanalipod niadtong midangop niini. Aduna poy nag-ingon nga, ingong espirituwal nga lider sa mayoriyang katawhan sa Rwanda, ang Simbahan mabasol kay wala niini himoa ang tanang lakang aron mahunong ang pagpamatay.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 201-203]

“Unsaon Namo Pagpatay Ini nga Daghan Mang Nagpakiluoy?”

JEAN-MARIE MUTEZINTARE

NATAWO 1959

NABAWTISMOHAN 1985

MUBONG IMPORMASYON Usa ka kontraktor, mapahiyomon, ug maunongong igsoon, nga naprisog walo ka bulan sa 1986, di pa dugay human sa iyang bawtismo. Siya naminyo kang Jeanne sa 1993, ug karon tsirman sa Kigali Assembly Hall Committee.

◼ SA Abril 7, kaming magtiayon ug ang among usa ka bulang anak, si Jemima, napugwat tungod sa butobuto. Sa sinugdan, abi namog kagubot lang to sa politika, apan pagkataudtaod nahibaloan namo nga ang mga Interahamwe nagsugod na sa pagpatay sa mga Tutsi. Kay Tutsi mi, wala gyod mi mogawas. Pwerte namong ampo kang Jehova nga tabangan mi kon unsay buhaton. Sa maong panahon, tulo ka maisogong brader nga Hutu—si Athanase, Charles, ug Emmanuel—nagpameligro sa ilang kinabuhi aron dad-an mig pagkaon.

Sa halos usa ka bulan, kami nagtagotago sa balay sa mga igsoon. Sa dihang gisiksik na pagpangita ang mga Tutsi, ang mga Interahamwe nangabot sa dapit nga akong gitagoan nga nagdalag mga kutsilyo, bangkaw, ug sundang. Ako silang nakita ug midagan ko taman sa ginhawa aron motago sa kabugangan, apan ako nasakpan. Sa dihang gilibotan na ko nila, miingon ko nga ako Saksi ni Jehova, apan sila miingon, “Rebelde ka!” Ila kong gipatidpatiran  ug nalup-og ko, dayon gipusposan ko ug gibastrok. Niadtong higayona, gitapokan na kog mga tawo. Usa kanila, nga akong nasangyawan, maisogong misinggit, “Maluoy mo niya!” Dayon, miabot si Charles, ang usa sa mga brader nga Hutu. Sa nakita ko nila nga naghay-ad ug nagkadugo, ang asawa ug mga anak ni Charles nanghilak. Kay nalukmay, gibuhian ko sa mga Interahamwe ug miingon, “Unsaon namo pagpatay ini nga daghan mang nagpakiluoy?” Gidala ko ni Charles sa ilang balay aron tambalan ang akong mga samad. Apan ang mga Interahamwe nagpasidaan kanamo nga kon moikyas ko, si Charles ang ilang patyon.

Niadtong panahona, nagkabulag mi ni Jeanne ug sa among masuso. Siya usab gikulata ug hapit mamatay. Sa ulahi, gibalitaan siya nga ako gipatay. Gipapangita pa gani siyag habol aron iputos sa akong lawas.

Nagkita mi ni Jeanne sa balay ni Athanase ug nanghilak mi sa kalipay. Apan, nagdahom gihapon mi nga mamatay pagkasunod adlaw. Kadto maoy laing makalilisang nga adlaw, nga kami nagbalhinbalhin ug tago. Nahinumdom ko nga nangaliyupo kang Jehova: “Gahapon imo ming gitabangan. Palihog tabangi na sab mi. Gusto namong matutuon ang among anak ug padayong mag-alagad kanimo!” Pagkakilumkilom, bisag peligroso kaayo, kami nga mga 30 ka Tutsi gidala sa tulo ka brader nga Hutu agi sa mga barikada ngadto sa luwas nga dapit. Sa maong grupo, unom ang midawat sa kamatuoran.

Sa ulahi among nasayran nga ang grupo ni Charles padayong nagtabang sa uban, apan ang mga Interahamwe nasuko pag-ayo sa pagkahibalo nga ang mga brader nagtabang sa daghang Tutsi nga makaikyas. Ngadtongadto, nadakpan nila si Charles ug ang laing Saksi nga Hutu, si Leonard. Ang asawa ni Charles nakadungog nila nga miingon, “Kinahanglan mong mamatay kay gitabangan ninyo  ang mga Tutsi.” Ug ilang gipatay silang duha. Mahinumdom kita sa giingon ni Jesus: “Walay usa nga may gugmang labaw pa kay niini, nga ang usa magtugyan sa iyang kalag alang sa iyang mga higala.”—Juan 15:13.

Sa wala pa ang gubat, nagplano mi ni Jeanne nga sa dihang maminyo mi, usa namo ang magpayunir. Apan human sa gubat, kay gipatay man ang daghan namong paryente, kami nagsagop ug unom ka ilo, bisan pag may duha mi ka anak. Hinuon, human sa gubat, si Jeanne nakapayunir ra gihapon ug nakahimo niana sulod na sa 12 ka tuig. Ang unom usab ka ilo, nga dili Saksi ug ginikanan, bawtismado na. Ang tulo ka lalaki nahimong mga ministeryal nga alagad, ug ang usa sa mga babaye nag-alagad sa Bethel uban sa iyang bana. Karon, upat na ang among anak, ug bawtismado na ang duha ka magulang nga babaye.

[Hulagway]

Magtiayong Mutezintare uban sa duha nila ka anak ug lima sa mga ilo

 [Kahon/Hulagway sa panid 204, 205]

“Nakapabilin Ming Lig-on Tungod sa Kamatuoran”

Si Valerie Musabyimana ug Angeline Musabwe magsoon. Debotadong Katoliko ang ilang pamilya, ug ang ilang amahan tsirman sa usa ka komite sa parokya. Si Valerie nag-eskuylag upat ka tuig sa pagkamadre, apan sa 1974 miundang siya kay wala makaangay sa gihimo sa usa ka pari. Sa ulahi, nagtuon siya sa Bibliya uban sa mga  Saksi ni Jehova, nabawtismohan, ug nagpayunir sa 1979. Ang iyang igsoong si Angeline nagtuon usab sa Bibliya ug nabawtismohan. Silang duha nahimong espesyal payunir ug nakatabag daghan nga makakat-on sa kamatuoran.

Si Angeline ug Valerie nagpuyo sa Kigali panahon sa pagmasaker ug nagtagog siyam ka tawo sa ilang balay, lakip sa duha ka mabdos, kansang bana sa usa kanila bag-o pang gipatay. Sa ulahi, ang maong babaye nanganak sa tabang sa duha ka sister kay delikadong mogawas sa balay. Pagkahibalo sa mga silingan, nagdala silag pagkaon ug tubig.

Sa dihang nasayran sa mga Interahamwe nga si Angeline ug Valerie nagtagog mga Tutsi, sila giadto ug giingnan: “Asa man tong mga Saksi ni Jehova nga Tutsi kay among pamatyon?” Apan, kay ang tag-iya sa balay nga ilang giabangan opisyal man sa militar, nahadlok silang mosulod. d Naluwas ang tanang diha sa balay.

Sa ulahi, sa dihang migrabe ang gubat ug wala nay hunong ang butobuto, si Angeline ug Valerie mibakwet. Sila ug uban pang mga Saksi nangadto sa Goma, diin gitabangan sila sa Congolese nga mga igsoon. Nagpadayon sila sa pagsangyaw didto ug sa pagdumalag mga pagtuon sa Bibliya.

Human sa genocide, sa unsang paagi nila gisagubang ang ilang kaguol? Si Valerie masulob-ong miingon: “Daghan sa akong gitabangan nga ma-Saksi ang gipatay, lakip si Eugène Ntabana ug ang iyang pamilya. Nakapabilin ming lig-on tungod sa kamatuoran. Nahibalo mi nga laglagon ni Jehova ang mga daotan.”

[Footnote]

 [Kahon/Hulagway sa panid 206, 207]

Andam Silang Mamatay Para Namo

ALFRED SEMALI

NATAWO 1964

NABAWTISMOHAN 1981

MUBONG IMPORMASYON Siya ug ang iyang asawa, si Georgette, nagpuyo duol sa sentro sa Kigali. Siya mahigugmaong amahan ug bana, ug karon membro sa Hospital Liaison Committee sa Kigali.

◼ SA NAGSUGOD ang genocide, si Athanase, usa ka brader nga Hutu nga nagpuyo duol namo nagpasidaan, “Gipamatay nila ang mga Tutsi, ug seguradong patyon pod mo.” Namugos siya nga mangadto mi sa iyang balay. Sa wala pa ang gubat, diha siyay gikubkob nga 3.5 metros nga bangag, ug gusto niyang patagoon mi didto. Ako ang unang nanaog sa hagdan nga iyang gihimo. Gihikay usab ni Athanase nga mahatdan mig pagkaon ug higdaanan. Kasamtangan, nagpadayon ang pagpamatay sa gawas.

Bisag ang mga silingan nagduda nga nanago mi didto ug nanghulga nga sunogon ang iyang balay, gipatago ra gihapon mi didto ni Athanase ug sa iyang pamilya. Andam gayod silang mamatay para namo.

Paglabay sa tulo pa ka adlaw, migrabe ang pinusilay, busa ang pamilya ni Athanase mitago uban namo, maong 16 na mi didto. Labihan ang kangitngit kay wa mi magsuga. Kada adlaw, ang rasyon sa matag usa namo maoy tagsa ka kutsarang hinulomang bugas-humay nga giasukaran. Paglabay sa 10 ka adlaw hurot na ang pagkaon. Sa ika-13 ka adlaw gigutom na kaayo mi! Unsay among mahimo? Sa ibabaw  sa hagdan, makalili mi sa gawas, ug namatikdan namo nga nausab na ang kahimtang. Nakakita mig mga sundalo nga lahig uniporme. Kay gipanalipdan ko sa pamilya ni Athanase, angay nga ako na poy mosakripisyo. Midesidir ko nga mogawas uban sa tin-edyer nga anak nga lalaki ni Athanase aron mangitag pagkaon. Kaming tanan nag-ampo una.

Paglabay sa mga 30 minutos, mibalik mi uban ang balita nga ang lugar kontrolado na sa Rwandan Patriotic Front. Giubanan pa mig pipila ka sundalo. Gipakita nako nila ang among gitagoan. Sila dili makatuo hangtod nga nanggawas ang tanang igsoon. Si Georgette miingon nga dili gayod niya malimtan kadtong gutloa: “Hugaw kaayo ming nanggawas; halos tulo ka semana mi sa ilalom sa yuta nga way ligoligo o ilis-ilis.”

Natingala ang mga sundalo nga ang mga sakop sa duha ka tribo nagkauban pagtago didto. “Mga Saksi ni Jehova mi,” miingon ko, “ug dili kami mapihigon.” Nahingangha gyod sila ug miingon, “Tagai silag pagkaon ug asukar!” Dayon gidala mi ngadto sa usa ka balay diin temporaryong gipaestar ang mga 100 ka tawo. Human niana, usa ka sister ang miinsistir nga kaming 16 moestar sa ilang balay.

Nalipay mi nga naluwas. Apan, ang akong igsoong lalaki ug babaye ug ilang mga pamilya—tanan Saksi ni Jehova—gipatay, ingon man ang daghan namong silingan. Nasubo mi sa ilang kamatayon, apan nahibalo usab mi nga ‘ang panahon ug wala damhang panghitabo modangat kanatong tanan.’ Gihubit ni Georgette ang among gibati: “Daghang igsoon ang namatay, ug ang uban pait kaayog naagian sa ilang pagkalagiw ug pagtagotago. Apan nalig-on ang among relasyon kang Jehova pinaagi sa pag-ampo, ug among nakita nga si Jehova gamhanan. Iya ming gihupay pinaagi sa tabang sa iyang organisasyon sa eksaktong panahon, ug mapasalamaton kaayo mi niana. Dagaya ming gipanalanginan ni Jehova.”—Eccl. 9:11.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 208, 209]

Si Jehova Nagtabang Namo Niadtong Makuyaw nga Panahon

ALBERT BAHATI

NATAWO 1958

NABAWTISMOHAN 1980

MUBONG IMPORMASYON Ansiyano, minyo, nga tulo ug anak. Ang iyang asawa ug panganayng anak nga babaye mga regular payunir. Ang iyang anak nga lalaki ministeryal nga alagad. Mga 70 ang magmamantala sa nasod sa dihang si Albert, nga hilomong brader nga Hutu, nagsugod ug tambong sa tigom sa 1977. Sa 1988, siya gipriso ug gikulata. Dihang midumili siya sa pagtaod sa badge sa usa ka partido-politikal, ang iyang silingan nga kanhi sundalo nagtusok niana sa iyang panit ug mibugalbugal: “Tan-awa, may badge na ka!”

◼ PAGKAMATAY sa duha ka presidente, ang pipila ka igsoon, mga paryente, ug mga silingan midangop sa among balay. Apan nabalaka ko sa duha ka Tutsi nga sister, si Goretti ug Suzanne nga wala namo makauban. Bisag peligroso kaayo, ako silang gipangita. Nangalagiw ang mga tawo, ug nasiplatan nako si Goretti ug ang iyang mga anak ug ako silang gidala sa balay kay nagpaingon sila sa usa ka barikada, ug seguradong patyon sila.

Pipila ka adlaw sa ulahi, si Suzanne, ug ang lima pa, nakauban na namo. Nianang higayona, uban sa bag-ong nangabot, kapin na mig 20 sa balay, ug ang tanan nameligro gayod.

Labing menos katulo mianha sa balay ang mga Interahamwe. Kas-a, ilang nakita ang akong asawa, si Vestine, sa bentana ug ilang gipagawas siya. Tutsi siya. Mipatunga ko sa mga tigpatay ug sa akong asawa ug miingon: “Kon inyo  siyang patyon, akoy unaha!” Human sa diskusyon, gipasulod nila siya sa balay. Usa kanila miingon, “Dili ko gustong mopatayg babaye; gusto ko lalaki.” Unya nakit-an nila ang akong bayaw. Samtang ila siyang gidala sa gawas, mipatunga na sab ko ug mihangyo, “Mahadlok intawon mo sa Diyos, ayaw siyag unsaa!”

“Wa ko kailag Diyos,” mitubag ang usa kanila, ug gisiko ko niyag kusog. Apan, siya nalukmay ra ug miingon: “Hala! Dad-a siya!” Busa naluwas ang akong bayaw.

Mga usa ka bulan sa ulahi, duha ka igsoon ang miabot sa balay nga nangitag pagkaon. Kay may pondo pa kong bitsuwelas, ako silang gitagaan, apan samtang gihatod nako sila paingon sa luwas nga agianan, nakadungog kog buto ug nawad-an kog panimuot. Naigo diay sa pinisik sa bala ang akong mata. Gidala ko sa akong silingan sa ospital, apan nabuta gyod ang akong pikas mata. Lain pang problema, di na ko makabalik sa balay. Nianang panahona, migrabe na ang pinusilay ug peligroso na niadtong tua sa balay nga magpabilin, busa sila midangop sa balay sa ubang igsoon, kansang kinabuhi gipameligro aron mapanalipdan sila hangtod sa Hunyo 1994. Oktubre na mi nagkita sa akong pamilya. Mapasalamaton ko kang Jehova sa pagtabang kanamo niadtong makuyaw nga panahon.

[Hulagway]

Si Albert Bahati, iyang pamilya, ug ang uban nga iyang gitagoan

 [Kahon/Hulagway sa panid 210-212]

“Kini ang Dalan”

GASPARD NIYONGIRA

NATAWO 1954

NABAWTISMOHAN 1978

MUBONG IMPORMASYON Maisogong naglaban sa kamatuoran, mapahiyomon, ug positibog tinamdan. Minyo nga may tulo ka anak nga babaye ug membro sa Komite sa Sanga sa Rwanda.

◼ PAGSUGOD sa pinusilay sayo sa buntag sa Abril 7, nakita nakong nasunog ang mga 15 ka balay sa mga Tutsi, lakip ang 2 ka balay sa mga igsoon. Ang amo kahay sunod? Mora kog mabuang sa kahadlok kon unsay mahitabo sa akong asawa nga Tutsi, ug sa among duha ka anak.

Nalibog ko kon unsay among buhaton. Dihay kaguliyang ug kalisang, ug mga hungihong ug di-tinuod nga balita. Naghunahuna ko nga mas luwas ang akong pamilya kon modangop sa balay sa usa ka igsoon sa duol, ug moapas ra ko kanila. Sa dihang nakaadto na ko didto, nasayran nako nga ang akong asawa napugos sa pag-adto sa dakong eskuylahan. Nianang hapona, usa ka silingan misulti kanako, “Patyon ang tanang Tutsi nga tua sa eskuylahan!” Midagan dayon ko didto ug akong nakaplagan ang akong asawa ug mga anak ug gitigom ang mga 20 ka tawo—lakip mga igsoon—ug gipabalik sila sa ilang mga balay. Pagbiya namo, among nakita nga ang mga tawo gidala sa mga Interahamwe pagawas sa lungsod paingon sa lugar diin ilang gipatay ang kapig 2,000 ka Tutsi.

Niadtong panahona, ang asawa sa lain nakong silingan nanganak sa eskuylahan. Sa dihang ang eskuylahan giitsahag  granada sa mga Interahamwe, ang bana midagan dala ang ilang masuso, ug sa kalisang ang asawa nakadagan sa laing direksiyon. Bisag Tutsi ang amahan, siya nakalabang sa mga barikada kay nagkugos siyag masuso, ug midangop sa among balay. Gihangyo ko niya nga mangitag gatas para sa bata. Milakaw ko ug wala tuyoa nga nakaabot ko sa usa ka barikada sa mga Interahamwe. Naghunahuna sila nga nagsuportar ko sa mga Tutsi kay ako nangitag gatas para sa masusong Tutsi, busa sila miingon, “Patyon nato ni!” Gibastrok ko sa usa ka sundalo, ug nawad-ag panimuot, ug migawas ang dugo sa akong ilong ug nawong. Abi nilag patay na ko mao nga ila kong giguyod ngadto sa luyo sa duol nga balay.

May silingan nga nakaila nako ug miingon, “Biya dayon kay mobalik to sila ug tiwasan ka.” Gitabangan ko niya nga makauli sa balay.

Bisag grabeng nasakitan, kadtong hitaboa nahimong proteksiyon kanako. Kay nailhan kong drayber, pagkaugma miabot ang lima ka tawo ug mimando nga padraybon ko sa usa ka opisyal sa militar. Pagkakita sa akong mga samad, wala sila mamugos, ug wala usab ko nila paubana sa mga Interahamwe sa pagronda.

Dayon misunod ang mga adlaw sa kahadlok, kaway-kasegurohan, ug kagutom. Nianang panahona, usa ka babayeng Tutsi ang midangop sa balay uban sa duha niya ka anak. Gitagoan namo siya sa kabinet sa kosina ug ang duha ka bata akong giipon sa akong mga anak sa laing lawak. Sa dihang ang Rwandan Patriotic Front (RPF) miabante pa ug may hungihong nga gisugdan na sa Interahamwe ang pagpamatay sa tanang Hutu nga may asawang Tutsi, ang akong pamilya nangandam na usab sa pagkalagiw. Apan nailog na sa RPF ang among lugar, busa ang mga Tutsi luwas na, ug ako na ang nameligro.

  Unya, mikuyog ko sa akong mga silingan ngadto sa barikada nga gibantayan nag mga RPF. Sa pagkakita nila nga ako usa ka Hutu nga may bendahe sa ulo, nagtuo sila nga ako Interahamwe. Sila misinggit: “May kauban mong kawatan ug tigpatay, unya mangayo mog tabang! Kinsa kaninyoy nakatago o nakapanalipod ug Tutsi?” Gipakita nako kanila ang babaye ug mga bata nga akong gitagoan. Ang mga bata ilang gidala sa daplin ug gipangutana, “Kinsa nang may bendahe sa ulo?” Sila mitubag, “Dili na siya Interahamwe; Saksi ni Jehova na siya ug maayong tawo.” Akong naluwas ang babayeng Tutsi ug duha niya ka anak, ug nianang higayona sila na poy nagluwas nako!

Kay nakontento sa ilang tubag, gidala kami sa mga sundalo ngadto sa kampo nga mga 20 kilometros gikan sa Kigali, diin gipaestar ang mga 16,000 nga naluwas. Nakauban namo didto ang mga 60 ka igsoon gikan sa 14 ka kongregasyon. Naghikay mig mga tigom, ug 96 ang mitambong sa unang tigom! Apan naguol kaayo mi sa dihang nakadawat mig mga balita bahin sa mga igsoong gipatay ug mga sister nga gilugos. Ako ray ansiyano didto, ug daghang igsoon ang nagkinahanglag paghupay ug pagdasig gikan sa Bibliya. Gipaminawan nako ang ilang makapagun-ob sa kasingkasing nga mga estorya ug gipasaligan sila nga si Jehova nagmahal kanila ug nakasabot sa ilang kasakit.

Sa kataposan, sa Hulyo 10, human sa makalilisang nga mga semana, nakabalik na mi sa among mga balay. Nahinumdom ko nga sa panahon sa kahadlok ug kapeligrohan, ako kanunayng namalandong sa awit nga nag-ulohang “Kini ang Dalan.” Ang mga liriko nianang awita nakapalig-on gayod kanako: “Ayaw pagliko sa tuo kun wala, apan tarong manglakaw, Diyos ang sunda.”

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 223, 224]

May Mitawag sa Akong Ngalan

HENK VAN BUSSEL

NATAWO 1957

NABAWTISMOHAN 1976

MUBONG IMPORMASYON Bethelite sa Netherlands una motungha sa Gilead sa 1984. Naasayn sa Central African Republic, dayon sa Chad, ug sa Septiyembre 1992, sa Rwanda. Karon, siya ug iyang asawa, si Berthe, mga Bethelite sa Rwanda.

◼ SA Rwanda, ang unang kongregasyon diin ako giasayn mao ang Kigali Sud. Kini daghag bata. Ang mga igsoon mahigalaon ug maabiabihon. Sa 1992, pipila ray kongregasyon niini nga nasod ug kapig 1,500 ang magmamantala. Ang mga awtoridad nagduda gihapon namo, busa matag karon ug unya, ang mga polis mobalda sa among pagsangyaw aron susihon ang among mga ID.

Sa dihang nagsugod ang genocide, napugos ko sa pagbiya sa nasod. Apan wala madugay, gihangyo ko nga motabang sa mga kagiw sa sidlakang Congo. Gikan sa Nairobi, mibiyahe ko ngadto sa Goma, usa ka siyudad duol sa utlanan sa Rwanda. Kay wala pa ko makaadto didto ug ngalan lang sa usa ka ansiyano ang akong nahibaloan, naglibog ko kon unsaon nako siya pagpangita. Busa, pag-abot nako, nangutana ko sa usa ka drayber sa taxi. Siya nangutana usab sa ubang drayber, ug sa 30 minutos lamang, nagbarog na ko sa atubangan sa balay sa ansiyano. May duha ka brader nga membro sa Komite sa Nasod sa Rwanda ang nakatabok sa utlanan ug nakaabot sa Goma, ug akong gihatag kanila ang kuwarta gikan sa sangang buhatan sa Kenya aron itabang sa mga igsoon sa Rwanda.

  Sa ikaduha nakong pag-adto sa Goma gikan sa Nairobi, mahinumdom ko nga nagbaktas ko paingon sa utlanan sa Rwanda. Bisag duol ra kadto, dugay kong nakaabot kay nasugat nako ang labihan ka daghang kagiw gikan sa Rwanda.

Kalit nga may mitawag sa akong ngalan: “Ndugu (brader) Henk! Ndugu Henk!” Sa dihang akong gipangita kinsay nanawag, akong nakita si Alphonsine. Siya dalagita nga mga 14 anyos nga kakongregasyon nako kaniadto sa Kigali, ug siya nabulag sa iyang inahan. Tungod sa kadaghang tawo, wala nako siya ibulag ug ako siyang gidala sa Kingdom Hall, diin midangop ang daghang igsoon. Sa sinugdan, siya giatiman sa usa ka pamilya nga taga-Congo, ug dayon sa usa ka kagiw nga sister nga iyang kakongregasyon. Sa ulahi, si Alphonsine ug ang iyang inahan nagkita ra sa Kigali.

[Hulagway]

Si Henk ug iyang asawa, si Berthe

 [Kahon/Hulagway sa panid 235, 236]

Si Jehova Naghimog Kahibulongang mga Butang!

GÜNTER RESCHKE

NATAWO 1937

NABAWTISMOHAN 1953

MUBONG IMPORMASYON Nagpayunir sa 1958 ug mitungha sa ika-43 nga klase sa Gilead. Sukad sa 1967, siya nakaalagad sa Gabon, sa Central African Republic, ug sa Kenya, ug nakaduaw sa ubang nasod ingong nagapanawng magtatan-aw. Siya karon membro sa Komite sa Sanga sa Rwanda.

◼ SA 1980 ko unang nakaduaw sa Rwanda. Gipadala ko gikan sa Kenya ingong magtatan-aw sa distrito. Ang Rwanda may pito lang ka kongregasyon kaniadto ug 127 ka magmamantala. Sa unang klase sa Pioneer Service School didto, usa ko sa duha ka instruktor. Daghan sa 22 ka estudyante sa maong klase anaa gihapon sa bug-os-panahong pag-alagad. Ako miuli sa Kenya nga anaa sa panumdoman ang kakugi sa mga igsoon sa ministeryo ug ang ilang pagmahal sa kamatuoran.

Sa 1996, gisulatan ko sa sangang buhatan sa Kenya nga mobalhin sa Rwanda. Mga 18 ka tuig na ko sa Kenya, ug nakaangay ko didto. Pag-abot nako sa Rwanda, gubot pa gihapon. Sagad makadungog mig butobuto sa magabii. Apan nagustohan ra nako ang akong asaynment, ilabina pagkakita nako nga si Jehova nagpanalangin sa buluhaton didto.

Ang mga asembliya gipahigayon lang diha sa mga bakanteng luna. Apan ang mga igsoon walay reklamo, ug sagad manglingkod ra sa yuta o bato. Ang bawtismohanan maoy dakong lungag, nga hinapinag trapal. Ingon gihapon niana ang mga asembliya sa hilit nga mga dapit, apan  paglabay sa panahon, natukod ang pipila ka simple, way-bungbong nga mga Assembly Hall ug expandable nga Kingdom Hall.

Ang mga igsoon kugihang mosangyaw. Sa mga hinapos sa semana, sayo ang tigom sa mga kongregasyon sa Kigali, ug human niana manangyaw sila hangtod sa gabii.

Kanunay kong makig-uban sa mga bata sa kongregasyon—ang umaabot nga mga magmamantala nga mao unyay moabagag mga responsibilidad. Makapalipay nga daghan ang maisogong mibarog, nga nagpakitang sila suod kang Jehova bisag mga bata pa!

Pananglitan, sa habagatan, ang 11 anyos nga si Luc gipakantag nasodnong awit diha sa klasrom. Siya matinahorong mihangyo nga awit sa Gingharian na lay iyang kantahon. Misugot ang titser ug ang tanan namakpak pagkahuman niyag kanta. Kay antigo sa tono ug sa liriko niini, dayag nga siya nagkalipay gayod sa pagdayeg sa iyang Maglalalang. Kini ug ang ubang kasinatian nakapadasig kanako. Nailaila usab nako ang usa ka sister nga napriso pipila ka tuig kanhi tungod sa pagsangyaw. Sa prisohan, nanganak siyag batang lalaki nga ginganlan niyag “Shikama Hodari” (nagkahulogang “pabiling maunongon” sa Swahili). Si Shikama nagkinabuhi sumala sa iyang ngalan. Di pa dugay, siya mitungha sa Bible School for Single Brothers ug siya karon ministeryal nga alagad ug espesyal payunir.

Sa daghang katuigan nga ang atong mga igsoon sa Rwanda nakasinatig grabeng mga kalisdanan—lakip ang mga pagdili, gubat sibil, ug genocide—ako kanunayng makadayeg sa ilang kasibot sa ministeryo ug pagkamaunongon, ug dakong pribilehiyo ang pag-alagad uban kanila. Nasinati gayod nako ang panalangin, proteksiyon, ug pagpaluyo ni Jehova, ug kana mas nakapasuod nako kaniya. Sa pagkatinuod, si Jehova naghimog kahibulongang mga butang!—Sal. 136:4.

 [Chart/Mga hulagway sa panid 254, 255]

HINUNGDANONG PANGHITABO SA Rwanda

 1970

1970 Unang mga magmamantala nagtaho.

1975 Unang Rwandan nga pamilya mibalik gikan sa Congo.

1976 Gipatik ang Kinyarwanda nga pulyetong “Kining Maayong Balita sa Gingharian.”

1978 Ang binulang edisyon sa Bantayanang Torre gipatik sa Kinyarwanda.

1980

1982 Gidili ang buluhaton; gipriso ang mga brader nga may katungdanan.

1986 Ikatulo ka bahin sa mga igsoon nangapriso.

1990

1990 Miulbo ang gubat sa amihanan sa nasod.

1992 Unang distritong kombensiyon sa nasod.

Girehistro ang buluhaton.

Mga misyonaryo nangabot.

1994 Mga Tutsi gimasaker.

1996 Mga misyonaryo namalik.

Natukod ang Service Department.

1998 Ang Kinyarwanda nga Bantayanang Torre dungan nang gipatik sa Iningles.

1999 Gipahinungod ang Assembly Hall sa Kigali.

2000

2000 Gitukod ang sangang buhatan.

Nagsugod ang Kingdom Hall Construction Desk.

2001 Napalit ang lote para sa bag-ong sangang buhatan.

2006 Gipahinungod ang bag-ong sangang buhatan.

2007 Giluwatan ang Bag-ong Kalibotang Hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa Kinyarwanda.

2010

2010 Giluwatan ang kompletong Bag-ong Kalibotang Hubad sa Balaang Kasulatan sa Kinyarwanda.

[Graph/Hulagway sa panid 234]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Magmamantala

Payunir

20,000

15,000

10,000

5,000

1985 1990 1995 2000 2005 2010

 [Mga mapa sa panid 167]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

UGANDA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Nyiragongo Volcano

Goma

BURUNDI

TANZANIA

RWANDA

KIGALI

VIRUNGA MTS.

Karisimbi Volcano

Ruhengeri (karon Musanze)

Gisenyi (karon Rubavu)

Lake Kivu

Bukavu

Kanombe

Masaka

Gitarama (karon Muhanga)

Bugesera

Nyabisindu (karon Nyanza)

Save

Butare (karon Huye)

Ekwetor

[Hulagway sa panid 164, 165]

Pagpangisda sa Lake Kivu

[Mga hulagway sa panid 169]

Si Oden ug Enea Mwaisoba

[Hulagway sa panid 170]

Si Gaspard Rwakabubu, iyang anak nga si Deborah, ug asawa nga si Melanie

[Hulagway sa panid 171]

“Kining Maayong Balita sa Gingharian” sa Kinyarwanda

[Hulagway sa panid 172]

Si Justin Rwagatore

[Hulagway sa panid 172]

Si Ferdinand Mugarura

[Hulagway sa panid 173]

Ang tulo nga nabawtismohan sa 1976: si Leopold Harerimana, Pierre Twagirayezu, ug Emmanuel Bazatsinda

[Hulagway sa panid 174]

Literatura sa Kinyarwanda

[Hulagway sa panid 179]

Si Phocas Hakizumwami

[Hulagway sa panid 180]

Si Palatin Nsanzurwimo uban sa iyang asawa (sa tuo) ug mga anak

[Hulagway sa panid 181]

Si Odette Mukandekezi

[Hulagway sa panid 182]

Si Henry Ssenyonga sakay sa iyang motorsiklo

[Hulagway sa panid 188]

Sertipiko sa rehistro, Abril 13, 1992

[Hulagway sa panid 190]

Ang mga brader nagbalhin sa plataporma aron mapahigayon ang bangga sa saker

[Hulagway sa panid 192]

Si Leonard ug Nancy Ellis (tunga) uban sa pamilyang Rwakabubu ug Sombe

[Hulagway sa panid 193]

Mihagsa nga ayroplano duol sa Kigali

[Mga hulagway sa panid 199]

“Wala miy panag-igsoonay,” makita diha sa usa ka simbahang Katoliko sa Kibuye (karon Karongi)

[Hulagway sa panid 214]

Gikan sa wala patuo: (luyo) si André Twahirwa, Jean de Dieu, Immaculée, Chantal (nga may masuso), ug Suzanne; (atubang) mga bata sa pamilyang Mugabo: si Jean-Luc ug Agapé

[Hulagway sa panid 216]

Si Védaste Bimenyimana nagdumalag pagtuon sa Bibliya

[Hulagway sa panid 217]

Si Tharcisse Seminega ug iyang asawa, si Chantal

[Hulagway sa panid 218]

Si Tharcisse ug Justin ug ang payag nga gitagoan ni Tharcisse ug sa iyang pamilya sulod sa usa ka bulan

 [Mga hulagway sa panid 226]

Ibabaw: Kampo sa Rwandan nga mga Saksi; ubos: kampo sa mga Saksi ug di-Saksing kagiw

Goma, Congo

Benaco, Tanzania

 [Mga hulagway sa panid 229]

Ang Kingdom Hall gigamit nga ospital

[Hulagway sa panid 238]

Si Oreste ug iyang pamilya, 1996

[Hulagway sa panid 240]

Si Théobald ug Berancille Munyampundu

[Mga hulagway sa panid 241]

Ang Tutsi ug Hutu nga mga igsoon nanghawan sa lote alang sa bag-ong Assembly Hall

[Hulagway sa panid 242]

Way-bungbong nga Assembly Hall, Kigali, 2006

[Hulagway sa panid 243]

Ministerial Training School, Kigali, 2008

[Hulagway sa panid 246]

Seksiyon sa senyas nga pinulongan sa espesyal nga asembliya sa Gisenyi, 2011

[Hulagway sa panid 248]

Si François-Xavier Hakizimana

 [Mga hulagway sa panid 252, 253]

 Ang mga igsoon masibotong nakigtambayayong sa “Agalon sa pagpangani” niining mabungahong yuta, nga determinado nga padayong magkugi