Kapitulo 4

Ang Dakong Apostasiya Nagakaugmad

“USA ka Ginoo, usa ka pagtuo.” (Efe. 4:5) Sa dihang si apostol Pablo ubos sa pagdasig nagsulat nianang mga pulonga (mga 60-61 K.P.), dihay usa lamang ka Kristohanong pagtuo. Apan, karong adlawa makita nato ang pagdagsang sa mga denominasyon, mga sekta, ug mga kulto nga nangangkong Kristohanon, bisan pag sila nagatudlo ug nagkasumpaki nga mga doktrina ug nagsunod sa nagkalainlaing mga sukdanan sa panggawi. Pagkalahi kaayo gikan sa usa ka nahiusang Kristohanong kongregasyon nga nagsugod niadtong Pentekostes 33 K.P.! Sa unsang paagi kining mga pagkabahinbahin mitungha? Aron matubag, kinahanglang mobalik kita sa unang siglo sa atong Komong Panahon.

Sukad sa sinugdan, ang Kaaway, si Satanas, naningkamot sa pagpahilom sa pamatuod sa Kristohanong mga saksi ni Jehova pinaagi sa pagpahamtang kanilag paglutos gikan sa gawas sa kongregasyon. (1 Ped. 5:8) Una kining miabot gikan sa mga Hudiyo ug sa ulahi gikan sa Hentil nga Romanong Empiryo. Ang sayong mga Kristohanon milampos sa pag-antos sa tanang matang sa pagsupak. (Itandi ang Pinadayag 1:9; 2:​3, 19.) Apan ang Kaaway wala mohunong. Kon dili niya sila mapahilom pinaagig pamit-os gikan sa tagagawas, nganong dili sila daoton gikan sa sulod? Samtang ang Kristohanong kongregasyon diha pa sa iyang batang kahimtang, ang iya mismong paglungtad gihulga sa taga-sulod nga kaaway​—apostasiya. a

Hinuon, ang apostasiya wala mosuhot sa kongregasyon nga walay abiso. Ingong Ulo sa kongregasyon, si Kristo nagtino nga ang iyang mga sumusunod napasidan-an ug abante.​—Col. 1:18.

“Aduna Unyay . . . Mini nga mga Magtutudlo Taliwala Ninyo”

“Kinahanglan magbantay kamo,” pahinumdom ni Jesus, “sa mini nga mga propeta nga moanha kaninyo nga managsapot sa pagkakarnero.” (Mat. 7:15) Si Jesus nahibalo nga si Satanas mosulay sa pagbahin ug sa pagdaot sa Iyang mga sumusunod. Busa sayo sa iyang ministeryo, siya nagpasidaan kanila mahitungod sa mini nga mga magtutudlo.

Diin kaha gikan kining mini nga mga magtutudlo? “Gikan sa inyong taliwala mismo,” matud ni apostol Pablo sa mga 56 K.P., sa dihang nagsulti ngadto sa mga magtatan-aw sa Efeso. Oo, gikan sa sulod sa kongregasyon, may mga lalaking  “manindog ug magasultig binalit-ad nga mga butang sa pagpamira sa mga tinun-an ngadto kanila.” (Buh. 20:​29, 30) Kadtong nagtinguha-sa-kaugalingong-kaayohan nga mga apostata dili makontento sa paghimog ilang kaugalingong mga tinun-an; sila nanlimbasog sa “pagpamira sa mga tinun-an,” nga mao, ang mga tinun-an ni Kristo.

Si apostol Pedro (mga 64 K.P.) usab nagtagna sa sulodnon nga pagkadunot ug nagbatbat pa gani sa paagi nga kanang mga apostataha magalihok: “Aduna unyay . . . mini nga mga magtutudlo taliwala ninyo. Kini mismo sa tago magapasulod ug makadaot nga mga sekta . . . Sa kahakog sila magapahimulos kaninyo pinaagig tinumotumo nga mga pulong.” (2 Ped. 2:​1, 3) Samag mga espiya o traidor diha sa kampo sa kaaway, ang mini nga mga magtutudlo, bisan tuod mitungha sa sulod sa kongregasyon, mopayuhot sa ilang makadunot nga mga panglantaw sa tago o sa nagtakobang paagi.

Kining mga pasidaan ni Jesus ug sa iyang mga apostol wala makawang. Ang sulodnong pagsupak may gamayng mga sinugdanan, apan kini migimawg sayo diha sa Kristohanong kongregasyon.

“Nagalihok Na”

Wala pay 20 ka tuig human sa kamatayon ni Jesus, si apostol Pablo nagpaila nga ang mga panlimbasog ni Satanas sa pagpahinabog pagkabahinbahin ug pagpahilayo sa mga tawo gikan sa matuod nga pagtuo “nagalihok na.” (2 Tes. 2:7) Ingon ka sayo sa mga 49 K.P., diha sa sulat nga gipadala ngadto sa mga kongregasyon, ang nagamandong lawas nagpahibalo: “Among nadungog nga dihay pipila gikan kanamo ang nagasamok kaninyo pinaagig mga pakigpulong, nanagtinguha sa paglaglag sa inyong mga kalag, bisan tuod kami wala maghatag kanilag bisan unsang sugo.” (Buh. 15:24) Busa ang pipila sulod sa kongregasyon maoy madayganon ra mahitungod sa ilang sumpaki nga panglantaw​—dayag niining kasoha may kalabotan sa isyu kon ang Hentil bang mga Kristohanon kinahanglan pang sirkunsidahan ug magbantay sa Moisesnong Kasugoan.​—Buh. 15:​1, 5.

Samtang nagauswag paunahan ang unang siglo, ang mabahinbahinong panghunahuna mikanap samag kanggrena. (Itandi ang 2 Timoteo 2:17.) Sa mga 51 K.P., ang pila diha sa Tesalonica sa sayop nagpanagna nga “ang presensiya” ni Ginoong Jesus nag-angat na. (2 Tes. 2:​1, 2) Mga 55 K.P., ang pila sa Corinto nagsalikway sa tin-aw nga pagtulon-an sa Kristohanon labot sa pagkabanhaw sa mga patay. (1 Cor. 15:12) Sa mga 65 K.P., ang uban nagsulti nga ang pagkabanhaw nahitabo na, nga kadto maoy simbolikong matang nga nasinati sa buhing mga Kristohanon.​—2 Tim. 2:​16-18.

Walay dinasig nga mga sinulat bahin sa panghitabo sulod sa Kristohanong kongregasyon sa misunod nga 30 ka tuig. Apan sa panahon nga si apostol Juan naghimo sa iyang mga sulat (mga 98 K.P.), diha nay “daghang antikristo”​—mga tawong naglimod nga “si Jesus mao ang Kristo” ug nga si Jesus mao ang Anak sa Diyos nga mianhi “diha sa unod.”​—1 Juan 2:​18, 22; 4:​2, 3.

Latas sa kapig 60 ka tuig, ang mga apostol ‘nagsilbing pugong,’ nga nakigbisog sa pagsanta sa sulog sa apostasiya. (2 Tes. 2:7; itandi ang 2 Juan 9, 10.)  Apan samtang ang Kristohanong kongregasyon hapit nang mosulod sa ikaduhang siglo, ang kataposang nagpabiling apostol, si Juan, namatay, mga 100 K.P. Ang apostasiya nga sa hinayhinay nakasugod sa pagsuhot sa kongregasyon karon andam na sa pagbul-og nga walay pugong, nga misangpot sa organisasyonal ug doktrinal nga kadaotan.

Klero ug Layko

“Kamong tanan mga managsoon,” sulti ni Jesus sa iyang mga tinun-an. “Ang inyong Pangulo usa, ang Kristo.” (Mat. 23:​8, 10) Busa walay klerong matang sulod sa Kristohanong mga kongregasyon niadtong unang siglo. Ingong dinihogan-sa-espiritu nga mga igsoon ni Kristo, ang tanang sayong mga Kristohanon may paglaom nga mahimong langitnong mga saserdote kauban ni Kristo. (1 Ped. 1:​3, 4; 2:​5, 9) Bahin sa organisasyon, ang matag kongregasyon gidumala sa lawas sa mga magtatan-aw, o espirituwal nga mga ansiano. b Ang tanang ansiano may samang awtoridad, ug walay mausa kanila ang may katungod nga ‘magharihari ibabaw’ sa panon nga gipiyal kanila. (Buh. 20:17; Filip. 1:1; 1 Ped. 5:​2, 3) Ugaling, samtang nagkadayag ang apostasiya, ang mga butang nagkausab​—sa tulin.

Lakip sa sayong mga pagtipas mao ang pagpalahi sa mga terminong “magtatan-aw” (Gr., e·piʹsko·pos) ug “gulang lalaki,” o “ansiano” (Gr., pre·sbyʹte·ros), mao nga kana wala na gamita sa pagtumong sa mao rang posisyon. Mga usa lang ka dekada human sa kamatayon ni apostol Juan, si Ignatius, “obispo” sa Antioquia, diha sa iyang sulat ngadto sa mga taga-Smirna, nag-ingon: “Paneguroa nga kamong tanan mosunod sa obispo [magtatan-aw], ingon nga si Jesu-Kristo nagsunod sa Amahan, ug sa mga presbitero [lawas sa gulang nga mga lalaki] ingon sa Apostoles.” Busa si Ignatius nagpasiugda nga ang matag kongregasyon dumalahan sa usa ka obispo, c o magtatan-aw, nga pagailhong lahi, ug may labawng awtoridad, sa mga presbitero, o gulang nga mga lalaki.

Ugaling, sa unsang paagi kining panaglahi mitungha? Si Augustus Neander, diha sa iyang librong The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries, nagsaysay sa panghitabo: “Sa ikaduhang siglo . . . , ang nagalungtad nga puwesto sa presidente sa mga presbitero pihong naporma na, nga tungod kay siya may linaing pagtan-aw sa tanang butang, alang kaniya gihatag ang ngalang [e·piʹsko·pos], ug busa siya minghawod sa ubang mga presbitero.”

Busa ang pasikaranan nahiluna na alang sa usa ka matang sa klero nga sa hinayhinay mitungha. Mga usa ka siglo sa ulahi, si Cipriano, “obispo” sa Cartago, Amihanang Aprika, maoy usa ka kusganong tigpaluyo labot sa awtoridad sa mga obispo​—ingong usa ka grupo nga lahi sa mga presbitero (sa ulahi nailhang  mga pari d), mga deakono, ug layko. Apan wala siya mouyon nga ang usa ka obispo molabaw sa uban. e

Samtang nagataas ang posisyon sa mga obispo ug mga presbitero diha sa hirarkiya, ilang gibiyaan sa ubos ang ubang mga magtutuo diha sa kongregasyon. Kini misangpot sa panaglahi tali sa klero (kadtong nagapanguna) ug sa layko (ang mauyonong lawas sa mga magtutuo). Matud sa Cyclopedia ni McClintock ug ni Strong: “Sukad sa panahon ni Cipriano [nga namatay niadtong mga 258 K.P.], ang amahan sa hirarkiyang sistema, ang kalainan sa klero ug layko nahimong ilado, ug gidawat dayon sa tibuok kalibotan. Sa pagkatinuod, sukad sa ikatulong siglo paunahan, ang terminong clerus . . . halos gipadapat lang diha sa ministeryo aron mapalahi kana gikan sa layko. Samtang ang Romanong hirarkiya naugmad, ang klero nahimong dili lang usa ka linaing orden . . . apan usab pagailhon ingong bugtong nga laray sa pagkapari.”

Mao nga, sulod sa mga 150 ka tuig o duol niana sukad sa pagkamatay sa kataposang apostol, duha ka hinungdanong organisasyonal nga kausaban ang nakasulod sa kongregasyon: una, ang panaglahi tali sa obispo ug sa mga presbitero, nga ang obispo nag-okupar sa kinatas-ang puwesto sa mga posisyon diha sa hirarkiya; ikaduha, ang panaglahi tali sa klero ug sa layko. Inay nga ang tanang dinihogan-sa-espiritu nga mga magtutuo maoy magalangkob sa “usa ka harianong pagkapari,” niadtong tungora ang klero na ang “pagailhong bugtong laray sa pagkapari.” f​—1 Ped. 2:9.

 Ang maong mga kausaban nagtimaan sa pagsimang gikan sa Kasulatanhong pamaagi sa pagdumala sa mga kongregasyon sa apostolikong mga adlaw. Ang organisasyonal nga mga kausaban, hinuon, dili lang mao ang gisangpotan sa apostasiya.

Paganong mga Pagtulon-an Nakasuhot

Ang putling mga pagtulon-an ni Kristo maoy usa ka nasulat nga butang​—kana natipigan diha sa Balaang Kasulatan. Pananglitan, si Jesus tin-aw nga nagtudlo nga si Jehova mao “ang bugtong matuod nga Diyos” ug nga ang tawhanong kalag mamatay. (Juan 17:3; Mat. 10:28) Apan, sa namatay na ang mga apostol ug nahuyang na ang organisasyonal nga katukoran, kadtong tin-awng mga pagtulon-an nadaot samtang ang paganong mga doktrina nakasuhot sa Kristiyanidad. Sa unsang paagi nahitabo ang maong butang?

Ang yawing hinungdan mao ang malipatlipatong impluwensiya sa Gregong pilosopiya. Saysay sa The New Encyclopædia Britannica: “Sugod sa tungatunga sa ika-2ng siglo AD ang mga Kristohanon nga may gamayng edukasyon sa Gregong pilosopiya mibati sa panginahanglan nga ipahayag ang ilang pagtuo sumala sa maong mga termino, alang sa ilang kaugalingong intelektuwal nga katagbawan ug aron makabig ang edukadong mga pagano.” Sa dihang ang mga tawong may pilosoponhong kaisipan nahimong mga Kristohanon, wala abtig dugay nga ang Gregong pilosopiya nalanggikit sa “Kristiyanidad” nga dili mabadbad.

Ingong sangpotanan niining paghiusa, ang paganong mga doktrina sama sa Trinidad ug sa imortalidad sa kalag mingtuhop sa nahugawang Kristiyanidad. Hinuon, kining mga pagtulon-an mas una pa sa mga Gregong pilosopo. Ang mga Grego sa pagkamatuod nagkuha niana gikan sa mas karaang mga kultura, kay dihay ebidensiya nga ang maong mga pagtulon-an makaplagan diha sa karaang Ehiptohanon ug Babilonyanhong mga relihiyon.

Samtang ang paganong mga doktrina padayong nagsuhot sa Kristiyanidad, ang ubang Kasulatanhong mga pagtulon-an gituis usab o gitalikdan.

Ginghariang Paglaom Nahanaw

Ang mga tinun-an ni Jesus nasayod pag-ayo nga sila kinahanglang magbantay sa gisaad ni Jesus nga “presensiya” ug sa pag-abot sa iyang Gingharian. Sa lakat sa panahon, gihunahuna nga kining Ginghariana magamando ibabaw sa yuta sa usa ka libo ka tuig ug maghimo niini nga usa ka paraiso. (Mat. 24:3; 2 Tim. 4:18; Pin. 20:​4, 6) Ang Kristohanong mga magsusulat sa Bibliya nagpahimangno sa unang-siglo nga mga saksi nga magpabiling nakamata sa espirituwal ug magpabiling bulag sa kalibotan. (Sant. 1:27; 4:4; 5:​7, 8; 1 Ped. 4:7) Apan sa namatay na ang mga apostol, ang Kristohanong pagpaabot sa presensiya ni Kristo ug sa iyang Gingharian nahanaw. Ngano?

Usa ka hinungdan mao ang espirituwal nga kahugawan nga gipahinabo sa Gregong doktrina sa imortalidad sa kalag. Samtang kini nakagamot diha sa mga Kristohanon, ang milenyal nga paglaom sa hinayhinay gitalikdan. Ngano? Ang The New International Dictionary of New Testament Theology nagpatin-aw: “Ang doktrina sa imortalidad sa kalag misulod aron pulihan ang eskatolohiya [pagtulon-an labot sa “Kataposang mga Butang”] sa BT [Bag-ong Testamento] uban sa  paglaom niini sa pagkabanhaw sa mga patay ug sa bag-ong kalalangan (Pin. 21 p.), mao nga ang kalag hukman human sa kamatayon ug makakab-ot sa paraiso nga gihunahuna karon ingong laing-kalibotanon.” Sa laing pagkasulti, ang apostatang mga Kristohanon nagtuo nga ang kalag magpabiling buhi inigkamatay sa lawas, ug busa ang mga panalangin sa Milenyal nga Pagmando ni Kristo nagpunting diay sa espirituhanong dapit. Busa ilang gibalhin ang Paraiso gikan sa yuta ngadto sa langit, nga, ilang gituohan, makab-ot sa naluwas nga kalag inigkamatay. Unya, dili na kinahanglang mobantay sa presensiya ni Kristo ug sa pag-abot sa iyang Gingharian, sanglit inigkamatay silang tanan naglaom nga makig-uban kang Kristo sa langit. g

Hinuon, usa pa ka hinungdan ang sa pagkatinuod morag nagpakawalay-pulos sa pagbantay sa pag-abot sa Gingharian ni Kristo. Ang The New Encyclopædia Britannica nagsaysay: “Ang [daw] pagkalangan sa Parousia nagpahuyang sa haduol na nga paglaom sa bahin sa sayong simbahan. Sa paagi niining ‘pagwagtang-sa-eskatolohiya’ [pagpahuyang sa pagtulon-an labot sa “Kataposang mga Butang”], ang tinukod nga simbahan dugang ug dugang nga nagpuli sa umaabot nga Gingharian sa Diyos. Ang pagkaporma sa Katolikong Simbahan ingong usa ka hirarkiyang tinukod maoy direktang nalangkit sa pagsalikway sa haduol na nga paglaom.” (Italiko amoa.) Busa wala lang ibalhin ang milenyal nga mga panalangin gikan sa yuta ngadto sa langit apan ang Gingharian sa langit gibalhin nganhi sa yuta. Kining “pagbalhin” nabug-os ni Agustin sa Hippo (354-430 K.P.). Sa iyang iladong sinulat nga The City of God, siya nag-asoy: “Ang Simbahan bisan karon mao ang gingharian ni Kristo, ug ang gingharian sa langit.”

Kasamtangan, sa mga 313 K.P., sa panahon sa pagmando sa Romanong Emperador nga si Konstantino, ang legal nga pag-ila gihatag ngadto sa Kristiyanidad, ang kinadak-ang bahin niini niadtong tungora nahimo nang apostata diha sa iyang panghunahuna. Ang relihiyosong mga pangulo andam nga moalagad sa Estado, ug sa sinugdan ang Estado nagkontrolar sa relihiyosong mga kalihokan. (Sa wala madugay, gikontrolar sa relihiyon ang mga kalihokan sa Estado.) Sa ingon nagsugod ang Kakristiyanohan, h nga ang bahin niini (ang Katolikong relihiyon) sa lakaw sa panahon nahimong opisyal nga relihiyon sa Estado sa Roma. Karon, ang “gingharian” dili lang ania sa kalibotan kondili bahin pa sa kalibotan. Pagkalayo gikan sa Gingharian nga giwali ni Kristo!​—Juan 18:36.

Ang Repormasyon​—Usa ka Pagbalik sa Matuod nga Pagsimba?

Kaamgid sa mga bunglayon nga minglabong diha sa nalumsan nga trigo, ang Simbahan sa Roma, ubos sa iyang papadong magmamando, nagdominar sa mga kalihokan sa kalibotan sa kasiglohan. (Mat. 13:​24-30, 37-43) Samtang kini nahimong labi ug labi pang bahin sa kalibotan, ang simbahan nagpalayo ug labi pa gikan sa unang-siglong Kristiyanidad. Latas sa kasiglohan ang “erehes” nga  mga sekta nag-awhag ug mga pagreporma sulod sa simbahan, apan ang simbahan nagpadayon sa pag-abuso sa gahom ug sa pagtigom ug bahandi. Unya, sa ika-16 nga siglo, ang Protestanteng Repormasyon, usa ka relihiyosong pag-alsa, mingbuto diha sa iyang bug-os nga kainit.

Ang mga repormador sama ni Martin Luther (1483-1546), Ulrich Zwingli (1484-1531), ug John Calvin (1509-64) miatake sa simbahan mahitungod sa nagkalainlaing isyu: Si Luther bahin sa pagbaligyag indulhensiya, si Zwingli mahitungod sa pagdili sa klero nga magminyo ug sa pagsimba kang Maria, ug si Calvin labot sa panginahanglan sa simbahan nga mobalik sa orihinal nga mga prinsipyo sa Kristiyanidad. Unsa man ang nalampos sa maong mga paningkamot?

Tinuod, dihay nalampos sa Repormasyon nga pila ka maayong butang, ilabina sa paghubad sa Bibliya ngadto sa mga pinulongan sa ordinaryong mga tawo. Ang libreng espiritu sa Repormasyon misangpot sa dugang walay-gidapigang panukiduki sa Bibliya ug labawng pagsabot sa mga pinulongan sa Bibliya. Ang Repormasyon wala, hinuon, magtimaan sa pagbalik ngadto sa matuod nga pagsimba ug doktrina. i Nganong wala?

Ang mga epekto sa apostasiya midulot ug lalom, sa pinakapundasyon sa Kakristiyanohan. Mao nga, bisan tuod daghang Protestanteng mga grupo ang nakalingkawas gikan sa papadong awtoridad sa Roma, sila nagdala gihapon sa pila ka pangunang mga sayop sa Romano Katolikong Simbahan, mga kinaiyahan nga misangpot gumikan sa pagtalikod sa matuod nga Kristiyanidad. Pananglitan, bisan  may gamayng kalainan ang pagdumala sa Protestanteng mga simbahan, apan ang pangunang pagbahin sa simbahan ngadto sa usa ka dominanteng matang sa klero ug usa ka ginsakpan nga layko gihawiran. Gihawiran usab ang dili kasulatanhong mga doktrina sama sa Trinidad, imortal nga kalag, ug walay kataposang pagsakit inigkamatay. Ug sama sa Romanong Simbahan, ang Protestanteng mga simbahan nagpadayong bahin sa kalibotan, nga nalangkit pag-ayo sa politikal nga mga sistema ug sa labing hamili nga mga magmamandong matang.

Kasamtangan, komosta na man ang Kristohanong pagpaabot​—pagbantay sa presensiya ni Jesus ug sa umaabot niyang Gingharian? Sa kasiglohan human sa Repormasyon, ang mga simbahan​—Katoliko ug Protestante​—maoy dulot nga nagsalig sa sekular nga gahom ug nakiling sa pagpalangan sa mga paglaom sa pag-abot sa Gingharian ni Kristo.

Mga Gimok sa Pagkamabinantayon

Hinuon, sa ika-19ng siglo, ang relihiyosong klima misangpot sa mga gimok sa Kristohanong pagkamabinantayon. Ingong resulta sa panukiduki sa Bibliya sa bahin sa pila ka klero ug mga eskolar sa Bibliya, ang mga pagtulon-an sama sa imortalidad sa kalag, walay kataposan nga pagsakit human sa kamatayon, gimbut-an na daan nga dulnganan, ug ang Trinidad gitun-an pag-usab. Dugang pa, pila ka estudyante sa Bibliya ang suod nga nagsusi sa mga tagna sa Bibliya may kalabotan sa kataposang mga adlaw. Busa, ang nagkadaiyang grupo sa mga tawo nagsugod sa paghunahuna ug ugdang mahitungod sa gisaad nga pagbalik sa Ginoo.​—Mat. 24:3.

Sa Tinipong Bansa, si William Miller nagtagna sa pagbalik ni Kristo sa makitang dagway sa 1843 o 1844. Ang Alemang teologo nga si J. A. Bengel nagtakda ug petsang 1836; ang mga sumusunod ni Irving sa Inglaterra nagdahom una sa 1835, unya 1838, 1864, ug 1866. Dihay grupo sa Mennonite sa Rusya nga nagdahom una sa 1889, unya sa 1891.

Ang maong mga paningkamot sa pagpabiling nagabantay nagsilbi sa pagpukaw sa daghan sa paglaom sa pagbalik sa atong Ginoo. Ugaling, kining mga paningkamot sa Kristohanong pagkamabinantayon misangpot sa pagkapalaw. Ngano? Sanglit sila, sa dakong bahin, labaw nga misalig sa mga tawo ug dili kaayo sa Kasulatan. Human sa pila ka dekada, ang kadaghanan sa maong mga grupo nangawala.

Kasamtangan, sulod niadtong yugtoa may ubang mga kaugmaran nga may epekto sa tawhanong mga paglaom ug mga pagpaabot.

Panahon sa “Kalamdagan” ug Industriyalisasyon

Niadtong 1848, si Karl Marx ug Friedrich Engels nagpatik sa The Communist Manifesto. Inay sa pagduso sa relihiyon, nga gitawag ni Marx nga “ang opyo sa katawhan,”  sila nagtuboy sa ateyismo. Bisag daw mibatok sa tanang relihiyon, sila sa pagkatinuod nagdasig sa relihiyon, o pagsimba, ngadto sa Estado ug sa mga pangulo niini.

Mga usa ka dekada sa ulahi, sa 1859, ang Origin of Species ni Charles Darwin giluwatan; kini sa halalom nag-impluwensiya sa siyentipikanhon ug relihiyosong panghunahuna sa maong panahon. Ang mga teoriya sa ebolusyon misangpot sa paghagit sa pagkatinuod sa asoy sa Bibliya sa paglalang ug sa pagsulod sa sala tungod sa paglapas sa unang tawhanong pares. (Gen., kap. 1-3) Ingong sangpotanan, ang pagtuo sa daghan diha sa Bibliya nahuyang.

Kasamtangan, ang industriyal nga rebolusyon nagpadayon na ug nagkakusog. Ang pagpasiugda nabalhin gikan sa agrikultura ngadto sa industriya ug paggama ug makina. Ang pag-ugmad sa steam locomotive (sayo sa ika-19ng siglo) nagtultol sa pagpauswag sa tibuok nasod nga mga relis. Ang ulahing katunga sa ika-19ng siglo nakakita sa imbensiyon sa telepono (1876), sa ponograpo (1877), sa de-koryenteng suga (1878-79), ingon man sa paggamit sa Linotype sa paglinyag mga tipo alang sa pag-imprinta (1884).

Ang katawhan nagsulod sa usa ka yugto sa dakong kaugmaran sa tulin nga transportasyon ug komunikasyon diha sa kasaysayan. Bisan tuod kining tanang kaayohan mahimong magamit sa pagpalapad sa komersiyal ug politikal nga mga tumong, kana usab magamit sa relihiyosong natad. Mao nga ang entablado naandam na alang sa kasarangang pagsugod sa usa ka gamay nga grupo sa estudyante sa Bibliya nga may tibuok-kalibotang mga epekto.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 33]

Samtang diha pa sa iyang batang kahimtang, ang Kristohanong kongregasyon gihulga sa apostasiya

[Blurb sa panid 34]

Ang gikan-sa-sulod nga pagsupak may gamayng mga sinugdanan

[Blurb sa panid 37]

Ang mga apostata wala lang magbalhin sa milenyal nga mga panalangin gikan sa yuta ngadto sa langit apan ilang gibalhin ang Gingharian gikan sa langit nganhi sa yuta

[Kahon/Hulagway sa panid 36]

Si Plato ug ang “Kristiyanidad”

Ang Gregong pilosopo nga si Plato (natawo niadtong mga 428 W.K.P.) walay paagi nga masayod nga ang iyang mga pagtulon-an ngadtongadto makasulod sa apostatang Kristiyanidad. Ang pangunang natampo ni Plato ngadto sa “Kristiyanidad” mao ang may kalabotan sa pagtulon-an sa Trinidad ug sa imortalidad sa kalag.

Ang mga ideya ni Plato mahitungod sa Diyos ug sa kinaiyahan nag-impluwensiya sa doktrina sa Kakristiyanohan bahin sa Trinidad. Pahayag sa “Nouveau Dictionnaire Universel”: “Ang Platonikong trinidad, mismo maoy yanong paghikay pag-usab sa mas karaang mga trinidad nga nag-edad balik sa panahon sa sayong mga katawhan, daw mao ang makataronganong pilosoponhong trinidad sa mga kinaiya nga nagpatungha sa tulo ka hypostases o balaang mga persona nga gitudlo sa Kristohanong mga simbahan. . . . Kining panghunahuna sa Gregong pilosopo bahin sa balaang trinidad . . . makaplagan diha sa tanang karaang [paganong] mga relihiyon.”​—Tomo 2, panid 1467.

May labot sa doktrinang imortal nga kalag, ang “New Catholic Encyclopedia” nagbatbat: “Ang Kristohanong ideya sa espirituwal nga kalag nga gilalang sa Diyos ug gibutang ngadto sa lawas sa panahon sa pagsamkon aron sa paghimo sa tibuok buhing tawo maoy bunga sa usa ka taas-panahon nga kaugmaran diha sa Kristohanong pilosopiya. Diha lamang kang Origen [namatay sa mga 254 K.P.] sa Sidlakan ug kang San Agustin [namatay niadtong 430 K.P.] sa Kasadpan nga ang kalag natukod ingong usa ka espirituwal nga substansiya ug ang usa ka pilosopikanhong ideya naporma bahin sa kinaiya niini. . . . Ang doktrina [ni Agustin] . . . nakautang ug dako (apil ang pipila ka mga kakulangan) sa Bag-ong-Platonismo.”​—Tomo XIII, mga panid 452, 454.

[Hulagway sa panid 35]

Si Cipriano, “obispo” sa Cartago, nag-isip sa mga obispo ingong usa ka matang nga lahi sa mga presbitero, sa mga deakono, ug sa layko

[Hulagway sa panid 38]

“Ang Simbahan bisan karon mao ang gingharian ni Kristo, ug ang gingharian sa langit” (Agustin sa Hippo)

[Mga hulagway sa panid 39]

Mga repormador nga miatake sa simbahan mahitungod sa nagkalainlaing mga isyu

Martin Luther

Ulrich Zwingli

John Calvin

[Mga hulagway sa panid 40]

Ang “Communist Manifesto” ni Karl Marx sa pagkatinuod nagdasig sa pagsimba sa Estado. Ang “Origin of Species” ni Charles Darwin sa dulot nag-impluwensiya sa siyentipikanhon ug relihiyosong panghunahuna sa maong panahon

[Hulagway sa panid 41]

Ang steam locomotive

[Hulagway sa panid 41]

De-koryenteng suga

[Hulagway sa panid 41]

Ang unang telepono

[Hulagway sa panid 41]

Sayong Linotype

[Hulagway sa panid 41]

Ang ponograpo