Mga Tun-anan sa Dinasig nga Kasulatan ug sa Ilang Luyong Kasayoran

Tun-anan Numero 10​—Ang Bibliya​—Kasaligan ug Matuod

Ang pagkobre sa Bibliya sa kasaysayan, geograpiya, ug tawhanong sinugdan; ang kasibu niini sa siyensiya, kultura, ug kustombre; ang kaprangka, harmonya, ug integridad sa mga magsusulat niini; ug sa tagna niini.

1. (a) Ingon unsa ang Bibliya naandan gidawat? (b) Unsa ang mipaluyong rason sa pagkalabaw sa Bibliya?

 ANG Bibliya sagad gidawat ingon dakong obra maestra sa literatura sa talagsaong katahom sa balak ug kahibudnganang kahimoan sa mga tawo kinsa mga magsusulat niini. Apan kini kapin pa kay sa niana. Ang mga magsusulat mismo testigo nga ang ilang gisulat gikan ni Jehova, ang labing gamhanang Diyos mismo. Mao kini ang mipaluyong rason alang sa katahom sa pahayag sa Bibliya ug, mas importante, sa labaw nga bili ingon basahon sa naghatag-kinabuhi nga kahibalo ug kaalam. Si Jesus, ang Anak sa Diyos, testigo nga ang mga pulong iyang gipamolong “espiritu ug kinabuhi,” ug siya makadaghan mikutlo sa karaan Hebreohanong Kasulatan. “Ang tibuok Kasulatan dinasig sa Diyos,” matod ni apostol Pablo, kinsa namolong sa Hebreohanong Kasulatan ingon “sagradong pulong sa Diyos.”—Juan 6:63; 2 Tim. 3:16; Roma 3:1, 2.

2, 3. Sa unsang paagi ang mga magsusulat sa Bibliya testigo sa kadinasig niini?

² Si apostol Pedro testigo nga ang mga manalagna sa Diyos gipalihok sa balaang espiritu. Si Haring David misulat: “Ang espiritu ni Jehova mao ang namolong kanako, ug ang iyang pulong naa sa akong dila.” (2 Sam. 23:2) Gipasidungog sa mga manalagna  ang ilang gipamolong kang Jehova. Si Moises mipasidaan batok sa bisan unsang pagdugang o pagkuha sa sagradong mga pulong gihatag kaniya ni Jehova. Giisip ni Pedro ang mga sinulat ni Pablo ingon dinasig, ug gikutlo ni Judas ang pahayag ni Pedro ingon dinasig nga awtoridad. Sa kaulahian, si Juan, ang magsusulat sa Pinadayag, misulat samtang siya gitultolan sa espiritu sa Diyos ug mipasidaan nga si bisan kinsa nga modugang o mokuha niining matagnaong pinadayag may tulobagon, dili sa tawo, apan direkta sa Diyos.—1 Ped. 1:10-12; 2 Ped. 1:19-21; Deut. 4:2; 2 Ped. 3:15, 16; Jud. 17, 18; Pin. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Kining debotadong mga ulipon sa Diyos tanan testigo nga ang Bibliya dinasig ug matuod. Dunay daghan ubang pruweba sa pagkakasaligan sa Balaang Kasulatan, uban kanila among hisgotan ubos sa 12 ka ulohan nga mosunod.

4. Sa unsang paagi ang mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan kanunay gilantaw sa mga Hudiyo?

⁴ (1) Sibu sa Kasaysayan. Gikan sa kinasayohang panahon, ang kanonikal nga mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan gidawat sa mga Hudiyo ingon dinasig ug bug-os kasaligan nga mga dokumento. Busa, sa panahon ni David, ang mga hitabo nga girekord gikan sa Genesis ngadto sa Unang Samuel bug-os gidawat ingon matuod nga kasaysayan sa nasod ug sa pagpakiglabot sa Diyos kanila, ug kini giilustrar sa ika-78 ka Salmo, nga mipunting sa kapin 35 niining detalye.

5. Unsa ang testigo sa karaang mga magsusulat labot kang Moises ug sa kodigo sa Kasugoan sa mga Hudiyo?

⁵ Ang mga opositor sa Bibliya kusganong miataki sa Pentateuko, labi na sa pagkakasaligan ug sa awtor. Bisan pa, sa pagdawat sa mga Hudiyo kang Moises ingon magsusulat sa Pentateuko mahimong idugang ang testimonyo sa karaang mga magsusulat, pipila kanila mga kaaway sa mga Hudiyo. Sila Hecataeus sa Abdera, Egiptohanong historyador si Manetho, Lysimachus sa Alejandria, Eupolemus, Tacitus, ug Juvenal tanan mipasidungog kang Moises sa institusyon sa kodigo sa kasugoan nga mipalahi sa mga Hudiyo gikan sa ubang kanasoran, ug ang mayoria klarong minotar nga siya misulat sa iyang mga balaod. Si Numenius, ang Pythagorean nga pilosopo, mihisgot ngani nila Janes ug Jambres ingon Egiptohanong mga saserdote nga misupak ni Moises. (2 Tim. 3:8) Kining mga awtor mikobre sa yugto gikan sa panahon sa Alejandro (ikaupat ka siglo W.K.P.), sa dihang ang mga Grego unang nahimong mapakisayron sa Hudiyong kasaysayan, ngadto ni Emperador Aurelian (ikatulong siglo K.P.). Daghan uban karaang mga magsusulat mihisgot kang Moises ingon lider, magmamando, o maghahatag-balaod. a Ingon sa atong nakita sa unang tun-anan, ang mga diskobre sa arkiyolohiya sagad misuporta sa kasibu sa kasaysayan sa mga hitabo nga girekord sa Bibliya diin ang katawhan sa Diyos nalambigit uban sa palibot nga kanasoran.

6. Unsang testimonyo misuporta sa kasaysayanhong kasibu sa Gregong Kasulatan?

⁶ Apan unsa na man ang Kristohanon Gregong Kasulatan? Wala lamang sila milig-on sa talaan sa Hebreohanong Kasulatan apan sila mismo namatud-ang sibu sa kasaysayan ingon man kasaligan ug susamang dinasig uban sa Hebreohanong Kasulatan. Gipahayag kanato sa mga magsusulat ang ilang nadunggan ug nakita, kay sila saksing-nakakita ug sagad sumasalmot sa mismong mga hitabo nga ilang girekord. Gituohan sila sa linibo sa ilang kadungan. Ang ilang testimonyo nakakaplag sa abundang paglig-on sa mga reperensiya sa karaang mga magsusulat, lakip kanila sila Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny nga Batan-on, Lucian, Celsus, ug sa Hudiyong historyador Josephus.

7. (a) Unsang argumento ang gipresentar ni S. A. Allibone sa superyor nga pangangkon sa pagkakasaligan sa Bibliya? (b) Unsa ang iyang giingon nga sayop niadtong midumili sa ebidensiya?

⁷ Misulat sa The Union Bible Companion, si S. Austin Allibone miingon: “Si Ginoong Isaac Newton . . . halangdon usab ingon kritiko sa karaang mga sinulat, ug gisusi ang Balaang Kasulatan uban ang dakong pag-amping. Unsa ang iyang hukom niining punto? ‘Akong nakaplagan,’ matod niya, ‘ang mas daghan seguradong mga marka sa pagkakasaligan sa Bag-ong Testamento kay sa bisan unsa dibalaan [sekular] nga kasaysayan.’ Si Dr. Johnson miingon nga kita duna sa mas daghang ebidensiya nga si Jesu-Kristo namatay sa Kalbaryo, ingon sa gipahayag sa mga Ebanghelyo, kay sa kang Julius Cesar nga namatay sa Kapitolyo. Kita duna, sa matuod, sa daghan pa. Suknaa si bisan kinsang miangkon nga duda sa kamatuoran sa kasaysayan sa Ebanghelyo kon unsa ang iyang katarongan sa pagtuo nga si Cesar namatay sa Kapitolyo, o nga si Emperador Karlomagno gikoronahan nga Emperador sa Kasadpan ni Papa Leo III. sa 800 . . . Sa unsang paagi nahibalo ka nga ang usa ka tawo ingon ni Carlos I. sukad nabuhi, ug gipunggotan sa ulo, ug nga si Oliver Cromwell nahimong magmamando puli kaniya? . . . Si Ginoong Isaac Newton gipasidunggan uban sa diskobre sa balaod sa grabitasyon . . . Kita mituo sa tanang pahayag nga bag-o pa gihimo labot niining mga tawo; ug nga tungod kita duna sa ebidensiya sa kasaysayan sa ilang kamatuoran. . . . Kon, sa pagpatungha sa maong pruweba ingon niini, dunay modumili sa pagtuo, atong biyaan sila ingon masungiong estupido o waypaglaom nga ignorante. Unsa ang atong ikaingon, nan, niadtong kinsa, waysapayan sa abundang ebidensiya nga karon gipatungha sa pagkakasaligan sa Balaang Kasulatan, miangkon sa ilang kaugalingon nga dikumbensido? . . . Dayag kita may katarongan sa pagtiklop nga ang kasingkasing inay kay ang ulo mao ang sayop;—nga dili sila buot motuo nianang mopaubos sa ilang garbo, ug mopugos kanila sa pagpadayon sa lahi nga mga kinabuhi.” b

8. Sa unsang paagi gipakita ang Kristiyanidad sa Bibliya lahi gikan sa tanan uban nga relihiyon?

 ⁸ Ang kasuperyor sa Kristiyanidad ingon relihiyon kansang mga sumusunod misimba sa kamatuoran gipasiugda ni George Rawlinson, kinsa misulat: “Ang Kristiyanidad—lakip ang sistema sa Daang Testamento, nga mao ang unang ang-ang—lahi kay sa ubang relihiyon sa kalibotan tungod sa tinuod o kasaysayanhong kinaiya niini. Ang mga relihiyon sa Gresya ug Roma, Egipto, Indiya, Persiya, ug sa Silangan naandan, ispikulatibo nga mga sistema, nga wala ngani sa seryoso nangayo sa kasaysayanhong sukaranan. . . . Apan lahi kini sa relihiyon sa Bibliya. Didto, bisan kon kita motan-aw sa Daan o Bag-ong Testamento, sa Hudiyong sistema o sa Kristohanon, makaplagan nato ang usa ka laraw sa doktrina nga gipaluyohan sa kamatuoran; nga depende sa bug-os kanila; nga nada ug waybili kon wala sila; ug mahimong isipon sa tanan praktikal nga katuyoan ingon gitukod na kon sila angay sa pagdawat.” c

9. Iilustrar ang kasibu sa geograpikong reperensiya sa Bibliya.

⁹ (2) Sibu sa Geograpiya ug Geolohiya. Daghang magsusulat mikomento sa talagsaong kasibu sa hubit sa Bibliya sa Yutang Saad ug kanait nga teritoryo. Pananglitan, usa ka Silanganong magpapanaw, si Dr. A. P. Stanley, miingon maylabot sa panaw sa mga Israelita sa kamingawan: “Bisan pa kon ang ilang tukmang ruta wala hibaloi, apan ang talagsaong kinaiya sa yuta kumon kaayo nga ang kasaysayan sa gihapon modawat sa daghan talagsaong ilustrasyon. . . . Ang okasyonal nga tubod, ug atabay, ug sapa, sumala sa mga pahibalo sa ‘mga tubig’ sa Mara; ‘mga tubod’ sa . . . Elim; ‘sapa’ sa Horeb; ‘atabay’ sa mga anak-babaye ni Jetro, uban sa ‘pasungan’ o mga tanke, sa Midian. Ang katanoman mao ra gihapon ingon sa giangkon sa kasaysayan ni Moises.” d Sa talaan sa Egipto, ang kasibu makita dili lamang sa naandang hubit sa teritoryo—sa tabunok nga kayutaan sa lugas, sa Suba Nilo ug sa kabugangan sa daplin (Gen. 41:47-49; Ex. 2:3), sa katubigan niini sa ‘kasubaan, kakanalan, kadanawan, ug pundong katubigan’ (Ex. 7:19), sa ‘lino, sebada, trigo, ug senteno’ (Ex. 9:31, 32)—apan usab sa mga ngalan ug mga dapit sa lungsod.

10. Sa unsang paagi ang modernong mga siyentista gigantihan sa pagsunod sa rekord sa Bibliya?

¹⁰ Mao kana ang pagsalig nga gipahaluna sa rekord sa geolohiya ug geograpiya sa Bibliya sa pipila ka moderno-adlaw nga mga siyentista nga ilang gisunod kini ingon giya ug maayo kaayong gigantihan. Pipila ka tuig kanhi, usa ka bantogang geologo, si Dr. Ben Tor, misunod sa kasulatan: “Kay si Jehova nga imong Diyos modala kanimo sa usa ka maayong yuta, . . . yuta nga ang mga bato puthaw.” (Deut. 8:7, 9) Pipila ka milya gikan sa Berseba, iyang nakaplagan ang dagkong pangpang nga dasok sa pula-itom nga mineral. Nia ang gibanabana 13.6 ka milyon metrika tonelada sa ubos-grado nga mineral. Sa ulahi, ang mga inhenyero nakadiskobre sa gitas-on 1.5 ka kilometro sa ekselente nga mineral sa ibabaw-bato, 60 ngadto 65 porsiyento sa puro puthaw. Si Dr. Joseph Weitz, iladong awtoridad sa balik-lasang sa Israel, miingon: “Ang unang kahoy nga gitanom ni Abraham sa yuta sa Berseba mao ang tamarisko.” “Misunod kaniya, upat ka tuig kanhi among gitanom ang duha ka milyon sa samang dapit. Husto si Abraham. Ang tamarisko usa sa pipila ka kahoy nga among nakaplagan nga mabuhi sa habagatan diin ang tinuig nga ulan ubos sa unom ka pulgada.” e Ang basahon Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, ni Nogah Hareuveni, midugang: “Dayag nga ang Patriarka Abraham wala lamang sa yano mitanom sa bisan unsang kahoy pag-abot sa Berseba. . . . Iyang gipili ang kahoy kansang landong mas bugnaw kay sa nianang ubang kahoy. Dugang pa, ang [tamarisko] makalahutay sa init ug hataas nga hulaw pinaagi sa pagpadala sa mga gamot niini lalom sa pagkaplag sa ubos-yuta nga tubig. Dili katingalahan, ang [tamarisko] mipabilin hangtod niining adlawa sa palibot sa Berseba.” f—Gen. 21:33.

11. Sa unsang paagi si Propesor Wilson testigo sa kasibu sa Bibliya?

¹¹ Mahitungod sa mga detalye ingon sa mga pahayag sa kronolohiya ug geograpiya sa Bibliya, si Propesor R. D. Wilson misulat sa A Scientific Investigation of the Old Testament, panid 213-14: “Ang mga pahayag sa kronolohiya ug geograpiya mas sibu ug kasaligan kay niadtong gitagana sa uban karaang mga dokumento; ug ang mga asoy sa biyograpiya ug ubang kasaysayan kahibudnganan nga harmonya sa ebidensiya nga gitagana sa gawas-biblikal nga mga dokumento.”

12. Sa unsang paagi ang kamatuoran haom sa rekord sa Bibliya sa sinugdan sa katawhan?

¹² (3) Rasa ug Pinulongan sa Katawhan. Sa basahon After Its Kind, si Byron C. Nelson miingon: “Ang gihimo mao ang tawo, dili ang Negro, Intsik, Europeano. Duha ka tawo kinsa gipaila sa Bibliya ingon Adan ug Eva gilalang, gikan kanila pinaagi sa natural nga kagikan ug kalahian ang tanan nagkadaiyang tawo nga naa sa nawong sa yuta. Ang tanang rasa sa katawhan, waysapayan sa kolor o gidak-on, usa ka natural nga matang. Tanan sila samag hunahuna, samag pagbati, samag pisikal nga katukoran, sayong makaminyoay, ug takos sa pagpatunghag liwat uban sa samang kinaiya. Ang tanang rasa gikan sa duha ka kumon nga ginikanan kinsa hingpit-giporma sa kamot sa Maglalalang.” g Kini ang testimonyo sa Genesis 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Buh. 17:26; ug Roma 5:12.

13. Unsa ang giingon sa usa ka arkiyologo mahitungod sa sentrong punto diin mikatap ang karaang mga pinulongan?

¹³ Mahitungod sa talaan sa Bibliya sa sentro diin misugod ang pagkatap sa karaang pinulongan, ang arkiyologo si Sir Henry Rawlinson miingon nga “kon kita giyahan sa yanong kinasang-an sa mga dalan sa  pinulongan, ug independiyente sa tanang reperensiya sa kasulatanhong rekord, kita sa gihapon tultolan sa kapatagan sa Sinar, ingon sentro diin ang lainlaing linya mikatay.” h—Gen. 11:1-9.

14. (a) Unsa lamang ang mopahaluna sa Bibliya nga aparte ingon dinasig sa Diyos? (b) Unsang makataronganong panlantaw ang gipresentar lamang sa Bibliya, ug sa unsang paagi ang kapraktikal niini abot sa tagsa ka aspeto sa matag adlaw nga kinabuhi?

¹⁴ (4) Praktikalidad. Kon wala nay laing pruweba sa pagkakasaligan nga mabatonan, ang matarong mga prinsipyo ug moral nga mga sukdanan sa Bibliya mopalahi niini ingon produkto sa langitnong hunahuna. Dugang pa, ang praktikalidad niini abot sa tanang aspeto sa matag adlaw nga kinabuhi. Walay laing basahon mihatag kanato sa makataronganong panlantaw sa sinugdan sa tanang butang, lakip ang katawhan, ug sa katuyoan sa Maglalalang nganha sa yuta ug tawo. (Gen., kap. 1; Isa. 45:18) Ang Bibliya mitug-an kanato ngano ang tawo mamatay ug ngano ang pagkadaotan milungtad. (Gen., kap. 3; Roma 5:12; Job, kap. 1, 2; Ex. 9:16) Gipahaluna niini ang kinatas-ang sukdanan sa hustisya. (Ex. 23:1, 2, 6, 7; Deut. 19:15-21) Mihatag kini sa hustong tambag sa kalabotan sa negosyo (Lev. 19:35, 36; Prov. 20:10; 22:22, 23; Mat. 7:12); hinlo moral nga paggawi (Lev. 20:10-16; Gal. 5:19-23; Heb. 13:4); relasyon sa uban (Lev. 19:18; Prov. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mat. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); kaminyoon (Gen. 2:22-24; Mat. 19:4, 5, 9; 1 Cor. 7:2, 9, 10, 39); relasyon sa pamilya ug katungdanan sa bana, asawa, ug kabataan (Deut. 6:4-9; Prov. 13:24; Efe. 5:21-23; 6:1-4; Col. 3:18-21; 1 Ped. 3:1-6); hustong tinamdan sa mga magmamando (Roma 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Ped. 2:13, 14); matinud-anong buhat ingon man relasyon sa agalon-ulipon ug amo-empliyado (Efe. 4:28; Col. 3:22-24; 4:1; 1 Ped. 2:18-21); hustong panag-uban (Prov. 1:10-16; 5:3-11; 1 Cor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Heb. 10:24, 25); paghusay sa kasungian (Mat. 18:15-17; Efe. 4:26); ug daghan ubang butang hinongdanong miapektar sa atong matag adlaw nga kinabuhi.

15. Unsang tambag sa Bibliya sa mental ug pisikal nga kahimsog ang nakit-an nga praktikal?

¹⁵ Gitagana usab sa Bibliya ang bililhong mga pahimangno mahitungod sa pisikal ug mental nga kahimsog. (Prov. 15:17; 17:22) Sa bag-o pang mga tuig, gidemostrar sa panukiduki medikal nga ang pisikal nga kahimsog sa tawo sa matuod apektado sa iyang mental nga tinamdan. Pananglitan, gipakita sa mga pagtuon nga ang mga tawo daling mopahayag sa kasuko sagad duna sa kinatas-ang nibel sa prisyon sa dugo. Gitaho sa uban nga ang kasuko mopatungha sa kapugwat sa kasingkasing, labad sa ulo, sunggo, kalipong, o kawalay katakos sa paglitok. Bisan pa, ang Bibliya dugay na kanhi misaysay: “Ang usa ka kalmang kasingkasing mao ang kinabuhi sa unodnong organismo.”—Prov. 14:30; itandi ang Mateo 5:9.

16. Unsa ang pipila sa mga pahayag sa kamatuoran sa Bibliya nga mas una sa ilang pagkadiskobre sa siyensiya?

¹⁶ (5) Sibu sa Siyensiya. Bisan pa ang Bibliya dili pamatbat sa siyensiya, diin kini mitandog sa siyentipikonhong mga butang, kini nakaplagan nga sibu ug harmonya sa matuod siyentipikonhong diskobre ug kahibalo. Ang rekord niini sa han-ay sa paglalang, lakip ang kinabuhing mananap (Gen., kap. 1); ang kalingin, o bolahon sa yuta (Isa. 40:22); ug ang pagbitay sa yuta sa “wala” mas una kay sa siyentipikonhong diskobre niining kamatuoran. (Job 26:7) Gidemostrar sa modernong pisiolohiya ang kamatuoran sa Kasulatanhong pahayag nga “dili ang tanang unod samang unod,” ang estruktura sa selula sa unod sa usa ka matang lahi gikan nianang sa lain, ang tawo duna sa iya mismong unikong “unod.” (1 Cor. 15:39) i Sa natad sa soolohiya, giklase sa Levitico 11:6 ang kuneho uban sa mousap nga mga mananap. Kini kanhi giyam-iran, apan karon nakaplagan sa siyensiya nga hilison usab sa kuneho ang pagkaon niini. j

17. Sa unsang paagi ang Bibliya gipakita nga husto sa medikal?

¹⁷ Ang pahayag nga ang ‘kinabuhi sa unod naa sa dugo’ sa modernong panahon giila ingon sukaranang kamatuoran sa siyensiya medikal. (Lev. 17:11-14) Gipaila sa Kasugoan ni Moises kon unsang mananap, langgam, ug isda ang “hinlo” sa tawhanong pagkaon, ug wala gilakip niini ang peligrosong pagkaon. (Lev., kap. 11) Gipangayo sa Kasugoan nga sa kampamento militar, ang tawhanong hugaw kinahanglan tabonan, sa ingon mitagana sa dakodakong proteksiyon sa dala-langaw makatakod nga balatian, ingon sa disenteriya ug tipos-hilanat. (Deut. 23:9-14) Bisan karon, sa pipila ka kayutaan ang grabeng mga suliran sa kahimsog milungtad tungod sa dihustong pagpahiluna sa tawhanong biya. Ang katawhan sa maong kayutaan mahimong mas himsog kon ilang sundon ang tambag sa Bibliya sa kahindikan.

18. Unsang laing ilustrasyon sa siyentipikonhong kasibu sa Bibliya ang gihatag?

¹⁸ Girekumenda sa Bibliya ang diyotay nga bino “alang sa imong tiyan” ug “balatian.” (1 Tim. 5:23) Si Dr. Salvatore P. Lucia, propesor sa medisina sa Tunghaan sa Medisina sa Unibersidad sa California, misulat: “Ang bino mao ang labing karaang ilimnon sa pagkaon ug labing importante nga ahente sa medisina nga padayon gigamit latas sa kasaysayan sa katawhan.” k

19. Sa unsang paagi ang kasibu sa mga sinulat ni Lucas ikailustrar?

¹⁹ (6) Kultura ug Kustombre. Si A. Rendle Short misulat sa Modern Discovery and the Bible, mahitungod sa basahon sa Mga Buhat: “Romanhon nga kustombre ang pagmando sa mga probinsiya sa ilang halayo-halapad nga imperyo pinaagi sa pagpadayon taman sa luwas nga mahimo nila sa lokal nga sistema sa administrasyon, ug ingon sangpotanan ang mga awtoridad sa lainlaing distrito duna sa daghan lainlaing  ngalan. Walay mausa, gawas kon siya maalinggatong pumapanaw o makugihong estudyante sa mga rekord, ang posible nga makahatag niining tanan sa hataas nga katilingban sa ilang husto nga titulo. Usa kini sa labing matukiong pagsulay sa sentido sa kasaysayan ni Lucas nga siya kanunay nakamaniho sa pagbaton sa hingpit nga kasibu. Sa daghang kaso ang ebidensiya lamang sa usa ka salapi, o inskripsiyon, ang mihatag kanato sa kinahanglanong impormasyon sa pagmatuod kaniya; ang ilado Romanhong mga historyador wala mangahas sa ilang kaugalingon sa mao kalisod nga natad. Busa gitawag ni Lucas sila Herodes ug Lisanias nga mga tetrarka; mao man si Josephus. Si Herodes Agripa, kinsa mipatay kang Santiago sa espada ug mibalhog kang Pedro sa bilanggoan, gitawag hari; gisuginlan kita ni Josephus sa unsang paagi siya nahimong mahigalaon sa Roma kang Gaius Cesar (Caligula) ug gigantihan sa harianong titulo sa dihang si Caligula nahimong emperador. Ang gobernador sa Sipro, si Sergio Paulo, gitawag prokonsul. . . . Didugay sa una, ang Sipro nahimong probinsiya sa imperyo, ug gimandoan sa proprætor o legatus, apan sa panahon ni Pablo, ingon gipakita sa mga salapi sa Sipro, sa Grego ug Latin, ang hustong titulo mao ang prokonsul. Usa ka Gregong inskripsiyon nga nakaplagan sa Soloi sa amihanang baybayon sa Sipro gipetsahan ‘sa pagkaprokonsul ni Paulo’ . . . Sa Tesalonica ang dungganong mga tawo sa siyudad nagbaton sa daw talagsaong titulo sa mga politarka [mga magmamando sa siyudad, Buhat 17:6, nota sa ubos], ngalan nga wala hiilhi sa klasikal nga literatura. Mahimong dili kita sinati niini, gawas sa paggamit ni Lucas niini, kon dili pa sa kamatuoran nga kini makita sa mga inskripsiyon. . . . Ang Akaya ubos ni Augustus usa ka senado probinsiya, ubos ni Tiberio kini direkta ubos sa emperador, apan ubos ni Claudio, ingon sa gitug-an kanato ni Tacitus, mibalik kini sa senado, ug busa ang hustong titulo ni Gallio [Buhat 18:12] mao ang prokonsul. . . . Si Lucas samang malipayon, samang sibu, sa iyang geograpiya ug sa iyang kasinatian sa pagpanaw.” l

20. Sa unsang paagi ang mga sinulat ni Pablo sibu nga mibanaag sa panahon diin siya nagkinabuhi ug misulat?

²⁰ Sibu nga gibanaag sa mga sulat ni Pablo ang luyong impormasyon sa iyang panahon ug gipakita nga siya saksing-nakakita sa mga butang gisulat. Pananglitan, ang Filipos usa ka kolonya militar kansang mga lungsoranon labi na garboso sa ilang Romanhong pagkalungsoranon. Gitambagan ni Pablo ang mga Kristohanon didto nga ang ilang pagkalungsoranon sa mga langit. (Buh. 16:12, 21, 37; Fil. 3:20) Ang Efeso siyudad nga nabantog sa mga arte sa madyik ug mga buhat espiritistikanhon. Gitudloan ni Pablo ang mga Kristohanon didto kon sa unsang paagi sila moarmas sa ilang kaugalingon aron dili mahimong tukbonon sa mga demonyo, ug sa samang panahon, iyang gihatag ang sibu nga hubit sa armadura sa Romanhong sundalo. (Buh. 19:19; Efe. 6:13-17) Ang kustombre sa Romanhong mga mananaog sa pagpanguna sa madaogong martsa uban sa prusisyon sa mga bihag, uban kanila hubo, gigamit sa ilustrasyon. (2 Cor. 2:14; Col. 2:15) Sa 1 Corinto 1:22, ang nagkalahi nga panlantaw sa mga Hudiyo ug mga Grego gipakita. Sa maong mga butang gibanaag sa Kristohanong mga magsusulat ang kasibu ni Moises, magsusulat sa Pentateuko, diin si George Rawlinson miingon: “Ang etolohiyanhon nga kasibu sa Pentateuko labot sa mga batasan ug mga kustombre sa Silangan sa naandan, wala kwestiyona sukad masukad.” a

21. (a) Hatag mga panig-ingnan sa kaprangka sa mga magsusulat sa Bibliya. (b) Sa unsang paagi kini milig-on sa kumpiyansa sa Bibliya ingon kamatuoran?

²¹ (7) Kaprangka sa mga Magsusulat sa Bibliya. Latas sa Bibliya, ang wala managanang kaprangka sa mga magsusulat niini kusganong pruweba sa pagkakasaligan niini. Si Moises, pananglitan, madayganong mitug-an sa iya mismong sala ug sa hukom sa Diyos nga siya ug ang iyang igsoon, si Aaron, dili mosulod sa Yutang Saad. (Num. 20:7-13; Deut. 3:23-27) Ang mga sala ni David sa duha ka okasyon ingon man sa apostasiya sa iyang anak si Solomon hayag nga gihikyad. (2 Sam., kap. 11, 12, 24; 1 Hari 11:1-13) Gisulat ni Jonas ang iya mismong dikamasinugtanon ug sa resulta niini. Ang tibuok nasod sa Israel gikondenar halos sa tanang magsusulat sa Hebreohanong Kasulatan, tanan kanila mga Hudiyo, alang sa kadimasinugtanon niini sa Diyos, sa mismong rekord nga gimahal ug gidawat sa mga Hudiyo ingon mga pahayag sa Diyos ug matuod nga kasaysayan sa ilang nasod. Ang Kristohanong mga magsusulat prangka usab. Gibutyag sa tanang upat ka magsusulat sa Ebanghelyo ang paglimod ni Pedro ni Kristo. Ug gidapit sa pagtagad ni Pablo ang seryosong sayop ni Pedro sa butang maylabot sa pagtuo sa paghimog kalahian taliwala sa mga Hudiyo ug mga Hentil sa Kristohanong kongregasyon sa Antioquia. Kini milig-on sa kumpiyansa sa Bibliya ingon kamatuoran sa dihang maamgohan nato nga ang mga magsusulat niini wala mopalingkawas sa bisan usa, bisan sa ilang kaugalingon, sa intereses sa paghimo sa kasaligang rekord.—Mat. 26:69-75; Mar. 14:66-72; Luc. 22:54-62; Juan 18:15-27; Gal. 2:11-14; Juan 17:17.

22. Unsa pa ang pamatuod nga ang Bibliya tinuod Pulong sa Diyos, ug alang sa unsang katuyoan kini gisulat?

²² (8) Harmonya sa mga Magsusulat. Ang Bibliya gisulat latas sa yugto sa kapin 1,600 ka tuig sa mga 40 ka magsusulat, nga harmonya. Kini labing kanat gitagtag sa labihan ka dakong gidaghanon waysapayan sa kinabangisan nga oposisyon ug sa labihan ka kusganong paningkamot sa paglaglag niini. Kining kamatuoran motabang sa pagpamatuod nga kini mao ang giangkon niini, ang Pulong sa labing gamhanan nga Diyos, ug nga kini sa matuod “mapuslanon sa pagtudlo, sa pagbadlong, sa pagtul-id sa mga butang, sa pagmatuto sa pagkamatarong.”—2 Tim. 3:16. b

23. Unsang konsistente nga tema usab pamatuod sa kadinasig sa Bibliya? Iilustrar.

 ²³ Ang kadinasig niini gipakita sa bug-os nga kakonsistente sa pagpasiugda niini sa tema sa pagbalaan sa ngalan ni Jehova pinaagi sa iyang Gingharian ubos ni Kristo. Pipila sa talagsaong hitabo mao:

Gen. 3:15 Saad sa Binhi nga molaglag sa

Bitin

Gen. 22:15-18 Tanang nasod mopanalangin sa ilang

kaugalingon pinaagi sa binhi ni

Abraham

Ex. 3:15; 6:3 Gipasiugda sa Diyos ang iyang

memoryal nga ngalan, Jehova

Ex. 9:16; Roma 9:17 Gipahayag sa Diyos ang katuyoan sa

pagpahayag sa iyang ngalan

Ex. 18:11; Si Jehova labaw sa tanan uban nga

Isa. 36:18-20;37:20, 36-38; mga diyos

Jer. 10:10, 11

Ex. 20:3-7 Ngalan gitahod sa Diyos, nangayo sa

ekslusibong debosyon

Job, kap. 1, 2 Matarong pagkasoberano ni Jehova

ug ang tinamdan ug integridad sa

tawo niini

Job 32:2; 35:2; 36:24; 40:8 Bindikasyon sa Diyos gipasiugda

Isa. 9:7 Mainitong misuporta ang Diyos sa

walay kataposan nga Gingharian

sa iyang Anak

Dan. 2:44; 4:17, 34; Importansiya sa Gingharian sa

Dan 7:13, 14 Diyos pinaagi sa “anak sa tawo”

Ezeq. 6:10; 38:23 Ang katawhan “kinahanglan makaila

nga ako si Jehova.” Kining

pahayag makita kapin 60 ka

beses sa tagna ni Ezequiel

Mal. 1:11 Ngalan sa Diyos mahimong dako

taliwala sa kanasoran

Mat. 6:9, 10, 33 Pangunang importansiya ang

pagbalaan sa ngalan sa Diyos

pinaagi sa iyang Gingharian

Juan 17:6, 26 Gipahayag ni Jesus ang ngalan sa

Diyos

Buh. 2:21; Roma 10:13 Ngalan ni Jehova sangpiton alang

sa kaluwasan

Roma 3:4 Diyos pamatud-an nga matuod, bisan

pa tagsa ka tawo bakakon

1 Cor. 15:24-28 Gingharian itunol balik sa Diyos;

Diyos mahimong tanang butang sa

tanan

Heb. 13:15 Mga Kristohanon kinahanglan

mopahayag sa publiko sa ngalan

ni Jehova

Pin. 15:4 Ngalan ni Jehova himayaon sa

tanang kanasoran

Pin. 19:6 Ngalan ni Jehova dayegon human sa

kalaglagan sa Bantogang

Babilonya

24. (a) Sa unsang paagi ang integridad sa sayong mga Kristohanon gilig-on sa kamatinud-anon sa “Kristohanong Sugilanon”? (b) Unsang uban nga pruweba ang naa nga ang mga magsusulat sa Bibliya mirekord sa kamatuoran, dili sa mito?

²⁴ (9) Integridad sa mga Saksi. Mahitungod sa gibug-aton nga mahimong ikahatag sa testimonyo sa sayong mga Kristohanon—mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ingon man sa uban—si George Rawlinson miingon: “Ang sayong mga kumbertido nahibalo nga mahimo sila sa bisan unsang panahon tawgon sa pag-antos sa kamatayon alang sa ilang relihiyon. . . . Ang matag sayong magsusulat nga milaban sa Kristiyanidad, pinaagi sa kamatuoran sa iyang paglaban, miharong sa sibil nga gahom, ug mirisgo sa iyang kaugalingon sa samang dadangatan. Sa dihang ang pagtuo usa ka butang sa kinabuhi ug kamatayon, ang mga tawo dili mosagop sa unang kredo nga nahitabong nakadapit sa ilang handuraw; ni hayag nga ibutang nila ang ilang kaugalingon sa mga ranggo sa gilutos nga sekta, gawas kon ilang gitimbang ug maayo ang mga pangangkon sa relihiyon nga ilang giangkon, ug gikumbensir ang ilang kaugalingon nga kini ang kamatuoran. Klaro nga ang sayong mga kumbertido duna sa paagi sa pagtino sa kasaysayanhong kasibu sa Kristohanong sugilanon nga dili nato mahimo; makasusi sila ug makasukitsukit sa mga saksi—makatandi sa ilang daghang talaan—makapakisayod kon giunsa pagdawat ang ilang mga pahayag sa ilang mga kaaway—makakonsulta sa mga dokumento Hetino sa panahon—bug-os ug kompleto nga ayagon ang ebidensiya. . . . Tanan kini—ug kinahanglan hinumdoman nga ang ebidensiya anam-anam—milangkob sa lawas sa pruweba nga panagsa ra mapatungha labot sa bisan unsang hitabo nga iya sa halayong panahon; ug milig-on luyo sa tanan rasonable nga duda sa kamatuoran sa Kristohanong Sugilanon. Wala bisan sa usa ka bahin . . . nga kanang sugilanon duna sa mistikong kinaiya. Kini usa ka sugilanon, gisugilon nga waykalainan, samtang ang mga mito kunokuno ug daghan-porma; kini gisambog nga dimatangkas uban sa sibil nga kasaysayan sa panahon, diin kini bisan diin girepresentahan sa talagsaong kasibu, samtang ang mga mito mituis ug mihalili sa sibil nga kasaysayan; kini puno sa yanong detalye, nga tinuyong gilihayan sa mga mito; kini dagaya sa praktikal nga instruksiyon sa kinatin-awan ug kinayanohang matang, samtang ang mga mito mitudlo sa pasumbingay. . . . Ang yanong kahinangop, kamaunongon, maampingong kasibu, puro nga gugma sa kamatuoran, mao ang labing tataw nga kinaiya sa mga magsusulat sa Bag-ong Testamento, kinsa dayag mihisgot sa kamatuoran, dili sa handurawan . . . Sila misulat ‘aron kita mahibalo sa kapihoan niadtong mga butang’ nga ‘labing seguro gituohan’ sa ilang adlaw.” c—Itandi ang Lucas 1:1, 4.

25. Unsa ang talagsaon mipasundayag sa pagkakasaligan sa Bibliya?

²⁵ Ang makabibihag nga natad nga gikobrehan sa Bibliya mao kanang sa balaang tagna. Ang pagkakasaligan sa Bibliya sa dakong paagi gipasundayag sa katumanan sa daghang tagna, tanan mipakita sa talagsaon pasiunang panan-awon ni Jehova sa pagtagna sa umaabot. Kining matagnaong Pulong sa matuod “usa ka lamparahan nga midan-ag sa mangiob nga dapit,” ug ang pagmatngon niini molig-on sa pagtuo niadtong naninguha sa paglabang buhi hangtod ang  tanang tagna sa Gingharian matuman sa walay kataposan bag-ong kalibotan sa Diyos sa pagkamatarong. Ang tulo ka talaan nga misunod dugang pruweba sa pagkakasaligan sa Bibliya sa pagpakita sa daghan niining matagnaong katumanan, ingon man sa harmonya sa tibuok Hebreohanon ug Gregong Kasulatan. Uban sa paglabay sa panahon, ang Bibliya misidlak nga mas dan-ag ug mas dan-ag pa sa kasanag ingon matuod “dinasig sa Diyos ug mapuslanon.”—2 Ped. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Chart sa panid 343, 344]

(10) TALAGSAONG MGA TAGNA MAYLABOT KANG JESUS UG SA ILANG KATUMANAN

Tagna Hitabo Katumanan

Gen. 49:10 Matawo sa tribo ni Mat. 1:2-16;

Juda Luc. 3:23-33;

Heb. 7:14

Sal. 132:11; Gikan sa pamilya ni Mat. 1:1, 6-16; 

Isa. 9:7; David nga anak Mat 9:27; 15:22; 

Isa 11:1, 10 ni Isai Mat 20:30, 31;

Mat 21:9, 15; 22:42;

Mar. 10:47, 48;

Luc. 1:32; 2:4;

Luc 3:23-32;

Luc 18:38, 39;

Buh. 2:29-31;

Buh 13:22, 23;

Roma 1:3; 15:8, 12

Miq. 5:2 Matawo sa Betlehem Luc. 2:4-11; Juan 7:42

Isa. 7:14 Matawo sa usa Mat. 1:18-23;

ka birhen Luc. 1:30-35

Jer. 31:15 Mga bata patyon human Mat. 2:16-18

sa iyang pagkatawo

Ose. 11:1 Tawgon gawas sa Egipto Mat. 2:15

Mal. 3:1; 4:5; Dalan giandam una Mat. 3:1-3; 11:10-14;

Isa. 40:3; 17:10-13;

Mar. 1:2-4;

Luc. 1:17, 76; 3:3-6;

Luc 7:27;

Juan 1:20-23; 3:25-28;

Buh. 13:24; 19:4

Dan. 9:25 Mopadayag ingon Mopresentar sa iyang

Mesiyas sa kataposan kaugalingon sa bawtismo

sa 69 ka “semana” ug dihogan sumala sa

iskedyul sa 29 K.P.

(Luc. 3:1, 21, 22)

Isa. 61:1, 2 Gikomisyon Luc. 4:18-21

Isa. 9:1, 2 Ministeryo mopahinabo Mat. 4:13-16

sa katawhan sa

Neptaliug Sabulun

sa pagkakita sa

dakong kahayag

Sal. 78:2 Mosulti uban sa mga Mat. 13:11-13, 31-35

ilustrasyon

Isa. 53:4 Mopas-an sa atong Mat. 8:16, 17

balatian

Sal. 69:9 Mainiton sa balay ni Mat. 21:12, 13;

Jehova Mar. 11:15-18;

Luc. 19:45, 46;

Juan 2:13-17

Isa. 42:1-4 Ingon alagad ni Mat. 12:14-21

Jehova, dili

makig-away sa

kadalanan

Isa. 53:1 Dili tuohan Juan 12:37, 38;

Roma 10:11, 16

Zac. 9:9; Mosulod sa Jerusalem Mat. 21:1-9; 

Sal. 118:26 sakay sa nating asno; Mar. 11:7-11;

dayegon ingon hari Luc. 19:28-38;

ug usa nga moanhi sa Juan 12:12-15

ngalan ni Jehova

 Isa. 28:16; Isalikway, apan Mat. 21:42, 45, 46; 

Isa 53:3; nahimong pangulong Buh. 3:14; 4:11; 

Sal. 69:8; batong pamag-ang 1 Ped. 2:7

Sal 118:22, 

Sal 118:23

Isa. 8:14, 15 Mahimong batong Luc. 20:17, 18;

kapangdolan Roma 9:31-33;

1 Ped. 2:8

Sal. 41:9; Usa ka apostol Mat. 26:47-50; 

Sal 109:8 dimatinumanon Juan 13:18, 26-30;

moluib kang Jesus Ju 17:12; 18:2-5;

Buh. 1:16-20

Zac. 11:12 Luiban sa 30 ka buok Mat. 26:15; 27:3-10;

salapi Mar. 14:10, 11

Zac. 13:7 Mga disipolo mokatag Mat. 26:31, 56;

Juan 16:32

Sal. 2:1, 2 Romanhong mga gahom Mat. 27:1, 2;

ug mga lider sa Mar. 15:1, 15;

Israel molihok Luc. 23:10-12;

tingob batoksa Buh. 4:25-28

dinihogan ni Jehova

Isa. 53:8 Husayon ug kondenahon Mat. 26:57-68; 27:1, 2,

Mat 27:11-26;

Juan 18:12-14,

Ju 18:19-24, 28-40;

Ju 19:1-16

Sal. 27:12 Palso nga mga saksi Mat. 26:59-61;

gamiton Mar. 14:56-59

Isa. 53:7 Hilom atubangan sa mga Mat. 27:12-14;

magsusumbong Mar. 14:61; 15:4, 5;

Luc. 23:9; Juan 19:9

Sal. 69:4 Dumtan nga Luc. 23:13-25;

wayhinongdan Juan 15:24, 25;

1 Ped. 2:22

Isa. 50:6; Sagpaon, luwaan Mat. 26:67; 27:26, 30; 

Miq. 5:1 Juan 18:22; 19:3

Sal. 22:16, Ilansang Mat. 27:35;

nsu. Mar. 15:24, 25;

Luc. 23:33;

Juan 19:18, 23;

Ju 20:25, 27

Sal. 22:18 Mga bisti ripahan Mat. 27:35;

Juan 19:23, 24

Isa. 53:12 Isipon uban sa mga Mat. 26:55, 56; 27:38;

makasasala Luc. 22:37

Sal. 22:7, 8 Yubiton samtang Mat. 27:39-43;

gilansang sa kahoy Mar. 15:29-32

Sal. 69:21 Hatagan sa suka ug Mat. 27:34, 48;

apdo Mar. 15:23, 36

Sal. 22:1 Gibiyaan sa Diyos Mat. 27:46;

sa mga kaaway Mar. 15:34

Sal. 34:20; Walay mabali nga mga Juan 19:33, 36

Ex. 12:46 bukog

Isa. 53:5; Duslakon Mat. 27:49; 

Zac. 12:10 Juan 19:34, 37;

Pin. 1:7

Isa. 53:5, 8, Ihalad sa kamatayon Mat. 20:28; Juan 1:29; 

Isa 53:11, sa pagpas-an sa mga Roma 3:24; 4:25; 

Isa 53:12 sala ug buksan ang 1 Cor. 15:3;

dalan sa matarong Heb. 9:12-15;

baroganan uban sa 1 Ped. 2:24;

Diyos 1 Juan 2:2

Isa. 53:9 Ilubong uban sa dato Mat. 27:57-60;

Juan 19:38-42

Jonas 1:17; Sa lubnganan sulod sa Mat. 12:39, 40; 16:21; 

Jon 2:10 mga bahin sa tulo ka Mat 17:23; 20:19;

adlaw, unya banhawon Mat 27:64; 28:1-7;

Buh. 10:40;

1 Cor. 15:3-8

Sal. 16:8-11, Banhawon sa dili pa Buh. 2:25-31; 13:34-37

nsu. madunot

Sal. 2:7 Ipahayag ni Jehova Mat. 3:16, 17;

siya Iyang Anak Mar. 1:9-11;

pinaagi sa Luc. 3:21, 22;

pagkapanganak Buh. 13:33; Roma 1:4;

sa espiritu Heb. 1:5; 5:5

ug pagkabanhaw

Mga Pangutana sa tsart “Talagsaong mga Tagna Maylabot kang Jesus ug sa Ilang Katumanan”:

(a) Unsang mga tagna labot sa iyang pagkatawo ang mipahaluna kang Jesus sa linya sa pagka-Mesiyas?

(b) Unsang mga tagna ang natuman sa sinugdan sa ministeryo ni Jesus?

(c) Sa unsang paagi gituman ni Jesus ang tagna pinaagi sa iyang ministeryo?

(d) Unsang mga tagna ang natuman sulod sa kataposan pipila ka adlaw una sa husay ni Jesus?

(e) Sa unsang paagi ang tagna natuman sa panahon sa iyang husay?

(f) Unsang mga tagna mitimaan sa iyang aktuwal nga paglansang, kamatayon, ug pagkabanhaw?

[Chart sa panid 344-346]

(11) MGA PANIG-INGNAN SA UBANG MGA TAGNA SA BIBLIYA NGA NATUMAN

Tagna Hitabo Katumanan

Gen. 9:25 Mga Kanaanhon mahimong Jos. 9:23, 27;

mga alagad sa Israel Maghu. 1:28;

1 Hari 9:20, 21

Gen. 15:13, 14; Israel mogula sa Ex. 12:35, 36; 

Ex. 3:21, 22 Egipto uban sa Sal. 105:37

daghang kabtangan

sa dihang hukman sa

Diyos ang maulipon

nga nasod

Gen. 17:20; Ismael mopatunghag Gen. 25:13-16; 

Gen 21:13, 12 ka panguloug 1 Cron. 1:29-31 Gen 21:18 mahimong dakong nasod

Gen. 25:23; Mga Edomhanon mopuyo Gen. 36:8; 

Gen 27:39, layo sa tabunok nga Deut. 2:4, 5; 

Gen 27:40 yuta, moalagad sa mga 2 Sam. 8:14;

Israelita, ug 2 Hari 8:20;

usahay moalsa 1 Cron. 18:13;

2 Cron. 21:8-10

Gen. 48:19, 22 Epraim mahimong mas Num. 1:33-35;

dako kang Manases, Deut. 33:17;

ug matag tribo modawat Jos. 16:4-9; 17:1-4

ug panolondon

 Gen. 49:7 Simeon ug Levi katagon Jos. 19:1-9; 21:41, 42

sa Israel

Gen. 49:10 Harianong liderato 2 Sam. 2:4;

mogikan sa Juda 1 Cron. 5:2;

Mat. 1:1-16;

Luc. 3:23-33;

Heb. 7:14

Deut. 17:14 Israel mangayog 1 Sam. 8:4, 5, 19, 20

monarkiya

Deut. 28:52, Israel silotan sa Natuman sa Samarya

Deu 28:53, kadimatinumanon; sa 740 W.K.P.

Deu 28:64-66, kasiyudaran likosan, (2 Hari 17:5-23), sa

Deu 28:68 moadto sa kaulipnan Jerusalem sa 607 W.K.P.

(Jer. 52:1-27), ug sa

Jerusalem usab sa

70 K.P.

Jos. 6:26 Silot sa pagtukod usab 1 Hari 16:34

sa Jerico

1 Sam. 2:31 Linya ni Eli gitunglo 1 Sam. 4:11, 17, 18; 

1 Sa 2:34; 1 Hari 2:26, 27, 35

1 Sa 3:12-14

1 Hari 9:7, 8; Templo laglagon kon 2 Hari 25:9; 

2 Cron. 7:20, ang Israel mahimong 2 Cron. 36:19; 

2 Cr 7:21 apostata Jer. 52:13;

Lam. 2:6, 7

1 Hari 13:1-3 Altar ni Jeroboam 2 Hari 23:16-18

hugawan

1 Hari 14:15 Pagkapukan sa 2 Hari 17:6-23;

napulo-tribo nga 2 Hari 8:11, 12

gingharian sa Israel

Isa. 13:17-22; Kalaglagan sa Dan. 5:22-31; 

Isa 45:1, 2; Babilonya; mga uyonan sa sekular

Jer. 50:35-46; ganghaan sa Babilonya nga kasaysayan.

Jer 51:37-43 ibilin bukas; mga Ciro mokuha sa

Medyanhon ug Babilonya sa gibilin

Persiyanhon modaog bukas ang mga ganghaan d

ubos ni Ciro

Isa. 23:1, 8, Siyudad sa Tiro Girekord sa sekular nga

Isa 23:13, laglagon sa mga kasaysayan nga bahin sa

Isa 23:14; Kaldeanhon ubos ni siyudad sa dakong yuta

Ezeq. 26:4, Nabukodonosor gilaglag ug bahin sa

Eze 26:7-12 pulo gisakop ni

Nabukodonosor human sa

13-tuig nga paglikos e

Isa. 44:26-28 Pagtukod usab sa 2 Cron. 36:22, 23;

Jerusalem ug sa Esd. 1:1-4

templo sa miuli

Hudiyong mga

distiyero; bahin ni

Ciro niini

Jer. 25:11; Pagpasig-uli sa Dan. 9:1, 2; 

Jer 29:10 nahibilin human sa 70 Zac. 7:5;

ka tuig nga kaawaaw 2 Cron. 36:21-23

Jer. 48:15-24; Moab laglagon Moab karon nasod

Ezeq. 25:8-11; nga wala na f

Sof. 2:8, 9

Jer. 49:2; Mga siyudad sa Amon Amon karon nasod nga

Ezeq 25:1-7 mahimong awaaw nga wala na g

Sof. 2:8, 9 mga tinapok

Jer. 49:17, 18; Edom putlon nga daw Edom nawala ingon

Ezeq. 25:12-14; sukad wala nasod human sa

Eze 35:7, 15; kalaglagan sa

Abd. 16, 18 Jerusalem sa 70 K.P. h

Dan. 2:31-40; Upat ka gingharian Gilig-on sa sekular

Da 7:2-7 gihulagway: nga kasaysayan ang

Babilonya, Persiya, katumanan sa

Gresya, ug Roma. saka-kanaog niining

Daghan matagnaong mga gahom i

detalye gitagna

Dan. 8:1-8, Human sa gingharian sa Gipukan ni Alejandro

Da 8:20-22; Persiya, ang gamhanan nga Bantogan ang

Da 11:1-19 nga Gresya, momando. Persiyanhong Imperyo

Kanang gingharian Human sa iyang

mabahin sa upat, kamatayon upat ka

gikan sa usa mogula heneral mipuli.

ang duha ka gahom, Sa kaulahian ang

hari sa amihanan ug Seleucid ug Ptolemaic

hari sa habagatan nga mga gahom naugmad

ug kanunay nakiggubat

sa usa ug usa j

Dan. 11:20-24 Magmamando mobaod sa Dekreto sa

rehistrasyon. rehistrasyon sa

Sa mga adlaw sa Palestina ubos sa

iyang kapuli, “ang pagmando ni Cesar

Lider sa tugon” Augustus; si Jesus

putlon gipatay sulod sa

pagmando sa iyang

kapuli, si Tiberio

Cesar k

Sof. 2:13-15; Ninibe mahimong awaaw Nahimong bungdo

Nah. 3:1-7 sa basura l

Zac. 9:3, 4 Pulo siyudad sa Tiro Gihimo ni Alejandro

laglagon sa 332 W.K.P. a

 Mat. 24:2, Jerusalem likosan sa Gituman sa mga

Mat 24:16-18; mga ugsok ug Romanhon sa

Luc. 19:41-44 laglagon 70 K.P. b

Mat. 24:7-14; Dakong panahon sa Waykasamang panahon

Mar. 13:8; kalisdanan gitagna sa kalisdanan sa

Luc. 21:10, 11, una sa bug-os nga yuta sukad sa unang

Luc 21:25-28; kataposan niining gubat sa kalibotan

2 Tim. 3:1-5 sistema sa sa mga sa 1914. Pagwali sa

butang; molakip sa Gingharian karon

gubat, kakulang sa gihimo sa kapin

linog, peste, pagkaon, 200 ka kayutaan

kamalapason, pagwali

sa maayong balita sa

Gingharian sa tanang

kanasoran

[Mga footnote]

Mga Pangutana sa tsart “Mga Panig-ingnan sa Ubang mga Tagna sa Bibliya nga Natuman”:

(a) Unsang gitagnang mga hitabo ang nahitabo human ang nasod sa Israel misulod sa yuta sa Kanaan?

(b) Unsang mga tagna sa paghukom batok sa Israel ug Juda ang natuman, ug kanus-a?

(c) Unsa ang gitagna mahitungod sa pagpasig-uli? Natuman ba kini?

(d) Unsang mga nasod ang gilista nga batok kanila ang ispisipikong mga mensahe sa hukom miabot, ug sa unsang paagi kining matagnaong mga hukom natuman?

(e) Unsa ang pipila sa talagsaong mga hitabo sa kasaysayan ang gitagna ni Daniel? ni Jesus?

[Chart sa panid 346-349]

(12) PIPILA KA PAGKUTLO UG PAGPADAPAT SA HEBREOHANONG KASULATAN SA MGA MAGSUSULAT SA GREGONG KASULATAN

(MATIKDI: Kining listahan wala molakip sa mga reperensiya nga gilista sa “Talagsaong mga Tagna Maylabot kang Jesus,” sa unang mga panid.)

Tagna Hitabo Katumanan

Gen. 1:3 Gisugo sa Diyos ang 2 Cor. 4:6

kahayag sa pagsidlak

Gen. 1:26, 27 Tawo gihimo sa kasama San. 3:9; Mar. 10:6

sa Diyos, lalaki ug

babaye

Gen. 2:2 Diyos mipahulay sa Heb. 4:4

yutan-ong buhat sa

paglalang

Gen. 2:7 Adan gihimo nga 1 Cor. 15:45

buhing kalag

Gen. 2:24 Lalaki mobiya sa Mat. 19:5;

iyang mga ginikanan Mar. 10:7, 8

ug motapot sa iyang 1 Cor. 6:16;

asawa; ang duha Efe. 5:31

mahimong usa ka unod;

Gen. 12:3; Tanang nasod Gal. 3:8

Gen 18:18 panalanginan pinaagi

ni Abraham

Gen. 15:5 Binhi ni Abraham Roma 4:18

mahimong daghan

Gen. 15:6 Pagtuo giisip kang Roma 4:3; Gal. 3:6;

Abraham nga San. 2:23

pagkamatarong

Gen. 17:5 Abraham amahan

niadtong may pagtuo Roma 4:16, 17

gikan sa “daghang

kanasoran”

Gen. 18:10, 14 Usa ka anak gisaad Roma 9:9

kang Sara

Gen. 18:12 Gitawag ni Sara si 1 Ped. 3:6

Abraham “ginoo”

Gen. 21:10 Simbolikong drama nga Gal. 4:30

milangkit nila

Sara, Hagar, Isaac,

ug Ismael

Gen. 21:12 Binhi ni Abraham Roma 9:7;

pinaagi ni Isaac Heb. 11:18

Gen. 22:16, 17 Diyos nanumpa sa Heb. 6:13, 14

iyang kaugalingon sa

pagpanalangin kang

Abraham

Gen. 25:23 Pabor sa Diyos kang Roma 9:12

Jacob inay kang Esau

gitagna

Ex. 3:6 Diyos mao ang Diyos, Mat. 22:32;

dili sa mga patay, Mar. 12:26;

apan sa mga buhi; Luc. 20:37

Ex. 9:16 Rason sa Diyos sa Roma 9:17

pagtugot kang Paraon

sa pagpabilin

Ex. 13:2, 12 Panganay gipahinungod Luc. 2:23

kang Jehova

Ex. 16:18 Gipareho sa Diyos ang 2 Cor. 8:15

mga butang sa

pagtigom sa mana

Ex. 19:5, 6 Israel sa linya nga 1 Ped. 2:9

mahimong gingharian

sa mga saserdote

Ex. 19:12, 13 Ang kamakapataha ni Heb. 12:18-20

Jehova sa Bukid Sinai

Ex. 20:12-17 Ikalima, ikaunom, Mat. 5:21, 27; 15:4;

ikapito, ikawalo, Mat 19:18, 19;

ikasiyam, ug Mar. 10:19; Luc. 18:20;

ikanapulo ka sugo Roma 13:9; Efe. 6:2, 3;

San. 2:11

Ex. 21:17 Silot sa paglapas sa Mat. 15:4; Mar.7: 10

ikalimang sugo

Ex. 21:24 Mata sa mata ug ngipon Mat. 5:38

sa ngipon

Ex. 22:28 “Dili ka mosulti sa Buh. 23:5

pagdaot sa magmamando

sa imong katawhan”

Ex. 24:8 Ang paghimo sa tugon Heb. 9:20; Mat. 26:28;

sa Kasugoan Mar. 14:24

—“ang dugo sa tugon”

Ex. 25:40 Si Moises gitudloan Heb. 8:5

sa sundanan sa

tabernakulo ug sa

kasangkapan niini

Ex. 32:6 Mga Israelita mobangon 1 Cor. 10:7

sa hudyaka

ug lingawlingaw

Ex. 33:19 Diyos may kaluoy kang Roma 9:15

kinsa siya may

kahimuot

Lev. 11:44 “Kamo magbalaan, kay 1 Ped. 1:16

ako balaan”

 Lev. 12:8 Halad sa kabos nga Luc. 2:24

tawo human pagkatawo

sa anak-lalaki

Lev. 18:5 Siya nga nagbantay Gal. 3:12

sa Kasugoan

magkinabuhi niini

Lev. 19:18 Higugmaa ang imong Mat. 19:19; 22:39;

silingan ingon Mar. 12:31; Roma 13:9;

sa imong kaugalingon Gal. 5:14; San. 2:8

Lev. 26:12 Si Jehova kanhi Diyos 2 Cor. 6:16

sa Israel

Num. 16:5 Si Jehova nakaila 2 Tim. 2:19

sa iya

Deut. 6:4, 5 Higugmaa si Jehova Mat. 22:37;

uban sa tibuok Mar. 12:29, 30;

kasingkasing ug kalag Luc. 10:27

Deut. 6:13 “Si Jehova nga imong Mat. 4:10; Luc. 4:8

Diyos ang imong

simbahon”

Deut. 6:16 “Dili nimo ibutang si Mat. 4:7; Luc. 4:12

Jehova nga imong

Diyos sa pagsulay”

Deut. 8:3 Tawo mabuhi dili sa Mat. 4:4; Luc. 4:4

tinapay lamang

Deut. 18:15-19 Diyos mobangon ug Buh. 3:22, 23

manalagna ingon

ni Moises

Deut. 19:15 Tanang butang Juan 8:17; 2 Cor. 13:1

lig-onon sa duha o

tulo ka saksi

Deut. 23:21 “Imong bayran ang Mat. 5:33

imong mga panaad

kang Jehova”

Deut. 24:1 Tagana sa Kasugoan ni Mat. 5:31

Moises sa diborsiyo

Deut. 25:4 “Dili nimo busalan 1 Cor. 9:9; 1 Tim. 5:18

ang baka kon

kini nagagiok”

Deut. 27:26 Ang mga Israelita nga Gal. 3:10

wala mosunod sa

Kasugoan gitunglo

Deut. 29:4 Dili daghang mga Roma 11:8

Hudiyo namati

sa maayong balita

Deut. 30:11-14 Ang panginahanglan sa Roma 10:6-8

pagbaton “sa ‘pulong’

sa pagtuo” sa

kasingkasing sa usa

ug sa pagwali niini

Deut. 31:6, 8 Ang Diyos sa bisan Heb. 13:5

unsang paagi dili

mobiya sa iyang

katawhan

Deut. 32:17, 21 Gipukaw sà Diyos ang Roma 10:19;

kasina sa mga Hudiyo 1 Cor. 10:20-22

pinaagi sa pag-imbita

sa mga Hentil.

Gipukaw sa mga

Israelita si Jehova

sa kasina pinaagi

sa idolatriya

Deut. 32:35, 36 Panimalos iya Heb. 10:30

ni Jehova

Deut. 32:43 “Magmalipayon, Roma 15:10

kamong kanasoran,

uban sa iyang

katawhan”

1 Sam. 13:14; David, tawo nga uyon Buh. 13:22

1Sa 16:1 sa mismong

kasingkasing sa

Diyos

1 Sam. 21:6 Si David ug ang iyang Mat. 12:3, 4;

mga tawo mikaon sa Mar. 2:25, 26;

mga tinapay sa Luc. 6:3, 4

presentasyon

1 Hari 19:14, Usa ka nahibilin Roma 11:3, 4

1Ha 19:18 lamang sa mga Hudiyo

ang matinumanon

sa Diyos

2 Cron. 20:7 Abraham gitawag San. 2:23

“higala”

(“hinigugma”)

sa Diyos

Job 41:11 “Kinsa una nakahatag Roma 11:35

sa [Diyos]?”

Sal. 5:9 “Ang ilang tutonlan Roma 3:13

bukas nga lubnganan”

Sal. 8:2 Gitagana sa Diyos ang Mat. 21:16

pagdayeg “gikan

sa baba sa mga bata”

Sal. 8:4-6 “Unsa ang tawo nga Heb. 2:6, 7;

imong gibutang sa 1 Cor. 15:27

hunahuna?” Gibutang

sa Diyos ang tanang

butang ubos sa mga

tiil ni Kristo

Sal. 10:7 “Ang ilang baba puno Roma 3:14

sa pagtunglo”

Sal. 14:1-3 “Walay matarong tawo” Roma 3:10-12

Sal. 18:49 Katawhan sa kanasoran Roma 15:9

mohimaya sa Diyos

Sal. 19:4, nsu. Walay kakulang sa Roma 10:18

oportunidad sa

pagpatalinghog sa

kamatuoran sa

paglungtad sa Diyos

ingon gimatud-an

sa tanang kalalangan

Sal. 22:22 “Akong ipahayag ang Heb. 2:12

imong ngalan sa akong

mga igsoon”

Sal. 24:1 Ang yuta iya ni Jehova 1 Cor. 10:26

Sal. 32:1, 2 “Malipayon ang tawo Roma 4:7, 8

kansang sala

gipasaylo na ni

Jehova”

Sal. 34:12-16 “Ang mga mata ni 1 Ped. 3:10-12

Jehova naa sa

matarong”

Sal. 36:1 “Walay kahadlok sa Roma 3:18

Diyos atubangan sa

ilang mga mata”

Sal. 40:6-8 Ang Diyos wala na Heb. 10:6-10

mouyon sa mga halad

ubos sa Kasugoan;

usa ka halad sa lawas

ni Jesus, sumala sa

kabubut-on sa Diyos,

modala sa kabalaan

Sal. 44:22 “Kita giisip ingon mga Roma 8:36

karnero sa ihawan”

Sal. 45:6, 7 “Diyos ang trono Heb. 1:8, 9

[ni Kristo] sa walay

kataposan”

 Sal. 51:4 Diyos gibindikar sa Roma 3:4

iyang mga pulong

ug mga hukom

Sal. 68:18 Sa dihang si Kristo Efe. 4:8

mikayab sa

kahitas-an, siya

mihatag sa mga

gasa sa mga tawo

Sal. 69:22, 23 Lamesa sa kalinaw sa Roma 11:9, 10

mga Israelita

nahimong lit-ag

Sal. 78:24 Ang tinapay gikan sa Juan 6:31-33

langit

Sal. 82:6 “Kamo mga diyos” Juan 10:34

Sal. 94:11 “Si Jehova nahibalo 1 Cor. 3:20

nga kawang ang

pangatarongan sa

maalamong mga tawo”

Sal. 95:7-11 Masukihong mga Heb. 3:7-11;

Israelita wala Heb 4:3, 5, 7

mosulod sa pahulay

sa Diyos

Sal. 102:25-27 “Ikaw . . . , Heb. 1:10-12

O Ginoo, mipahaluna

sa mga patukoranan

sa yuta”

Sal. 104:4 “Iyang gihimo ang Heb. 1:7

iyang mga manolonda

nga mga espiritu”

Sal. 110:1 Ang Ginoo molingkod Mat. 22:43-45;

sa tuo nga kamot ni Mar. 12:36, 37;

Jehova Luc. 20:42-44;

Heb. 1:13

Sal. 110:4 Si Kristo saserdote Heb. 7:17

sa walay kataposan

sumala sa paagi ni

Melkisidek

Sal. 112:9 “Iyang gitagtag sa 2 Cor. 9:9

halayo . . . Ang

iyang pagkamatarong

padayon sa walay

kataposan”

Sal. 116:10 “Ako may pagtuo, busa 2 Cor. 4:13

ako misulti”

Sal. 117:1 “Dayega si Jehova, Roma 15:11

kamong tanang

kanasoran”

Sal. 118:6 “Si Jehova mao ang Heb. 13:6

akong magtatabang;

dili ako mahadlok”

Sal. 140:3 “Kalala sa udto-udto Roma 3:13

naa sa ilang ngabil”

Prov. 26:11 “Ang iro mibalik sa 2 Ped. 2:22

sinuka niini”

Isa. 1:9 Gawas sa nahibilin, Roma 9:29

ang Israel mahimo

untang ingon

sa Sodoma

Isa. 6:9, 10 Mga Israelita wala Mat. 13:13-15;

motagad sa maayong Mar. 4:12;

balita Luc. 8:10;

Buh. 28:25-27

Isa. 8:17, 18 “Tan-awa! Ako ug ang Heb. 2:13

mga anak, nga gihatag

kanako ni Jehova”

Isa. 10:22, 23 Usa ka nahibilin Roma 9:27, 28

lamang sa Israel

ang luwason

Isa. 22:13 “Mokaon ug moinom 1 Cor. 15:32

kita, kay ugma

mamatay kita”

Isa. 25:8 “Kamatayon lamyon sa 1 Cor. 15:54

walay kataposan”

Isa. 28:11, 12 Mga tawo dili motuo 1 Cor. 14:21

bisan pa gisulti

“uban sa mga dila sa

mga langyaw”

Isa. 28:16 Walay kahiubos 1 Ped. 2:6;

niadtong mobutang sa Roma 10:11

ilang pagtuo kang

Kristo, patukoranan

sa Sion

Isa. 29:13 Kasalingkapaw sa mga Mat. 15:7-9;

eskriba ug mga Mar. 7:6-8

Pariseo gihubit

Isa. 29:14 Gihimo sa Diyos ang 1 Cor. 1:19

kaalam sa maalamong

mga tawo mahanaw

Isa. 40:6-8 Ang pulong gisulti ni 1 Ped. 1:24, 25

Jehova mohangtod sa

kahangtoran

Isa. 40:13 ‘Kinsa ang nahimong Roma 11:34

magtatambag ni

Jehova?’

Isa. 42:6; 49:6 “Akong gitudlo ka Buh. 13:47

ingon kahayag sa

kanasoran”

Isa. 45:23 Tagsa ka tuhod mopiko Roma 14:11

kang Jehova

Isa. 49:8 Madawat nga panahon 2 Cor. 6:2

nga dunggon, sa

“adlaw sa kaluwasan”

Isa. 52:7 Mga tiil sa mga Roma 10:15

nagdala sa maayong

balita matahom

Isa. 52:11 “Gula gikan kanila, 2 Cor. 6:17

ug bulag sa inyong

kaugalingon”

Isa. 52:15 Maayong balita Roma 15:21

gipahibalo sa mga

Hentil

Isa. 54:1 “Magmalipayon, ikaw Gal. 4:27

nga babayeng apuli

nga wala manganak”

Isa. 54:13 “Ug silang tanan Juan 6:45

natudloan ni Jehova”

Isa. 56:7 Balay ni Jehova usa Mat. 21:13;

ka balay sa pag-ampo Mar. 11:17;

sa tanang kanasoran Luc. 19:46

Isa. 59:7, 8 Kadaotan sa mga tawo Roma 3:15-17

gihubit

Isa. 65:1, 2 Si Jehova gipadayag Roma 10:20, 21

sa Hentil nga

kanasoran

Isa. 66:1, 2 “Ang langit akong Buh. 7:49, 50

trono, ug ang yuta

tumbananan sa akong

tiil”

 Jer. 5:21 May mga mata, apan Mar. 8:18

dili makakita

Jer. 9:24 “Siya nga mopasigarbo, 1 Cor. 1:31;

pasagdi siya 2 Cor. 10:17

mopasigarbo kang

Jehova”

Jer. 31:31-34 Diyos mohimo ug Heb. 8:8-12;

bag-ong tugon Heb 10:16, 17

Dan. 9:27; “Ang dulumtanang Mat. 24:15

Dan 11:31 butang mopahinabo

sa kalaglagan”

Ose. 1:10; Mga Hentil mahimong Roma 9:24-26

Os 2:23 katawhan sa Diyos

usab

Ose. 6:6 “Buot ko ang kaluoy, Mat. 9:13; 12:7

ug dili halad”

Ose. 13:14 “Kamatayon, hain na 1 Cor. 15:54, 55

ang imong paak?”

Joel 2:28-32 “Ang tagsatagsa nga Buh. 2:17-21;

mosangpit sa ngalan Roma 10:13

ni Jehova maluwas”

Amos 9:11, 12 Diyos motukod usab sa Buh. 15:16-18

balongbalong ni David

Hab. 1:5 “Tan-awa kini, kamong Buh. 13:40, 41

mayubiton, ug

kahibulong niini”

Hab. 2:4 “Ang akong usa nga Heb. 10:38;

matarong mabuhi Roma 1:17

pinaagi sa pagtuo”

Hag. 2:6 Mga langit ug yuta Heb. 12:26, 27

uyogon

Mal. 1:2, 3 Si Jacob gihigugma, Roma 9:13

si Esau gidumtan

Mga Pangutana sa tsart “Pipila ka Pagkutlo ug Pagpadapat sa Hebreohanong Kasulatan sa mga Magsusulat sa Gregong Kasulatan”:

(a) Sa unsang paagi ang mga reperensiya sa Genesis sa Gregong Kasulatan misuporta sa talaan sa paglalang niini?

(b) Unsang pagpadapat ang gihimo sa mga reperensiya sa Genesis kang Abraham ug sa binhi ni Abraham?

(c) Unsang mga pagkutlo ang gihimo gikan sa basahon sa Exodo labot sa Napulo ka Sugo ug ubang aspeto sa Kasugoan?

(d) Diin nato makaplagan ang orihinal nga deklarasyon sa duha ka dakong kasugoan, sa paghigugma kang Jehova uban sa tibuok kasingkasing ug kalag sa usa ug sa paghigugma sa silingan sa usa ingon sa kaugalingon?

(e) Nganli ang pipila ka sukaranang prinsipyo nga gipahayag sa Pentateuko nga gikutlo sa Gregong Kasulatan. Sa unsang paagi sila gipadapat?

(f) Unsang mga pasahe sa Mga Salmo, nga gikutlo sa Gregong Kasulatan, mipadako kang Jehova ⁽¹⁾ ingon Maglalalang ug Tag-iya sa yuta? ⁽²⁾ ingon Usa kinsa mipakitag interes sa matarong ug may pagtagad kanila?

(g) Sa unsang paagi gipadapat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang mga pasahe gikan sa Isaias ug sa ubang mga manalagna ⁽¹⁾ sa pagwali sa maayong balita? ⁽²⁾ sa pagsalikway sa maayong balita sa uban? ⁽³⁾ sa katawhan sa kanasoran, dugang pa sa usa ka nahibilin sa Israel, nga nahimong mga magtotoo? ⁽⁴⁾ sa mga kaayohan sa pagtuo sa maayong balita?