Kapitulo 5

Ang “Bag-ong Tugon”—Kasaysayan o Tinumutumo?

“Ang Bag-ong Tugon ikahubit karon ingon nga ang labing maayo giusisa nga basahon sa kalibotan sa literatura.” Mao kana ang giingon ni Hans Küng sa iyang basahon “On Being a Christian.” Ug husto siya. Latas sa miaging 300 ka tuig, ang Kristohanon Gregong Kasulatan kapin pa kay sa giusisa. Sila kapin sa bug-os giutingkay ug kapin ka kuti nga gianalisar kay sa bisan unsang laing literatura.

1, 2. (Ilakip ang introduksiyon.) (a) Ngadto sa unsang pagtratar ang Kristohanon Gregong Kasulatan gipailawom latas sa kapin sa 300 ka tuig? (b) Unsang katingalahang mga konklusyon ang nakab-ot sa pipila ka magsususi?

 ANG mga konklusyon nga nakab-ot sa pipila ka magsususi hilabihan da. Balik sa ika-19 ka siglo, si Ludwig Noack sa Alemanya mitiklop nga ang Ebanghelyo ni Juan gisulat sa 60 K.P. sa hinigugma nga disipolo​—kinsa, sumala kang Noack, mao si Judas! Ang Pranses nga si Joseph Ernest Renan misugyot nga ang pagkabanhaw ni Lazaro dayag nga usa ka limbong nga gihikay mismo ni Lazaro sa pagpaluyo sa pangangkon ni Jesus nga usa ka magbubuhat ug milagro, samtang ang Aleman nga teologo si Gustav Volkmar miinsister nga ang makasaysayanhon nga Jesus dili posible nga makapresentar sa Mesiyanikong mga pangangkon.¹

² Si Bruno Bauer, sa laing bahin, midesider nga si Jesus bisan-a kanus-a wala gayod naglungtad! “Mituo siya nga ang matuod mabungahong mga puwersa sa unang  Kristiyanidad mao sila Philo, Seneca, ug ang mga Gnostic. Sa kaulahian siya mipahayag nga sukad wala gayod ing usa ka makasaysayanhon nga Jesus . . . nga ang Kristohanong relihiyon misugod sa ulahi sa ikaduhang siglo ug gikan sa Judaismo diin ang Stoicismo nahimong dominante.”²

3. Unsang opinyon mahitungod sa Bibliya ang sa gihapon gihuptan sa daghan?

³ Karon, pipila ra ang naghupot sa maong labihan da  nga mga ideya. Apan kon basahon nimo ang mga sinulat sa modernong mga eskolar, makaplagan nimo nga daghan sa gihapon ang mituo nga ang Kristohanon Gregong Kasulatan naundan sa leyendo, tinumutumo, ug pagpasobra. Matuod ba kini?

Kanus-a Sila Gisulat?

4. (a) Ngano kini importante nga mahibalo kanus-a ang mga basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan gisulat? (b) Unsa ang pipila ka opinyon mahitungod sa panahon sa pagsulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan?

⁴ Nagkinahanglan ug panahon ang kaugmaran sa mga tinumutumo ug mga leyendo. Busa ang pangutana, Kanus-a kining mga basahon gisulat?, importante. Si Michael Grant, usa ka magsasaysay, nag-ingon nga ang kasaysayanhong mga sinulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan gisugdan “katloan o kap-atan ka tuig tapos sa kamatayon ni Jesus.”⁴ Ang Biblikanhong arkiyologo si William Foxwell Albright misitar kang C. C. Torrey nga mitiklop “nga ang tanang Ebanghelyo gisulat una pa sa 70 A.D. ug wala ing bisan unsa diha kanila nga wala mahisulat sulod sa kawhaan ka tuig sa paglansang sa Krus.” Ang kaugalingong opinyon ni Albright mao nga ang ilang sinulat nakompleto “dili ulahi kay sa mga 80 A.D.” Ang uban nagpatungha sa mga banabana nga lahi ug diyotay, apan ang kadaghanan miuyon nga ang pagsulat sa “Bag-ong Tugon” nakompleto sa kataposan sa unang siglo.

5, 6. Unsa ang atong kinahanglan itiklop gikan sa kamatuoran nga ang Kristohanon Gregong Kasulatan gisulat dili pa dugay tapos sa mga hitabo nga girekord nila?

⁵ Unsa ang kahulogan niini? Si Albright mitiklop: “Ang tanan natong ikaingon mao nga ang usa ka hugna sa panahon taliwala sa kawhaan ug kalim-an ka tuig diyotay ra kaayo sa pagtugot sa bisan unsang mamatikdan nga kahiwian sa lintunganay nga kaundan ug bisan sa ispisipiko nga mga pulong sa mga panulti ni Jesus.”⁵ Si Propesor Gary Habermas midugang: “Ang mga Ebanghelyo halos suod sa hugna sa panahon diin sila girekord, samtang ang karaang mga kasaysayan sagad naghubit sa  mga hitabo nga nahitabo kasiglohan sa una. Apan, ang modernong mga magsasaysay makahimo sa malamposong pagsubay sa mga hitabo bisan pa gikan niining karaang mga hugna sa panahon.”⁶

⁶ Sa ato pa, ang makasaysayanhong mga bahin sa Kristohanon Gregong Kasulatan takos sa dili momenos sa dakong pagtuo sama sa sekular nga mga kasaysayan. Dayag nga, sa pipila ka dekada taliwala sa mga hitabo sa unang Kristiyanidad ug sa sinulat nga pagkarekord nila, walay panahon alang sa mga tinumutumo ug mga leyendo nga maugmad ug unibersohanon nga madawat.

Pamatuod sa Saksi nga Nakakita

7, 8. (a) Kinsa ang buhi pa samtang ang Kristohanon Gregong Kasulatan gisulat ug gikatag? (b) Unsa ang kinahanglan atong itiklop subay sa komento ni Propesor F. F. Bruce?

⁷ Kini labi na matuod tungod sa kamatuoran nga daghan sa mga talaan nagsulti sa pamatuod sa saksi nga nakakita. Ang magsusulat sa Ebanghelyo ni Juan miingon: “Kini ang disipolo [ang disipolo nga gihigugma ni Jesus] nga nagpamatuod mahitungod niining mga butang ug nagsulat niining mga butang.” (Juan 21:24) Ang magsusulat sa basahon ni Lucas miingon: “Kadtong kinsa gikan sa sinugdan nahimong mga saksi nga nakakita ug mga alagad sa mensahe naghatod niini kanamo.” (Lucas 1:​2) Ang apostol Pablo, nga nagpamolong mahitungod niadtong kinsa nakasaksi sa pagkabanhaw ni Jesus, miingon: “Kadaghanan [kanila] buhi pa sa pagkakaron, apan ang uban natulog na sa kamatayon.”​—1 Corinto 15:6.

⁸ Maylabot niini, si Propesor F. F. Bruce mihimog usa ka mahait nga obserbasyon: “Dili mahimong sayon kini sama sa hunahuna sa ubang mga magsusulat ang pag-imbento sa mga pulong ug mga buhat ni Jesus niadtong sayong katuigan, samtang daghan pa sa Iyang mga disipolo ang buhi, kinsa makahinumdom kon unsa ang nahitabo ug wala nahitabo. . . . Ang mga disipolo dili arang makarisgo sa mga sayop (nga dili na hisgotan pa ang tinuyo  nga pagmaniobra sa kamatuoran), nga sa dihadiha iyagyag niadtong kinsa magamalipayon lamang sa pagbuhat niini. Sa kasukwahi, ang usa sa kusganong mga punto sa orihinal apostolikanhong pagwali mao ang malig-ong dapit-tagad sa kahibalo sa mga mamiminaw; wala lamang sila miingon, ‘Kami mga saksi niining mga butang,’ apan usab, ‘Sumala sa inyo nang nahibaloan usab’ (Buhat 2:22).”⁷

Ang Teksto ba Kasaligan?

9, 10. Maylabot sa Kristohanon Gregong Kasulatan, sa unsa kita makapiho?

⁹ Posible ba nga kining mga pamatuod sa mga saksi nga nakakita sibu nga girekord apan sa ulahi nahiwi? Sa ato pa, ang mga tinumutumo ug mga leyendo ba gipasulod tapos ang orihinal nga pagsulat nakompleto na? Ato nang nakita nga ang teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan anaa sa mas maayong kahimtang kay sa bisan unsang uban karaang literatura. Sila Kurt ug Barbara Aland, mga eskolar sa Gregong teksto sa Bibliya, milista ug duolan sa 5,000 ka manuskrito nga naglungtad gikan sa kakaraanan hangtod karong adlawa, ang uban kanila sama ka sayo sa ikaduhang siglo K.P.⁸ Ang linangkob nga pamatuod niining masa sa ebidensiya mao nga ang teksto sa lintunganay kasaligan. Dugang pa, duna ing daghan karaang mga hubad—​ang kinasayohan may petsa nga mga tuig 180 K.P.​—nga nagtabang sa pagpamatuod nga sibu ang teksto.⁹

¹⁰ Busa, sa bisan unsang timbangtimbang, makapaneguro kita nga ang mga leyendo ug mga tinumutumo wala makasulod sa Kristohanon Gregong Kasulatan tapos ang orihinal nga mga magsusulat nakatapos na sa ilang bulohaton. Ang teksto nga atong nabatonan sa kinadak-an sama sa usa nga gisulat sa orihinal nga mga magsusulat, ug ang pagkahusto niini gilig-on sa kamatuoran nga ang kadungan nga mga Kristohanon midawat niini. Makahimo  ba kita, nan, sa pagsusi sa pagkamakasaysayanhon sa Bibliya pinaagi sa pagtandi niini uban sa uban karaang mga kasaysayan? Sa pipila ka gilapdon, oo.

Ang Dokumentaryo nga Ebidensiya

11. Ngadto sa unsang gilapdon ang panggawas dokumentaryo nga ebidensiya nagpaluyo sa kasaysayanhong mga talaan sa Kristohanon Gregong Kasulatan?

¹¹ Sa pagkamatuod, alang sa mga hitabo sa mga kinabuhi ni Jesus ug sa iyang mga apostol, ang dokumentaryo nga ebidensiya gawas sa Bibliya limitado ra. Kini pagadahoman lamang, sanglit sa unang siglo, ang mga Kristohanon kon itandi usa ka diyotay nga grupo nga wala mag-apil-apil sa politika. Apan ang ebidensiya nga gitagana sa sekular nga kasaysayan nag-uyon uban sa kon unsa ang atong mabasa sa Bibliya.

12. Unsa ang gitug-an kanato ni Josephus mahitungod kang Juan nga Tigbawtismo?

¹² Pananglitan, tapos si Herodes Antipas nakasugamak sa usa ka dako militar nga kapildihan, ang Hudiyong magsasaysay si Josephus, nga nagsulat niadtong 93 K.P., miingon: “Alang sa pipila ka Hudiyo ang kalaglagan sa kasundalohan ni Herodes nagpadayag nga langitnong panimalos, ug sa pagkamatuod usa ka makatarunganon nga panimalos, alang sa iyang pagtratar kang Juan, nga ginganlag Bawtista. Kay si Herodes nagpapatay kaniya, bisan pa siya usa ka maayong tawo ug miawhag sa mga Hudiyo nga magmatarong sa ilang mga kinabuhi, magbatasan sa hustisya nganha sa ilang mga isigkatawo ug magmahinalaron sa Diyos.”¹⁰ Busa si Josephus naglig-on sa talaan sa Bibliya nga si Juan nga Tigbawtismo usa ka matarong nga tawo kinsa nagwali sa paghinulsol ug kinsa gipatay ni Herodes.​—Mateo 3:​1-12; 14:11.

13. Sa unsang paagi si Josephus nagpaluyo sa pagkamakasaysayanhon ni Santiago ug ni Jesus mismo?

¹³ Si Josephus usab naghisgot kang Santiago, ang igsoon sa inahan ni Jesus, kinsa, nagtug-an ang Bibliya kanato,  sa una wala mosunod kang Jesus apan sa ulahi nahimong usa ka ilado nga ansiyano sa Jerusalem. (Juan 7:​3-5; Galacia 1:​18, 19) Iyang gidokumento ang pagdakop kang Santiago niining mga pulong: “[Ang hataas nga saserdote si Ananus] mitigom sa mga huwes sa Sanhedrin ug midala sa atubangan nila sa usa ka lalaki nga ginganlag Santiago, ang igsoon ni Jesus kinsa gitawag ang Kristo, ug uban pa.”¹¹ Sa pagsulat niining mga pulong, si Josephus dugang naglig-on nga “si Jesus, kinsa gitawag ang Kristo” maoy usa ka matuod, makasaysayanhong persona.

14, 15. Unsang pagpaluyo ang gihatag ni Tacitus sa rekord sa Bibliya?

¹⁴ Ang uban unang mga magsusulat usab nagtumong sa mga butang gihisgotan sa Gregong Kasulatan. Pananglitan, ang mga Ebanghelyo nagtug-an kanato nga dako ang sanong sa pagwali ni Jesus libot sa Palestina. Sa dihang siya gisentensiyahan sa kamatayon ni Pontio Pilato, ang iyang mga sumusunod nalibog ug naluya. Wala dangti ug dugay, kining samang mga disipolo lawasnon nga mipuno sa Jerusalem uban sa mensahe nga ang ilang Ginoo nabanhaw na. Sulod sa pipila ka tuig, ang Kristiyanidad mikaylap latas sa Romanhong Imperyo.​—Mateo 4:25; 26:31; 27:​24-26; Buhat 2:​23, 24, 36; 5:28; 17:6.

¹⁵ Saksi sa kamatuoran niini naggikan sa Romanhong magsasaysay si Tacitus, kinsa dili higala sa Kristiyanidad. Nagsulat wala madugay tapos sa 100 K.P., siya misugid sa mapintas nga paglutos ni Nero sa mga Kristohanon ug midugang: “Si Kristo, ang magtutukod sa ngalan, nakaagom sa silot sa kamatayon sa paghari ni Tiberio, pinaagi sa sentensiya sa prokurador nga si Pontio Pilato, ug ang makadaot nga patuotuo nabalda kadiyot, aron lamang moturok sa makausa pa, dili lamang sa Judaea, ang gigikanan sa balatian, kondili sa kabisera [Roma] mismo.”¹²

16. Unsang kasaysayanhong hitabo nga gihisgotan sa Bibliya ang gihisgotan usab ni Suetonius?

 ¹⁶ Sa Buhat 18:​2 ang magsusulat sa Bibliya nagtumong sa kamatuoran nga “[ang Romanhong emperador] Claudius mimando sa tanang mga Hudiyo sa pagbiya sa Roma.” Ang ikaduhang-siglo Romanhong magsasaysay nga si Suetonius naghisgot usab niining pagpalugwa. Sa iyang sinulat nga The Deified Claudius, ang magsasaysay miingon: “Sanglit ang mga Hudiyo makanunayong nagsamoksamok sa paghulhog ni Chrestus, siya [si Claudius] mipalugwa kanila sa Roma.”¹³ Kon ang Chrestus dinhi nagtumong kang Jesu-Kristo ug kon ang mga hitabo sa Roma susama sa nahitabo sa ubang mga siyudad, nan ang mga gubot dili sa aktuwal sa paghulhog ni Kristo (nga mao, ang mga sumusunod ni Kristo). Hinonoa, mao kini ang mabangis nga sanong sa mga Hudiyo sa kalihokan sa pagwali sa matinumanong mga Kristohanon.

17. Unsang mga tinubdan ang nabatonan ni Justin Martyr sa ikaduhang siglo nga nagpaluyo sa talaan sa Bibliya sa mga milagro ni Jesus ug sa iyang kamatayon?

¹⁷ Si Justin Martyr, nga nagsulat sa tungatunga sa ikaduhang siglo, misulat maylabot sa kamatayon ni Jesus: “Nga kining mga butanga nahitabo, mapiho nimo gikan sa mga Buhat ni Pontio Pilato.”¹⁴ Dugang pa, sumala kang Justin Martyr, kining susamang mga rekord naghisgot sa mga milagro ni Jesus nga nag-ingon: “Nga Siya nagbuhat niadtong mga butang, matun-an nimo gikan sa mga Buhat ni Pontio Pilato.”¹⁵ Hinoon, kining “mga Buhat,”  o opisyal nga mga rekord wala na maglungtad. Apan dayag nga sila milungtad sa ikaduhang siglo, ug si Justin Martyr masaligong mihagit sa iyang mga magbabasa sa pagsusi kanila sa paglig-on sa kamatuoran sa kon unsa ang iyang giingon.

Ang Arkiyolohikal nga Ebidensiya

18. Unsang pagpaluyo ang gihatag sa arkiyolohiya sa paglungtad ni Pontio Pilato?

¹⁸ Ang arkiyolohikal nga mga diskobre usab nag-ilustrar o naglig-on sa kon unsa ang atong mabasa sa Gregong Kasulatan. Busa, niadtong 1961 ang ngalan nga Pontio Pilato nakaplagan sa usa ka kinulit sa kagun-oban sa usa ka Romanhong teatro sa Caesarea.¹⁶ Hangtod niining diskobre, duna lamang ing limitadong ebidensiya, gawas sa Bibliya mismo, mahitungod sa paglungtad niining Romanhong magmamando.

19, 20. Kinsang mga personalidad sa Bibliya ang gihisgotan ni Lucas (sa Lucas ug sa mga Buhat) ang gipamatud-an sa arkiyolohiya?

¹⁹ Sa Ebanghelyo ni Lucas, atong mabasa nga si Juan nga Tigbawtismo misugod sa iyang ministeryo “sa dihang . . . si Lisanias mao ang distritong magmamando sa Abilinia.” (Lucas 3:​1) Ang uban nagduda nianang pahayag sanglit si Josephus naghisgot sa usa ka Lisanias kinsa nagmando sa Abilinia ug kinsa namatay niadtong 34 W.K.P., nga layo pa kaayong panahon antes sa pagkatawo ni Juan. Bisan pa niana, ang mga arkiyologo nakakubkob sa usa ka kinulit sa Abilinia nga naghisgot sa laing Lisanias kinsa tetrarka (distritong magmamando)  sulod sa panahon sa paghari ni Tiberio, kinsa nagmando ingon nga Caesar sa Roma sa dihang si Juan misugod sa iyang ministeryo.¹⁷ Lagmit mao kini ang Lisanias nga gihisgotan ni Lucas.

²⁰ Sa mga Buhat atong mabasa nga sila Pablo ug Bernabe gipadala sa bulohatong misyonero ngadto sa Cipro ug didto nakahibalag sa usa ka prokonsul nga ginganlag Sergio Paulo, “usa ka intelihente nga tawo.” (Buhat 13:​7) Sa tungatunga sa ika-19 ka siglo, ang mga pagkubkob sa Cipro nakapalugwa sa usa ka kinulit nga may petsa gikan sa 55 K.P. nga naghisgot niini mismong tawo. Mahitungod niini, ang arkiyologo nga si G. Ernest Wright miingon: “Kini usa ka reperensiya nga among nabatonan mahitungod niining prokonsul gawas sa Bibliya ug kini makapainteres nga si Lucas naghatag kanato sa husto sa iyang ngalan ug titulo.”¹⁸

21, 22. Unsang relihiyosong mga buhat sa rekord sa Bibliya ang gilig-on pinaagi sa mga diskobre sa arkiyolohiya?

²¹ Sa didto siya sa Atenas, si Pablo miingon nga siya nakamatikod sa usa ka halaran nga gipahinungod “Alang sa Diyos nga Wala Hiilhi.” (Buhat 17:23) Ang mga halaran nga gipahinungod sa Latin alang sa wala hiilhi nga mga diyos nadiskobrehan sa mga bahin sa teritoryo sa Romanhong Imperyo. Ang usa nakaplagan sa Pergamo uban sa kinulit nga sinulat sa Grego, sama sa kaso sa Atenas.

²² Sa ulahi, samtang didto sa Efeso, si Pablo sa maharuson  gisupak sa mga platero, kansang kinitaan nag-agad sa paghimo sa mga ampoanan ug mga imahen sa diyosa nga si Artemisa. Ang Efeso giingon nga mao “ang magbalantay sa templo sa dakong Artemisa.” (Buhat 19:35) Harmonya uban niini, ang usa ka gidaghanon sa kulonon ug marmol nga mga pigurin ni Artemisa nadiskobrehan sa dapit sa karaang Efeso. Sulod sa miaging siglo, ang nanghibilin sa dakong templo mismo nakubkob na.

Ang Lanog sa Kamatuoran

23, 24. (a) Diin nato makaplagan ang kinakusganong pamatuod sa kamatuoran sa mga sinulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan? (b) Unsang hiyas nga kinaiya sa rekord sa Bibliya ang nagpamatuod sa pagkamatinud-anon niini? Iilustrar.

²³ Busa, ang kasaysayan ug ang arkiyolohiya nag-ilustrar, ug sa pipila ka gilapdon naglig-on, sa kasaysayanhong mga elemento sa Gregong Kasulatan. Apan, sa makausa pa, ang kinakusganong pamatuod sa kamatuoran niining mga sinulat anaa sa mga basahon mismo. Kon basahon nimo sila, ang lanog nila dili sama sa mga tinumutumo. Sila may lanog sa kamatuoran.

²⁴ Alang sa usa ka butang, sila prangka kaayo. Palandonga lamang kon unsa ang girekord mahitungod kang Pedro. Ang iyang makauulaw nga kapakyasan sa paglakaw ibabaw sa tubig gidetalye. Unya, si Jesus miingon niining respetado kaayo nga apostol: “Pahawa ka, Satanas!” (Mateo 14:​28-31; 16:23) Dugang pa, tapos sa makusganong pagprotesta nga bisan pa kon ang tanang uban mobiya kang Jesus, siya bisan kanus-a dili gayod magbuhat niana, si Pedro nakatulog sa iyang bantay sa gabii ug unya milimod sa Ginoo sa makatulo.​—Mateo 26:​31-35, 37-45, 73-75.

25. Unsang kahuyangan sa mga apostol ang prangka nga giyagyag sa mga magsusulat sa Bibliya?

²⁵ Apan dili lamang si Pedro nag-inusara kansang kahuyangan giyagyag. Ang prangka nga rekord wala motabon sa lalis sa mga apostol mahitungod sa kon kinsa ang  labing dako kanila. (Mateo 18:1; Marcos 9:34; Lucas 22:24) Ni kini mihilom sa pagtug-an kanato nga ang inahan sa mga apostol Santiago ug Juan mihangyo kang Jesus sa paghatag sa iyang mga anak nga lalaki sa labing pinaboran nga mga puwesto sa iyang Gingharian. (Mateo 20:​20-23) Ang “dakong pagkasuk-anay” taliwala nila Bernabe ug Pablo usab matinumanon nga gidokumento.​—Buhat 15:​36-39.

26. Unsang detalye mahitungod sa pagkabanhaw ni Jesus ang mahimong ilakip lamang kon kini matuod?

²⁶ Tagdononon, usab, ang kamatuoran nga ang basahon ni Lucas nagtug-an kanato nga “ang mga babaye, kinsa mikuyog kaniya gikan sa Galilea,” mao ang unang nahibalo sa pagkabanhaw ni Jesus. Kini usa ka talagsaon nga detalye sa dominado-lalaki nga katilingban sa unang siglo. Sa pagkamatuod, sumala sa rekord, kon unsa ang giingon sa mga babaye “daw salimoang lamang” alang sa mga apostol. (Lucas 23:55–​24:11) Kon ang kasaysayan sa Gregong Kasulatan dili pa matuod, nan kini kinahanglan imbentohon. Apan ngano nga si bisan kinsa moimbento sa usa ka sugilanon nga naghulagway sa maong tinahod nga mga persona sa dili madayegong kahayag? Kining mga detalye gilakip tungod kay sila matuod.

Si Jesus​—Usa ka Matuod nga Persona

27. Sa unsang paagi ang usa ka magsasaysay nagpamatuod sa kasaysayanhong paglungtad ni Jesus?

²⁷ Daghan ang nag-isip kang Jesus sumala sa hubit kaniya sa Bibliya ingon nga usa ka damgo nga sugilanon. Apan ang magsasaysay nga si Michael Grant nakamatikod: “Kon ipadapat nato sa Bag-ong Tugon, nga angay buhaton nato, ang samang matang sa sukdanan nga atong  ipadapat sa uban karaang mga sinulat nga naundan sa kasaysayanhong materyales, dili kita makadumili sa paglungtad ni Jesus kon sa unsang paagi dili kita makadumili sa paglungtad sa daghan paganong mga personahe kansang katinuoran ingon nga kasaysayanhong mga indibiduwal wala kadudahi sukad.”¹⁹

28, 29. Nganong hinongdanon kini nga ang upat ka Ebanghelyo nagtanyag sa usa ka hiniusang hulagway sa personalidad ni Jesus?

²⁸ Dili lamang ang paglungtad ni Jesus apan usab ang iyang personalidad makita sa Bibliya uban sa usa ka piho nga lanog sa kamatuoran. Dili sayon ang mag-imbento sa usa ka talagsaong karakter ug unya magtanyag sa usa ka konsistente nga hulagway kaniya latas sa usa ka tibuok basahon. Halos imposible kini alang sa upat ka nagkalahing mga magsusulat sa pagsulat mahitungod sa samang karakter ug konsistente nga magpintal sa samang hulagway kaniya kon kanang karakter sukad wala sa pagkamatuod maglungtad. Ang kamatuoran nga ang Jesus nga gihubit sa tanang upat ka Ebanghelyo dayag nga mao ang samang persona usa ka madanihong ebidensiya sa pagkamatinud-anon sa Ebanghelyo.

²⁹ Si Michael Grant mikutlo sa usa ka haom kaayo nga pangutana: “Sa unsang paagi kini nga, latas sa tanang mga tradisyon sa Ebanghelyo nga wala ing pagpinig, mitungha ang usa ka talagsaon lig-on pagkadibuho nga hulagway sa usa ka madanihon batan-on nga lalaki nga libre nga naglihok taliwala sa kababayen-an sa tanang matang,  lakip na sa tino nang daotan ug dungog, nga walay bisan unsang timailhan sa sentimentalidad, pagkadili natural, o kakimi, apan, sa tanang punto, naghupot sa usa ka yano nga integridad sa karakter?”²⁰ Ang bugtong tubag mao nga ang maong tawhana sa pagkamatuod milungtad ug milihok sumala sa giingon sa Bibliya.

Nganong Sila Dili Motuo

30, 31. Nganong daghan ang dili modawat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ingon nga tukmang kasaysayan walay sapayan sa tanang ebidensiya?

³⁰ Sanglit dunay mapugsanong ebidensiya alang sa pag-ingon nga ang Gregong Kasulatan matuod nga kasaysayan, ngano ang uban nag-ingon sila dili? Ngano kini nga daghan, samtang nagdawat sa pipila ka bahin kanila nga matuod, bisan pa midumili sa pagdawat sa tanang butang unod nila? Tungod sa dakong hinongdan nga ang Bibliya nagrekord sa mga butang nga dili buot tuhoan sa modernong mga intelektuwal. Kini nagtug-an, pananglitan, nga si Jesus mituman ug militok sa mga tagna. Kini usab nagtug-an nga siya mihimo ug mga milagro ug nga tapos sa iyang kamatayon siya gibanhaw.

³¹ Niining maduhaduhaon ika-20 ka siglo, ang maong mga butang dili katuhoan. Mahitungod sa milagro, si Propesor Ezra P. Gould nakamatikod: “Duna ing usa ka panagana diin ang pipila sa mga mananaway nagbati sa ilang kaugalingon nga may katarungan . . . nga ang mga milagro wala nagakahitabo.”²¹ Ang uban midawat nga si Jesus nakaayo, apan sa matang sikosomatiko lamang, kanang matang sa kadaogan sa ‘hunahuna labaw sa materya.’ Mahitungod  sa ubang mga milagro, ang kadaghanan nagpatin-aw kanila ingon nga mga imbento o ingon nga matuod nga mga hitabo nga gituis sa pagsugid.

32, 33. Sa unsang paagi ang pipila misulay sa pagpatin-aw sa milagro ni Jesus sa pagpakaon sa dakong panon, apan nganong dili makatarunganon kini?

³² Ingon nga pananglitan niini, palandonga ang okasyon kanus-a si Jesus nagpakaon sa usa ka panon sa kapin sa 5,000 uban sa pipila lamang ka tinapay ug duha ka isda. (Mateo 14:​14-22) Ang ikanapulog-siyam ka siglo nga eskolar si Heinrich Paulus misugyot nga ang nahitabo sa pagkamatuod mao kini: Si Jesus ug ang iyang mga apostol nakakaplag sa ilang kaugalingon nga gisunod sa usa ka dakong panon nga gutom. Busa siya midesider sa pagpahaluna sa usa ka maayong panig-ingnan alang sa mga datu sa ilang taliwala. Siya mikuha sa kon unsang diyotay nga pagkaon nga nabatonan niya ug sa iyang mga apostol ug nakig-ambit niini uban sa panon. Sa wala madugay, ang uban kinsa nagdalag pagkaon misunod sa iyang panig-ingnan ug nakig-ambit sa ilaha. Sa kaulahian, ang tibuok nga panon nakakaon.²²

³³ Kon kini mao ang matuod nga nahitabo, bisan pa, kini usa ka talagsaong pamatuod sa gahum sa maayong panig-ingnan. Ngano nga ang maong makapawili ug makahuloganon nga sugilanon tuison aron nga kuno kini mahimong usa ka labaw kinaiya nga milagro? Sa pagkamatuod,  ang tanang maong mga paningkamot sa pagpatin-aw sa mga milagro nga dili milagroso nagpatungha sa mas daghang mga suliran kay sa masulbad nila. Ug kini silang tanan gipasukad sa usa ka bakak nga pasikaranan. Misugod sila sa pagpakaingon nga imposible ang mga milagro. Apan nganong kinahanglan mao kana ang kaso?

34. Kon ang Bibliya sa pagkamatuod naundan sa tukmang tagna ug mga talaan sa tinuod nga milagro, unsa ang gipamatud-an niini?

³⁴ Sumala sa labing rasonable nga mga sukdanan, ang Hebreohanon ug Gregong Kasulatan maoy matuod nga kasaysayan, apan sila nag-unod sa mga panig-ingnan sa tagna ug mga milagro. (Itandi ang 2 Hari 4:​42-44.) Unsa, nan, kon ang mga tagna tinuod? Ug unsa kon ang mga milagro aktuwal nga nahitabo? Nan sa pagkamatuod ang Diyos anaa sa luyo sa pagsulat sa Bibliya, ug kini sa pagkamatuod mao ang iyang pulong, dili sa tawo. Sa usa ka umaabot nga kapitulo, atong hisgotan ang kwestiyon sa tagna, apan una pa atong palandongon ang mga milagro. Rasonable ba niining ika-20 ka siglo sa pagtuo nga sa unang mga siglo ang mga milagro nahitabo?

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Blurb sa panid 66]

Ngano nga ang Bibliya nagtaho nga ang pagkabanhaw ni Jesus unang nadiskobrehan sa kababayen-an kon kini sa matuod wala nahitabo?

[Kahon sa panid 56]

Modernong Pagpanaway Nakaplagan nga Kulang

Ingon nga panig-ingnan sa kinaiya sa kawalay kapihoan sa modernong pagpanaway sa Bibliya, palandonga kining mga pulong ni Raymond E. Brown mahitungod sa Ebanghelyo ni Juan: “Sa kataposan sa miaging siglo ug sa unang mga tuig niining siglo, ang kinaadman milatas sa usa ka hugna sa labihan da nga pagduhaduha niining Ebanghelyo. Ang Juan gipetsahan ug ulahi ra kaayo, bisan ngadto sa ikaduhang katunga sa ika-2 nga siglo. Ingon nga usa ka bunga sa Hellenistikong kalibotan, kini giisip nga sa bug-os hubo sa kasaysayanhong bili ug may diyotay nga kalabotan sa Palestina sa panahon ni Jesus sa Nazaret . . .

“Wala ing bisan usa sa maong baroganan ang wala maapektahi sa usa ka serye sa wala damha nga mga diskobre sa arkiyolohiya, dokumentaryo ug teksto. Kining mga diskobre mitultol kanato sa intelihente nga paghagit sa masawayong mga panlantaw nga halos nahimo nang pagtulon-an ug sa pag-ila kon unsa ka huyang sa pasukaranan nga mipaluyo sa labihan ka maduhaduhaong pag-analisar sa Juan. . . .

“Ang pagpetsa sa Ebanghelyo gibalik ngadto sa kataposan sa unang siglo o sayosayo pa. . . . Tingali ang labing katingad-an sa tanan, ang ubang mga eskolar nangahas pa ngani sa pagsugyot sa makausa pa nga si Juan nga anak ni Zebedeo mahimong maylabot sa Ebanghelyo”!³

Nganong kini kahibudnganan ang pagtuo nga si Juan misulat sa basahon nga sa tradisyon gikaingon nga iyaha? Tungod lamang kay kini wala mohaom sa daan nang mga ideya sa mga mananaway.

[Kahon sa panid 70]

Lain Lamang nga Pag-ataki sa Bibliya

Si Timothy P. Weber misulat: “Ang mga kaplag sa matukiong pagpanaway nagpugos sa daghan dili klerigong katawhan sa pagduda sa ilang katakos sa pagsabot sa bisan unsang butang [sa Bibliya]. . . . Si A. T. Pierson nagpahayag sa kahigawad sa daghang mga ebanghelista sa dihang siya nagpahayag nga ‘sama sa Romanismo, [ang matukiong pagpanaway] halos nagkuha sa Pulong sa Diyos gikan sa kumon nga katawhan pinaagi sa pagpakaingon nga ang mga eskolar lamang ang makainterpretar niini; samtang ang Roma nagpahaluna sa usa ka pari taliwala sa usa ka tawo ug sa Pulong, ang pagpanaway nagpahaluna sa usa ka edukadong tigpatin-aw taliwala sa magtutuo ug sa iyang Bibliya.’”²³ Busa, ang moderno matukiong pagpanaway giyagyag ingon nga lain lamang nga pag-ataki sa Bibliya.

[Hulagway sa panid 62]

Kining halaran sa Pergamo dayag nga gipahinungod “alang sa mga diyos nga wala hiilhi”

[Hulagway sa panid 63]

Kagun-oban sa kanhi nindot nga templo ni Artemisa diin ang mga taga-Efeso labihan ka mapasigarbohon

[Hulagway sa panid 64]

Ang Bibliya sa matinud-anon nagtaho sa paglimod ni Pedro kang Jesus

[Hulagway sa panid 67]

Ang Bibliya prangka nga nagrekord sa “dakong kasuk-anay” taliwala nila Pablo ug Bernabe

[Hulagway sa panid 68]

Ang pagkakonsistente sa paghulagway kang Jesus sa upat ka Ebanghelyo usa ka kusganong pamatuod sa pagkamatinud-anon nila

[Hulagway sa panid 69]

Kadaghanan sa modernong mga mananaway nagtuo nga ang mga milagro wala nagakahitabo