Ang Balaang Ngalan Latas sa Kapanahonan

BUOT ni Jehova nga Diyos nga ang tawo makaila ug makagamit sa iyang ngalan. Kini maoy dayag gikan sa punto nga Siya mibutyag sa Iyang ngalan ngadto gayod sa unang duha ka tawo ibabaw sa yuta. Sayod kita nga sila si Adan ug Eva nasinati sa ngalan sa Diyos sanglit kay human si Eva manganak kang Cain, sumala pa sa orihinal Hebreong teksto, siya miingon: “Nakapatungha akog usa ka lalaki tungod sa panabang ni Jehova.”​—Genesis 4:1.

Sa ulahi atong mabasa nga ang matinumanong mga tawo sama kang Enoch ug Noe “naglakaw uban sa matuod nga Diyos.” (Genesis 5:​24; 6:​9) Sila usab, diay, nakaila gayod sa ngalan sa Diyos. Ang maong ngalan nakalabang sa dakong Lunop uban sa matarong nga tawong si Noe ug iyang pamilya. Bisan pa sa dakong pag-alsa sa pipila ka panahon sa ulahi didto sa Babel, ang matuod nga mga alagad sa Diyos mipadayon sa paggamit sa iyang ngalan. Kana makita man sa mga ginatos ka panahon diha sa kasugoan nga gihatag sa Diyos sa Israel. Diha sa basahon sa Deuteronomio lamang, kana makita sa 551 ka besis.

Sa mga adlaw sa mga maghuhukom, dayag nga ang mga Israelita wala maghiklin sa paggamit sa ngalan sa Diyos. Ila gani kanang gigamit sa pagtimbaya sa matag usa. Atong mabasa (diha sa orihinal nga Hebreo) bahin kang Booz nga mitimbaya sa iyang mga mangangani: “Si Jehova magauban kaninyo.” Sila mingtimbaya usab kaniya sa pag-ingon: “Si Jehova manalangin kanimo.”​—Ruth 2:4.

Latas sa kasaysayan sa mga Israelita hangtod gayod sa panahon nga sila nahibalik sa Juda human sa ilang pagkabihag didto sa Babilonya, ang ngalan ni Jehova padayong gigamit sa naandan. Si Haring David, tawo nga nauyonan sa kasingkasing mismo sa Diyos, migamit gayod sa balaang ngalan​—kana makita sa mga ginatos ka besis diha sa mga salmo nga iyang gisulat. (Buhat 13:​22) Ang ngalan sa Diyos gilangkob usab diha sa daghang Israelinhong personal nga mga ngalan. Mao nga atong mabasa bahin kang Adonias (“Akong Ginoo Mao si Jah”​—“Jah” maoy pinamubong porma sa Jehovah), Isaias (Kaluwasan iya ni Jehova”), Jonathan (“Si Jehova Mihatag”), Miqueas (“Kinsa ang sama kang Jah?”) ug Josue (“Si Jehova ang Kaluwasan”).

Sa Gawas sa Bibliya

Aduna usab ing ebidensiya gikan sa mga tinubdan nga dili iya sa Bibliya maylabot sa dakong paggamit sa balaang ngalan sa karaang kapanahonan. Sa 1961 ang usa ka karaang lubnganang langob nadiskobrehan nga dili layo paingon sa habagatan-kasadpang Jerusalem, sumala pa sa report diha sa Israel Exploration Journal (Tomo 13, Isip 2). Sa mga paril niini mao ang Hebreong mga kinudlit nga daw sukad pa sa ikaduhang katunga sa ikawalong siglo W.K.P. Ang mga kinudlit nasudlan sa mga pulong sama sa “Si Jehova mao ang Diyos sa tibuok nga yuta.”

Sa 1966 ang usa ka taho gipatik diha sa Israel Exploration Journal (Tomo 16, Isip 1) mahitungod sa mga tipak sa mga kulon nga may Hebreong sinulat ibabaw niini nga nakaplagan didto sa Arad, sa habagatang Israel. Kini gisulat sa ikaduhang katunga sa ikapitong siglo W.K.P. Ang usa niini maoy pribadong sulat ngadto sa usa ka tawong ginganlag Eliashib. Ang sulat misugod: “Ngadto sa akong ginoong Eliashib: Hinaot si Jehova makahangyo sa imong pakigdait.” Ug kana mitiklop: “Siya nagapuyo diha sa balay ni Jehova.”

Sa 1975 ug 1976, ang mga arkeolohista nga  nagtrabaho didto sa Negeb nakadiskobre ug usa ka tapok sa Hebreo ug Phoenician nga mga kinudlit ibabaw sa mga bulit, dagkong pundohanang mga banga ug mga batong sudlanan. Ang mga kinudlit naglakip sa Hebreong pulong alang sa Diyos, maingon man sa ngalan sa Diyos, YHWH, diha sa Hebreong mga letra. Didto mismo sa Jerusalem, di pa dugay dihay nadiskobrehang usa ka gamay, nalukot nga tabas nga plata, nga lagmit naglungtad sa wala pa ang Babilonyanhong pagkabihag. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga sa dihang kini gibuksan, nakaplagan nga nasulat ibabaw niana ang ngalan ni Jehova diha sa Hebreo.​—Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1983, panid 18.

Ang laing ehemplo sa paggamit sa ngalan sa Diyos makaplagan diha sa mga Sulat ni Lachis. Kining mga sulata, nga gisulat diha sa mga tipak sa kulon, nakaplagan tali sa mga tuig 1935 ug 1938 didto sa mga guba sa Lachis, usa ka malig-ong siyudad nga ilado sa kasaysayan sa Israel. Kini daw gisulat sa usa ka opisyal didto sa Judeanong bantayanan ngadto sa iyang superyor, ginganlag Yaosh, sa Lachis, malagmit sulod sa panahon sa gubat tali sa Israel ug Babilonya sa hinapos na ang ikapitong siglo W.K.P.

Sa walo ka tipak nga mabasa, ang pito misugod sa mensahe niini pinaagig pasiuna sama sa: “Hinaot si Jehova magpahinabo sa akong ginoo sa pagtan-aw niining panahona nga anaa sa maayong panglawas!” Sa tanan niini, ang ngalan sa Diyos makita sa 11 ka besis diha sa pito ka mensahe, nga tin-aw nga nagbutyag nga ang ngalan ni Jehova gigamit gayod sa adlaw-adlaw sa talitapos sa ikapitong siglo W.K.P.

Bisan ang paganong mga magmamando nahibalo ug migamit sa balaang ngalan sa dihang ang Diyos sa mga Israelita ang gitumong. Busa, diha sa Moabitang Bato, si Haring Mesha sa Moab nanghambog sa iyang bayanihong mga buhat batok sa Israel ug, duyog sa ubang butang, nag-ingon: “Si Cemos miingon kanako, ‘Lakaw, iloga ang Nebo gikan sa Israel!’ Busa ako miasdang sa pagkagabii ug nakig-away batok niana gikan sa banagbanag sa kaadlawon hangtod sa udto, miilog niana ug gipamatay ang tanan . . . Ug akong gikuha gikan didto ang [mga sudlanan] ni Jehova, nga nagguyod niini sa atubangan ni Cemos.”

Sa pagpunting niining di-Biblikanhong mga paggamit sa ngalan sa Diyos, ang Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (Theological Dictionary of the Old Testament), sa Tomo 3, laray 538, nag-ingon: “Busa ang mga 19 ka dokumentadong mga ebidensiya sa Tetragrammaton diha sa pormang jhwh nagpamatuod niining bahina sa pagkakasaligan sa M[asoretic] T[ext]; mas pa ang madahom, labaw sa tanan gikan sa Arad-Arkibo.”​—Gibadbad gikan sa Aleman.

Ngalan sa Diyos Dili Mahikalimtan

Kining pagkaanad ug paggamit sa ngalan sa Diyos nagpadayon ngadto gayod sa mga adlaw ni Malaquias, kinsa nabuhi sa mga 400 ka katuigan antes sa panahon ni Jesus. Diha sa basahon sa Bibliya nga nagdala sa iyang ngalan, si Malaquias mihatag ug dakong pagpasidungog sa balaang ngalan, nga sa tanantanan migamit niana ug 48 ka besis.

Sa nanglabay ang panahon, daghang Hudiyo nahilayo na pagpuyo gikan sa yuta sa Israel, ug ang uban dili na makabasa sa Bibliya diha sa Hebreong pinulongan. Busa, sa ikatulong siglo W.K.P., ang pagsugod gihimo diha sa paghubad sa bahin sa Bibliya nga kaniadto naglungtad (ang “Daang Testamento”) ngadto sa Grego, ang bag-ong internasyonal nga linguwahe. Pero ang ngalan sa Diyos wala isalindot. Gipabilin kana sa mga maghuhubad, nga nagsulat niana diha sa Hebreong porma. Ang karaang mga kopya sa Gregong Septuagint nga napreserbar hangtod sa atong adlaw nagpamatuod niana.

Unsa man, bisan pa niana, ang kahimtang sa dihang si Jesus mitaak sa yuta? Unsaon ta man sa pagkasayod kon siya ba ug ang iyang mga apostol migamit sa ngalan sa Diyos?

[Hulagway sa panid 12]

Niining sulata, nga gisulat sa usa ka tipak sa kulon sa ikaduhang katunga sa ikapitong siglo W.K.P., ang ngalan sa Diyos makita makaduha.

[Credit Line]

(Litrato pinaagig kortesiya sa Israel Department of Antiquities and Museums)

[Mga hulagway sa panid 13]

Ang ngalan sa Diyos makaplagan usab diha sa mga Sulat ni Lachis ug sa Moabitang Bato