Kapitulo 6

Budismo​—Pagpangita sa Kalamdagan Gawas sa Diyos

1. (a) Sa unsang paagi ang Budismo nagpadayag sa iyang kaugalingon sa Kasadpang katilingban? (b) Unsa ang mga hinongdan niining Kasadpang kaugmaran?

 LUGOS hiilhi gawas sa Asya sa pagsugod sa ika-20 ka siglo, ang Budismo karon nakaako sa papel sa usa ka relihiyon sa kalibotan. Sa pagkamatuod, daghang katawhan sa Kasadpan ang daw mahingangha sa pagkaplag sa Budismo nga naglambo diha mismo sa ilang kaugalingong kasilinganan. Ang dakong bahin niini resulta sa internasyonal nga kalihokan sa paglalin. Ang dakodako Asyanhong mga komunidad nakalig-on sa ilang kaugalingon sa Kasadpang Europa, Amihanang Amerika, Australia, ug ubang dapit. Samtang dugang ug dugang pang mga lalin nagpahaluna sa ilang mga gamot sa ilang bag-ong yuta, gidala usab nila ang ilang relihiyon. Sa samang panahon, mas daghang katawhan sa Kasadpan ang nawong-sa-nawong nag-atubang sa Budismo sa unang higayon. Kini, uban sa pagkamatugoton ug espirituwal nga pag-unlod sa tradisyonal nga mga simbahan, nagpahinabo sa ubang katawhan nga mahimong mga kinabig sa “bag-ong” relihiyon.​—2 Timoteo 3:​1, 5.

2. Diin makaplagan karon ang mga sumusunod sa Budismo?

² Busa, sumala sa 1989 Britannica Book of the Year, ang Budismo nag-angkon sa tibuok kalibotan nga membro sa mga 300 ka milyon, uban sa mga 200,000 matag usa sa Kasadpang Europa ug Amihanang Amerika, 500,000 sa Latin Amerika, ug 300,000 sa Sobyet Unyon. Kadaghanan sa mga sumusunod sa  Budismo, bisan pa, anaa gihapon makaplagan sa Asyanhong kayutaan, sama sa Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Hapon, Korea, ug Tsina. Kinsa, bisan pa, ang Buda? Sa unsang paagi kining relihiyon misugod? Unsa ang pagtulon-an ug buhat sa Budismo?

Kwestiyon sa Kasaligang Tinubdan

3. Unsang tinubdang materyal ang mabatonan sa kinabuhi sa Buda?

³ “Kon unsa ang nahibaloan mahitungod sa kinabuhi sa Buda gipasukad labi na sa ebidensiya sa kanonikal nga teksto, ang labing dako ug malukupon niini mao kadtong sinulat sa Pali, usa ka pinulongan sa karaang Indiya,” matod sa basahong World Religions​—From Ancient History to the Present. Ang kahulogan niini mao nga walay tinubdang materyal sa iyang panahon sa pagtug-an kanato sa bisan unsang butang mahitungod kang Siddhārtha Gautama, ang tagtukod niining relihiyon, kinsa nagkinabuhi sa amihanang Indiya sa ikaunom ka siglo W.K.P. Kana, hinoon, nagtanyag ug suliran. Bisan pa, ang mas ugdang mao ang kwestiyon kon kanus-a ug sa unsang paagi ang “kanonikal nga teksto” napatungha.

4. Sa unsang paagi ang matuod nga pagtulon-an sa Buda gitipigan sa una?

⁴ Ang Budistang tradisyon nagkanayon nga wala madugay tapos sa kamatayon ni Gautama, usa ka konsilyo sa 500 ka monghe gitigom aron sa pagdesider kon unsa ang matuod nga pagtulon-an sa Agalon. Kon kana bang konsilyo aktuwal nga nahitabo ulohan sa dakong debate taliwala sa Budistang eskolar ug historyador. Ang importante nga punto nga kinahanglan tagdon nato, bisan pa, mao nga bisan ang Budistang teksto miangkon nga ang matuod nga pagtulon-an nga gidesidihan wala isulat apan gisag-ulo sa mga disipolo. Ang aktuwal nga pagsulat sa sagradong teksto kinahanglan mohulat pa sa ubay-ubay nga panahon.

5. Kanus-a ang Pali nga teksto gisulat?

⁵ Sumala sa Sri Lankan nga kronikas sa ikaupat ug ikaunom  ka siglo K.P., ang kinasayohan niining Pali “kanonikal nga teksto” gisulat sulod sa pagmando ni Haring Vattagamani Abhaya sa unang siglo W.K.P. Ang ubang talaan sa kinabuhi sa Buda wala magpadayag nga sinulat hangtod tingali sa una o bisan ngani sa ikalimang siglo K.P., duolan sa usa ka libo ka tuig human sa iyang panahon.

6. Unsang kritisismo ang gipalanog batok sa “kanonikal nga teksto”? (Itandi ang 2 Timoteo 3:​16, 17.)

 ⁶ Busa, naniid ang Abingdon Dictionary of Living Religions, “Ang ‘mga biyograpiya’ ulahi na sa sinugdan ug hupong sa materyal nga leyendo ug mitikal, ug ang kinakaraanan kanonikal nga teksto produkto sa hataas nga palakaw sa binaba nga pagpasa nga dayag naglakip sa pipila ka kausaban ug daghang dugang.” Usa ka eskolar ngani “nakiglantugi nga walay usa ka pulong sa girekord nga pagtulon-an ang mahimong ikaingon uban sa dili kadudahan nga katino ngadto kang Gautama mismo.” Kana bang kritisismo makataronganon?

Pagsamkon ug Pagkatawo sa Buda

7. Sumala sa Budistang teksto, sa unsang paagi ang inahan sa Buda misamkon kaniya?

⁷ Palandonga ang mosunod nga kinutlo gikan sa Jataka, bahin sa Pali kanon, ug sa Buddha-​charita, Sanskrit nga teksto sa ikaduhang siglo sa kinabuhi sa Buda. Una, ang talaan kon sa unsang paagi ang inahan sa Buda, ang Hara Maha-Maya, nagsamkon kaniya sa usa ka damgo.

 “Ang upat ka magbalantay nga manolonda mianha ug mialsa kaniya, uban sa iyang higdaan, ug midala kaniya pa layo ngadto sa Kabukiran sa Himalaya. . . . Unya miabot ang mga asawa niining mga magbalantay nga manolonda, ug midala kaniya sa Lanaw Anotatta, ug midigo kaniya, aron sa pagwagtang sa tanang tawhanong mansa. . . . Dili halayo mao ang Platang Bungtod, ug niini ang usa ka bulawang palasyo. Didto sila mibukhad sa usa ka balaang higdaan uban sa ulo niini ngadto sa silangan, ug gipahigda siya niini. Karon ang umaabot nga Buda nahimong usa ka ambongan puti nga elepante . . . Siya mitungas sa Platang Bungtod, ug . . . tulo ka beses siya milakaw libot sa higdaan sa iyang inahan, uban sa iyang tuong kilid ngadto niini, ug mihapak kaniya sa iyang tuong kilid, daw siya misulod sa iyang tagoangkan. Busa ang pagsamkon nahitabo sa piyesta sa tungang ting-init.”

8. Unsa ang gitagna mahitungod sa umaabot sa Buda?

⁸ Sa dihang ang hara mitug-an sa damgo sa iyang bana, ang  hari, siya nagpatawag sa 64 ka inila Hindung saserdote, nagpakaon ug nagbisti kanila, ug nangayo sa interpretasyon. Mao kini ang ilang tubag:

 “Ayaw kabalaka, dakong hari! . . . Makabaton ka ug anak-lalaki. Ug siya, kon siya mopadayon sa panimalaynong kinabuhi, mahimong unibersohanong monarka; apan kon siya mobiya sa panimalaynong kinabuhi ug moretira sa kalibotan, siya mahimong Buda, ug molukot sa mga panganod sa sala ug kaboangan niining kalibotan.”

⁹ Human niana, 32 ka milagro ang giingon nga nahitabo:

9. Unsang talagsaong mga hitabo ang giingon nga misunod sa pahibalo mahitungod sa umaabot sa Buda?

 “Ang tanang napulo ka kalibotan sa hinanali milinog, mikurog, ug mitay-og. . . . Ang kalayo napalong sa tanang impiyerno; . . . ang balatian nahanaw taliwala sa tawo; . . . ang tanang instrumento musikal naningog nga wala tugtuga; . . . ang bug-os napulo ka libo ka kalibotan nahimong usa ka masa sa mga lukong sa bulak sa labihan posible nga katahom.”

10. Sa unsang paagi ang Budista sagradong teksto mihubit sa pagkatawo sa Buda?

¹⁰ Unya miabot ang talagsaong pagkatawo sa Buda sa tanaman sa mga kahoy nga sal nga gitawag Kakahoyang Lumbini. Sa  dihang buot sa hara nga mogunit sa usa ka sanga sa kinatas-ang sal nga kahoy sa kakahoyan, miobligar ang kahoy pinaagi sa pagdungo hangtod makab-ot niya. Naghawid sa sanga ug nagbarog, siya nanganak.

 “Siya miguho gikan sa tagoangkan sa iyang inahan sama sa usa ka magwawali nga nanaog sa iyang lingkoranan sa pagwali, o sa usa ka tawo nga nanaog sa hagdan, nga nag-inat sa duruha ka kamot ug duruha ka tiil, nga wala magkabulingit sa bisan unsang kahugawan sa tagoangkan sa iyang inahan. . . . ”

 “Dihadiha sa pagkatawo niya, ang [umaabot nga Buda] lig-on nga nagbarog sa duruha ka tiil patag sa yuta, milakang ug pito ngadto sa amihanan, uban sa puti nga pandong ibabaw sa iyang ulo, ug misusi sa tanang suok sa kalibotan, nga mituwaw  sa mga tono nga walay kaparang: Sa tanang kalibotan ako ang pangulo, kinamaayohan ug kinaunahan; mao kini ang akong kataposang pagkatawo; dili na ako bisan kanus-a matawo pa usab.”

11. Unsang konklusyon ang nahimo sa pipila ka eskolar mahitungod sa mga talaan sa kinabuhi sa Buda sumala sa makaplagan sa sagradong teksto?

¹¹ Duna usab susama ka maayo pagkatagik nga mga sugilanon mahitungod sa iyang pagkabata, sa iyang mga engkuwentro sa mga batan-ong babaye nga naibog kaniya, sa iyang paglaaglaag, ug sa halos tanang hitabo sa iyang kinabuhi. Dili katingad-an, tingali, kadaghanan sa mga eskolar misalikway niining tanang talaan isip leyendo ug mito. Usa ka opisyal sa Musiyo Britaniko ngani misugyot nga tungod sa “dakong kahugpongan sa leyendo ug milagro, . . . ang usa ka makasaysayanhong kinabuhi sa Buda dili na mabatonan.”

12, 13. (a) Unsa ang tradisyonal nga talaan sa kinabuhi sa Buda? (b) Unsa ang kumong gidawat mahitungod sa kon kanus-a ang Buda natawo? (Itandi ang Lucas 1:​1-4.)

¹² Walay sapayan niining mga mito, usa ka tradisyonal nga talaan sa kinabuhi sa Buda kanat nga gipakatap. Usa ka modernong teksto, A Manual of Buddhism, nga gipatik sa Colombo, Sri Lanka, naghatag sa mosunod yanong talaan.

 “Sa adlaw nga takdol ang bulan sa Mayo sa tuig 623 W.K. dihay natawo sa distrito sa Nepal nga usa ka Indiyan Sakyang Prinsipe, sa ngalan nga Siddhattha Gotama. a Si Haring Suddhodana mao ang iyang amahan, ug si Hara Mahā Māyā mao ang iyang inahan. Namatay siya pipila ka adlaw human sa pagkatawo sa bata ug si Mahā Pajāpati Gotamī mao ang iyang nahimong ina-ina.

 “Sa panuigon nga napulog-unom siya naminyo sa iyang ig-agaw, ang maanyag nga Prinsesa Yasodharā.

  “Sulod sa duolan sa napulog-tulo ka tuig human sa iyang malipayong kaminyoon siya nagkinabuhi sa luhong kinabuhi, ignorante sa kalisdanan sa kinabuhi gawas sa mga ganghaan sa palasyo.

 “Uban sa martsa sa panahon, ang kamatuoran anam-anam nga nagbanaag kaniya. Sa iyang ika-29 ka tuig, nga nagsaksi sa lisoanang punto sa iyang karera, ang iyang anak-lalaki si Rāhula natawo. Giisip niya ang iyang anak nga kababagan, kay siya nakaamgo nga ang tanan ubos sa pagkatawo, balatian, ug kamatayon. Nakasabot nan sa pagkaunibersohanon sa kasubo, siya mihukom sa pagkaplag sa tambal-tanan alang niining unibersohanong balatian sa katawhan.

 “Busa misalikway sa iyang harianong kalipay, siya mibiya sa puloy-anan usa ka gabii . . . nagputol sa iyang buhok, nagsul-ob sa yanong bisti sa asetiko, ug naglaaglaag isip Tigpangita sa Kamatuoran.”

¹³ Klaro nga kining pipila ka detalye sa biyograpiya tataw nga sukwahi sa handuraw nga talaan nga makaplagan sa “kanonikal nga teksto.” Ug gawas sa tuig sa iyang pagkatawo, kini kumong gidawat.

Kalamdagan​—Sa Unsang Paagi Kini Nahitabo

14. Unsa ang lisoanang punto sa kinabuhi ni Gautama?

¹⁴ Unsa ang gihisgotan sa unahan nga “lisoanang punto sa iyang karera”? Kini sa dihang, sa unang higayon sa iyang kinabuhi, siya nakakita sa usa ka tawong masakiton, sa usa ka tawong tigulang, ug sa usa ka tawong patay. Kining kasinatian nagpahinabo kaniya nga sakiton sa kahulogan sa kinabuhi​—Ngano ang mga tawo matawo, aron lamang mag-antos, matigulang, ug mamatay? Unya, kini giingon nga siya nakakita sa usa ka tawong balaan, usa kinsa misalikway sa kalibotan sa pag-agpas sa kamatuoran. Kini nagtukmod kang Gautama sa pagbiya sa iyang pamilya, sa iyang kabtangan, ug sa iyang prinsipinhong ngalan ug sa paggahin sa sunod unom ka tuig sa pagpangita sa tubag gikan sa Hindung mga magtutudlo ug mga guru, apan walay kalamposan. Ang mga talaan nagtug-an kanato  nga siya misunod sa dalan sa pagpalandong, pagpuasa, Yoga, ug labihang pagdumili sa kaugalingon, apan siya wala makakaplag sa espirituwal nga kalinaw o kalamdagan.

15. Sa unsang paagi si Gautama sa kaulahian nakakab-ot sa iyang giingong kalamdagan?

¹⁵ Sa kaulahian siya nakaamgo nga ang iyang labihang kurso sa pagdumili sa kaugalingon sama ka walay pulos sa kinabuhi sa pagpatuyang sa kaugalingon nga kanhi gibuhat niya. Karon siya misagop sa kon unsa ang iyang gitawag Tungang Dalan, nga naglikay sa mga labihan sa estilo sa kinabuhi nga iyang gisunod. Mihukom nga ang tubag makaplagan ra sa iyang kaugalingong kaamgohan, milingkod siya sa pagpalandong ubos sa pipal, o Indiyan kahoy nga igos. Misukol sa mga ataki ug mga tintasyon sa yawa si Mara, siya nagpadayon nga wala matarog sa iyang pagpalandong sulod sa upat ka semana (ang uban miingon nga pito ka semana) hangtod siya giingon nga nakalabaw sa tanang kahibalo ug pagsabot ug nakakab-ot sa kalamdagan.

16. (a) Nahimong unsa si Gautama? (b) Unsang nagkalainlaing panlantaw ang gihuptan mahitungod sa Buda?

¹⁶ Pinaagi niining palakaw, sa Budistang terminolohiya, si Gautama nahimong Buda​—ang Usa nga Nakamata, o Nalamdagan. Siya nakadangat sa ultimong tumong, sa Nirvana, sa kahimtang sa hingpit nga kalinaw ug kalamdagan, gawas sa kaibog ug pag-antos. Siya usab hiilhang Sakyamuni (manggialamon sa tribong Sakya), ug siya sagad nagtawag sa iyang kaugalingon nga Tathagata (usa kinsa nakadangat [sa pagtudlo]). Ang nagkalainlain Budistang sekta, bisan pa, naghawid sa nagkalainlaing panlantaw niining ulohan. Ang uban estriktong naglantaw kaniya isip tawo kinsa nakakaplag sa dalan sa kalamdagan alang sa iyang kaugalingon ug mitudlo niini sa iyang mga sumusunod. Ang uban naglantaw kaniya isip ang kataposan sa serye sa mga Buda nga mianhi sa kalibotan sa pagwali o sa pagbanhaw sa dharma (Pali, Dhamma), sa pagtulon-an o dalan sa Buda. Sa gihapon ang uban naglantaw kaniya nga bodhisattva, ang usa kinsa nakakab-ot sa kalamdagan apan naglangan sa pagsulod sa  Nirvana aron sa pagtabang sa uban sa ilang pangagpas sa kalamdagan. Bisan kon unsa kini, kining hitabo, ang Kalamdagan, may sentral nga importansiya sa tanang tunghaan sa Budismo.

Kalamdagan​—Unsa Kini?

17. (a) Diin ug kang kinsa ang Buda miwali sa iyang unang sermon? (b) Ipatin-aw sa mubo ang Upat ka Dungganong Kamatuoran.

¹⁷ Ingon nga nakakab-ot sa kalamdagan, ug human sa pagbuntog sa unang ukon-ukon, si Buda milansad sa pagtudlo sa iyang bag-o nakaplagang kamatuoran, sa iyang dharma, ngadto sa uban. Ang iyang kinaunahan ug lagmit labing importante nga sermon gihatag sa siyudad sa Benares, sa parke sa usa, sa lima ka bhikku​—disipolo o monghe. Niini, siya mitudlo nga aron maluwas, ang usa kinahanglan molikay sa kurso sa pagpatuyang sa pagbati ug nianang sa asetisismo ug sundon ang Tungang Dalan. Unya, ang usa kinahanglan mosabot ug mosunod sa Upat ka Dungganong Kamatuoran (tan-awa ang kahon, sa atbang panid), nga mahimong sumahon sa mubo ingon sa mosunod:

 (1) Ang tanang paglungtad maoy pag-antos.

 (2) Ang pag-antos naggumikan sa kaibog o pagpangandoy.

 (3) Ang paghunong sa kaibog nagkahulogan sa kataposan sa pag-antos.

 (4) Ang paghunong sa kaibog mabatonan pinaagi sa pagsunod sa Walo ka Pilong Dalan, nga nagkontrolar sa paggawi, hunahuna, ug pagtuo sa usa.

18. Unsa ang giingon sa Buda mahitungod sa tinubdan sa iyang kalamdagan? (Itandi ang Job 28:​20, 21, 28; Salmo 111:10.)

¹⁸ Kining sermon sa Tungang Dalan ug sa Upat ka Dungganong Kamatuoran naglangkob sa diwa sa Kalamdagan ug giisip nga mao ang kahugpongan sa tanang pagtulon-an sa Buda. (Sa kasukwahi, itandi ang Mateo 6:​25-34; 1 Timoteo 6:​17-19; Santiago 4:​1-3; 1 Juan 2:​15-17.) Si Gautama wala moangkon ug langitnong pagdasig alang niining sermon apan nagpasidungog sa iyang kaugalingon uban sa mga pulong “nga nadiskobrehan sa Tathagata.” Giingon nga sa iyang higdaan sa kamatayon, ang Buda miingon sa iyang mga disipolo: “Mangitag kaluwasan lamang  diha sa kamatuoran; dili mangayog panabang kang bisan kinsa gawas sa imong kaugalingon.” Busa, sumala sa Buda, ang kalamdagan naggikan, dili sa Diyos, kondili sa personal nga paningkamot sa pag-ugmad sa hustong hunahuna ug maayong buhat.

19. Ngano ang mensahe sa Buda giabiabi sa maong panahon?

 ¹⁹ Dili malisod ang pagsabot ngano kining pagtulon-an giabiabi sa Indiyan nga katilingban sa maong panahon. Kini nagtunglo sa hakog ug dunot relihiyosong buhat nga gipaluyohan sa Hindung mga Brahma, o sa saserdotehanong kasta, sa usa ka bahin, ug sa sobrang asetisismo sa mga Jain ug sa uban mistikong kulto sa laing bahin. Kini usab naghanaw sa halad ug rituwal, sa panon sa diyos ug diyosa, ug sa bug-at nga kasta sistema nga midominar ug miulipon sa tanang bahin sa kinabuhi sa katawhan. Sa mubo, kini misaad ug kagawasan sa tanan kinsa sugot sa pagsunod sa dalan sa Buda.

Budismo Nagpakatap sa Impluwensiya Niini

20. (a) Unsa ang “Tulo ka Mutya” sa Budismo? (b) Unsa ka halapad ang kampanya sa pagwali sa Buda?

²⁰ Sa dihang ang lima ka bhikku midawat sa pagtulon-an sa Buda, sila nahimong unang sangha, o orden sa monghe. Busa ang “Tulo ka Mutya” (Triratna) sa Budismo nakompleto, nga mao, ang Buda, dharma, ug sangha, nga giingon nga motabang sa katawhan sa paglakaw sa dalan sa kalamdagan. Busa andam na, si Gautama ang Buda nagmantala latas sa gitas-on ug gilapdon sa Walog sa Ganges. Ang katawhan gikan sa tanang sosyal nga ranggo ug kahimtang mianha sa pagpatalinghog kaniya, ug sila nahimong iyang mga disipolo. Sa panahon sa iyang kamatayon sa panuigon nga 80, siya nahimong ilado ug tinahod. Gitaho nga ang iyang kataposang mga pulong sa iyang mga disipolo mao: “Ang pagkadunot kinaiya sa tanang butang ighilimo. Maningkamot sa inyong kaugalingong kaluwasan uban sa kakugi.”

21. (a) Kinsa ang nahimong instrumento sa pagpakatap sa Budismo? (b) Unsa ang sangpotanan sa iyang paningkamot?

²¹ Sa ikatulong siglo W.K.P., mga 200 ka tuig tapos sa kamatayon sa Buda, mitungha ang kinadak-ang kampiyon sa Budismo, si Emperador Aśoka, kinsa nagdala sa kinadak-an sa Indiya ubos sa iyang pagmando. Nasubo sa pagpangihaw ug kaguliyang  nga gipahinabo sa iyang pagpangdaog, gisagop niya ang Budismo ug mihatag niini sa pagsuportar sa Estado. Mitukod siya ug relihiyosong mga monumento, mitigom ug mga konsilyo, ug miawhag sa katawhan sa pagkinabuhi sumala sa mga lagda sa Buda. Si Aśoka usab mipadala ug Budistang mga misyonero ngadto sa tanang bahin sa Indiya ug sa Sri Lanka, Sirya, Egipto, ug Gresya. Labi na tungod sa paningkamot ni Aśoka, ang Budismo mitubo gikan sa Indiyan nga sekta ngadto sa relihiyon  sa kalibotan. Sa makataronganon, siya giisip sa uban nga ikaduhang tagtukod sa Budismo.

22. Sa unsang paagi ang Budismo natukod sa tibuok Asya?

²² Gikan sa Sri Lanka, ang Budismo mikatap pa silangan ngadto sa Myanmar (Burma), Thailand, ug ubang bahin sa Indotsina. Ngadto sa amihanan, ang Budismo mikatap ngadto sa Kashmir ug sentral Asya. Gikan niadtong mga dapita, ug sama ka sayo sa unang siglo K.P., ang Budistang mga monghe mipanaw latas sa makatalagmanong kabukiran ug kadisyertohan ug midala sa ilang relihiyon ngadto sa Tsina. Gikan sa Tsina, kini usa ka mubong lakang alang sa Budismo sa pagkatap ngadto sa Korea ug Hapon. Ang Budismo gipaila usab sa Tibet, ang amihanang silingan sa Indiya. Sinagolan sa lokal nga tinoohan, kini migimaw nga Lamaismo, nga midominar sa relihiyoso ug politikal nga kinabuhi didto. Sa pagka ikaunom o ikapitong siglo K.P., ang Budismo maayo nang pagkatukod sa tanan Habagatan-silangang Asya ug sa Halayong Silangan. Apan unsa ang nagkahitabo sa Indiya?

23. Unsa ang nahitabo sa Budismo sa Indiya?

 ²³ Samtang ang Budismo nagpakatap sa impluwensiya niini sa ubang kayutaan, kini anam-anam nga nagkakunhod balik sa Indiya. Lalom nga nalangkit sa pilosopikal ug metapisikal nga tinguha, ang mga monghe misugod pagkawala ug kontak sa ilang mga sakop. Dugang pa, ang pagkawala sa harianong pagpaluyo ug ang pagsagop sa Hindung ideya ug buhat tanan nagdali sa kamatayon sa Budismo sa Indiya. Bisan ang Budista balaang mga dapit, sama sa Lumbini, diin natawo si Gautama, ug ang Buddh Gaya, diin siya nasinati sa “kalamdagan,” nangagun-ob. Pagka ika-13 ka siglo, ang Budismo halos nahanaw na sa Indiya, ang yutang sinugdanan niini.

24, 25. Unsang dugang kaugmaran sa Budismo ang nakita sa ika-20 ka siglo?

²⁴ Sulod sa ika-20 ka siglo, ang Budismo milatas na usab ug laing kausaban sa nawong. Ang politikal nga kaguliyang sa Tsina, Mongolia, Tibet, ug sa kayutaan sa Habagatan-silangang Asya nakahapak niini sa malaglagong bunal. Linibo ka monasteryo ug templo ang giguba ug gatosan ka linibo ka monghe ug mongha ang giabog, gipriso, ug bisan gipatay. Bisan pa niana, ang impluwensiya sa Budismo sa gihapon kusganong mabati sa hunahuna ug pamatasan sa katawhan niining kayutaan.

²⁵ Sa Europa ug Amihanang Amerika, ang ideya sa Budismo sa pagkaplag sa “kamatuoran” sulod sa indibiduwal nga kaugalingon daw nagbaton ug kanat nga kadani, ug ang buhat niini sa pagpalandong nagtaganag kaikyasan sa kaguliyang sa Kasadpang kinabuhi. Makapainteres, sa pasiuna sa librong Living Buddhism, si Tenzin Gyatso, ang distiyerong Dalai Lama sa Tibet, misulat: “Lagmit karon ang Budismo mahimong may papel nga dulaon sa pagpahinumdom sa kasadpang katawhan sa espirituwal nga sukod sa ilang kinabuhi.”

Nagkalainlaing Dalan sa Budismo

26. Sa unsang mga paagi ang Budismo nabahin?

²⁶ Bisan pa kini naandang hisgotan ang Budismo isip relihiyon, kini sa pagkamatuod nabahin sa daghang tunghaan sa hunahuna.  Gipasukad sa nagkalainlaing interpretasyon sa kinaiya sa Buda ug sa iyang pagtulon-an, ang matag usa duna sa iyang kaugalingong doktrina, buhat, ug kasulatan. Kining mga tunghaan dugang pang nabahin sa daghang grupo ug sekta, kadaghanan niini kusganong naimpluwensiyahan sa lokal nga kultura ug tradisyon.

27, 28. Unsaon nimo paghubit sa Budismong Theravada? (Itandi ang Filipos 2:​12; Juan 17:​15, 16.)

²⁷ Ang tunghaang Theravada (Dalan sa mga Tigulang), o Hinayana (Dalang Diyotay), sa Budismo naglambo sa Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Kampuchea (Cambodia), ug Laos. Ang uban nag-isip niini nga konserbatibong tunghaan. Kini nagpasiugda sa pagbaton sa kaalam ug sa pagpaningkamot sa kaugalingong kaluwasan pinaagi sa pagsalikway sa kalibotan ug sa pagkinabuhi sa kinabuhi sa monghe, nga naghalad sa kaugalingon sa pagpalandong ug pagtuon sa monasteryo.

²⁸ Usa ka kumong talan-awon nga makita sa uban niining kayutaan mao ang mga grupo sa mga batan-ong lalaki uban sa kiniskisang mga ulo, sa mga kupong dulaw ug nagtiniil, nga nagdalag mga panaksan sa limos aron sa pagdawat sa ilang matag adlaw nga tagana gikan sa sakop nga mga magtotoo kansang papel mao ang pagsuportar kanila. Naandan alang sa mga lalaki sa paggahin sa dili momenos pipila ka bahin sa ilang kinabuhi sa monasteryo. Ang ultimong tumong sa monastikong kinabuhi mao ang mahimong arhat, nga mao, usa kinsa nakadangat sa espirituwal nga kahingpitan ug kagawasan sa kasakit ug pag-antos sa mga tuyok sa pagkatawo-usab. Ang Buda nakapakita sa dalan; nag-agad na kini sa matag usa sa pagsunod niini.

29. Unsa ang mga kinaiya sa Budismong Mahayana? (Itandi ang 1 Timoteo 2:​3, 4; Juan 3:16.)

²⁹ Ang tunghaang Mahayana (Dalang Dako) sa Budismo mao ang kumong makaplagan sa Tsina, Korea, Hapon, ug Vietnam. Ginganlan kini nga ingon niana tungod kay kini nagpasiugda sa pagtulon-an sa Buda nga ang “kamatuoran ug ang dalan sa kaluwasan alang kang bisan kinsa bisan kon siya nagpuyo sa langub,  monasteryo, balay . . . Dili lamang kini alang niadtong kinsa misalikway sa kalibotan.” Ang pasukaranan Mahayanang hunahuna mao nga ang gugma ug kaluoy sa Buda labihan ka dako nga siya dili mohikaw sa kaluwasan kang bisan kinsa. Kini nagtudlo nga tungod kay ang kinaiya-Buda anaa kanatong tanan, ang tanan may katakos nga mahimong Buda, usa nga nalamdagan, o bodhisattva. Ang kalamdagan magaabot, dili pinaagi sa hago kaayong disiplina sa kaugalingon, apan pinaagi sa pagtuo sa Buda  ug sa kaluoy alang sa tanan buhing butang. Kini klarong dunay mas dakong dani sa masa nga praktikal-hunahuna. Tungod niining mas liberal nga tinamdan, bisan pa, naugmad ang daghang grupo ug kulto.

30. Unsang tumong ang gipangita sa mga debotado sa Budismong “Putling Yuta”? (Itandi ang Mateo 6:​7, 8; 1 Hari 18:​26, 29.)

³⁰ Taliwala sa daghan Mahayanang sekta nga naugmad sa Tsina ug Hapon mao ang mga tunghaan sa Budismo sa Putling Yuta ug Zen. Ang una nagsentro sa tinoohan niini libot sa pagtuo sa nagluwas-gahom ni Amida Buda, kinsa misaad sa iyang mga sumusunod sa pagkatawo-usab sa Putling Yuta, o Kasadpang Paraiso, sa yuta sa kasadya ug kahimuot nga gipuy-an sa mga diyos ug mga tawo. Gikan didto, kini usa ka sayong lakang pa Nirvana. Pinaagi sa pagsubli sa pag-ampo “Ako nagtuo kang Amida Buda,” usahay sa linibo ka beses sa usa ka adlaw, ang debotado nagputli sa iyang kaugalingon aron makakab-ot sa kalamdagan o makabaton sa pagkatawo-usab sa Kasadpang Paraiso.

31. Unsa ang mga kinaiya sa Budismong Zen? (Itandi ang Filipos 4:8.)

³¹ Ang Budismong Zen (tunghaang Ch’an sa Tsina) mikuha sa iyang ngalan gikan sa batasan sa pagpalandong. Ang mga pulong ch’an (Ininsik) ug zen (Hinapon) maoy pagpalahi sa pulong dhyāna sa Sanskrit, nga nagkahulogan “pagpalandong.” Kining disiplina nagtudlo nga ang pagtuon, maayong buhat, ug rituwal diyotay ra ug kaayohan. Ang usa makabaton ug kalamdagan pinaagi sa yanong pagpalandong sa mga tanghaga nga dili maisip-isip sama sa, ‘Unsa ang lanog sa usa ka kamot nga nagpakpak?’ ug, ‘Unsa ang atong makaplagan sa wala?’ Ang mistikal nga kinaiya sa Budismong Zen nakakaplag ug kapahayagan sa ambongang mga arte sa paghikay sa bulak, kaligrapiya, pagpintal sa tinta, balak, hardin, ug uban pa, ug kini paborable nga gidawat sa Kasadpan. Karon, ang mga sentro sa pagpalandong sa Zen makaplagan sa daghan Kasadpang kayutaan.

32. Sa unsang paagi ang Budismong Tibetano gibuhat?

³² Sa kaulahian, anaa ang Budismong Tibetano, o Lamaismo.  Kining porma sa Budismo usahay gitawag Mantrayana (Dalang Mantra) gumikan sa dayag nga paggamit sa mantra, usa ka serye sa mga silaba nga duna o walay kahulogan, sa taas nga asoy. Inay sa pagpasiugda sa kaalam o kaluoy, kining porma sa Budismo nagpasiugda sa paggamit sa rituwal, pag-ampo, madyik, ug espiritismo sa pagsimba. Ang mga pag-ampo sublion sa linibo ka beses matag adlaw uban sa panabang sa mga lusok sa pag-ampo ug mga ligid sa pag-ampo. Kining kuting rituwal mahimong makat-onan lamang ubos sa oral nga instruksiyon sa mga lama, o monastikong mga lider, taliwala kanila ang labing ilado mao ang Dalai Lama ug Panchen Lama. Tapos sa kamatayon sa usa ka lama, himoon ang pagpangita sa usa ka bata kang kansa ang lama giingon nga miinkarnar aron mahimong sunod espirituwal nga lider. Ang termino, bisan pa, kasagarang gipadapat usab sa tanang monghe, kinsa, pinaagi sa usa ka banabana, sa usa ka panahon miihap ug ikalimang bahin sa entirong populasyon sa Tibet. Ang mga lama nag-alagad usab nga magtutudlo, doktor, tag-iyag-yuta, ug pigura sa politika.

33. Sa unsang paagi ang mga dibisyon sa Budismo susama niadtong sa Kakristiyanohan? (Itandi ang 1 Corinto 1:10.)

 ³³ Kining prinsipal nga mga dibisyon sa Budismo sa kapulihay gibahin sa daghang grupo, o sekta. Ang uban debotado sa usa ka partikular nga lider, sama kang Nichiren sa Hapon, kinsa mitudlo nga ang Mahayanan Lotus Sutra lamang ang nag-unod sa tinong pagtulon-an sa Buda, ug ni Nun Ch’in-Hai sa Taiwan, kinsa dunay daghang sumusunod. Niining bahina, ang Budismo dili lahi kaayo sa Kakristiyanohan uban sa daghang denominasyon ug sekta niini. Sa pagkamatuod kumong makita ang katawhan kinsa miangkon nga Budista nga nalambigit sa mga buhat sa Taoismo, Shinto, pagsimba sa katigulangan, ug bisan nianang sa Kakristiyanohan. b Ang tanan niining sekta sa Budismo miangkon nga nagbase sa ilang tinoohan ug buhat sa pagtulon-an sa Buda.

Tulo ka Basket ug Uban Budistang Kasulatan

34. Unsa ang kinahanglan atong ibutang sa hunahuna kon nagpalandong sa pagtulon-an sa Budismo?

³⁴ Ang pagtulon-an nga giingon iya ni Buda gipasa pinaagi sa pulong sa baba ug gisugdan pagsulat lamang kasiglohan human siya mibiya sa talan-awon. Busa, sa kinamaayohan, kini nagpresentar sa kon unsa ang gihunahuna ug gibuhat niya sa iyang mga sumusunod sa ulahing kaliwatan. Kini dugang nahimong kuti sa kamatuoran nga, sa maong panahon, ang Budismo natipik na sa daghang tunghaan. Busa, ang nagkalainlaing teksto nagtanyag sa nagkalainlaing bersiyon sa Budismo.

35. Unsa ang kinasayohan sa Budista sagradong teksto?

³⁵ Ang kinasayohan sa Budistang teksto gisulat sa Pali, nga giingon nga amgid sa nitibong pinulongan sa Buda, sa mga unang siglo W.K.P. Kini gidawat sa tunghaang Theravada isip kasaligang teksto. Kini naglangkob sa 31 ka basahon nga giorganisar ngadto sa tulo ka koleksiyon nga gitawag Tipitaka (Sanskrit, Tripitaka), nga nagkahulogan “Tulo ka Basket,” o  “Tulo ka Koleksiyon.” Ang Vinaya Pitaka (Basket sa Disiplina) naghisgot labi na sa lagda ug reglamento alang sa monghe ug mongha. Ang Sutta Pitaka (Basket sa mga Diskurso) nag-unod sa sermon, parabola, ug proverbio nga gilitok sa Buda ug sa iyang unang mga disipolo. Sa kaulahian, ang Abhidhamma Pitaka (Basket sa Ultimong Doktrina) naglakip sa komentaryo sa Budistáng doktrina.

36. Unsa ang mga kinaiya sa Budista Mahayanang kasulatan?

³⁶ Sa laing bahin, ang kasulatan sa Mahayanang tunghaan anaa kadaghanan sa Sanskrit, Ininsik, ug Tibetano, ug kini daghan. Ang Ininsik nga teksto lamang naglakip sa kapin sa 5,000 ka tomo. Kini nag-unod sa mga ideya nga wala sa mas unang sinulat, sama sa mga talaan sa mga Buda nga sama ka daghan sa mga balas sa Ganges, kinsa giingon nga nagkinabuhi na sulod sa dili maihap minilyon ka tuig, ang matag usa nagdumala sa iyang kaugalingon Budang kalibotan. Dili kini hinobra sa dihang ang usa ka magsusulat nakapaniid nga kining teksto “gipaila sa kalainlain, naghinobrang handurawan, mabulokong personalidad, ug hilabihang sublisubli.”

37. Unsang mga suliran ang gitanyag sa Mahayanang kasulatan? (Itandi ang Filipos 2:​2, 3.)

³⁷ Wala na kinahanglana isulti pa, pipila ra ka tawo ang makahimo sa pagsabot niining labihan ka tulukibong pamatbat. Ingon nga resulta, kining ulahing kaugmaran nagpahilayo sa Budismo gikan sa orihinal nga katuyoan sa Buda. Sumala sa Vinaya Pitaka, buot sa Buda nga masabtan ang iyang pagtulon-an dili lamang sa edukadong klase apan sa tanang matang sa katawhan. Alang niining katuyoan, siya miinsister nga ang iyang mga ideya itudlo sa pinulongan sa kumong katawhan, dili sa sagrado patay nga pinulongan sa Hinduismo. Busa, sa pagsupak sa Budistang Theravada nga kining mga basahon dili kanonikal, ang tubag sa mga sumusunod sa Mahayana mao nga si Gautama ang Buda unang mitudlo sa yano ug ignorante, apan sa batid ug maalamon siya mibutyag sa pagtulon-an nga gisulat sa ulahi sa Mahayanang mga basahon.

 Tuyok sa Karma ug Samsara

38. (a) Unsa na man kon tandion ang Budista ug Hindung pagtulon-an? (b) Unsa ang Budistang hunahuna sa kalag sa teoriya ug sa buhat?

³⁸ Bisan pa ang Budismo nagpagawas sa katawhan gikan sa gapos sa Hinduismo sa pipila ka gilapdon, ang pasukaranang ideya niini sa gihapon kabilin sa Hindung pagtulon-an sa Karma ug samsara. Ang Budismo, sama sa orihinal nga gitudlo sa Buda, lahi gikan sa Hinduismo sa pagkaagi nga kini naglimod sa paglungtad sa imortal nga kalag apan nagsulti sa indibiduwal isip “kombinasyon sa mga puwersa sa pisikal ug mental o enerhiya.” c Bisan pa, ang pagtulon-an niini sa gihapon gisentro sa ideya nga ang tanang katawhan naglaaglaag gikan sa kinabuhi ngadto sa kinabuhi pinaagi sa dili maihap nga pagkatawo-usab (samsara) ug sa pag-antos sa sangpotanan sa miagi ug sa  karon (Karma). Bisan pa ang mensahe niini sa kalamdagan ug kagawasan gikan niining tuyok mahimong mopadayag nga madanihon, ang uban nangutana: Unsa ka lig-on ang patukoranan? Unsa ang pamatuod nga ang tanang pag-antos mao ang resulta sa aksiyon sa usa sa nag-unang kinabuhi? Ug, sa pagkamatuod, unsa ang ebidensiya nga dunay bisan unsang nag-unang kinabuhi?

39. Sa unsang paagi ang usa ka Budistang teksto mitin-aw sa balaod sa Karma?

³⁹ Usa ka katin-awan mahitungod sa balaod sa Karma nagkanayon:

 “Ang Kamma [Pali nga katugbang sa Karma] balaod sa iyang kaugalingon. Apan wala kini magpasabot nga kinahanglan dunay maghahatag-balaod. Ang ordinaryong balaod sa kinaiya, sama sa kabutaran, wala manginahanglan ug maghahatag-balaod. Ang balaod sa Kamma usab wala mangayog maghahatag-balaod. Kini nagpalakaw sa iyang kaugalingong natad walay labot sa gawas, independiyente nagmandong ahensiya.”​—A Manual of Buddhism.

40. (a) Unsa ang gipasabot sa paglungtad sa natural nga balaod? (b) Unsa ang giingon sa Bibliya mahitungod sa kawsa ug epekto?

⁴⁰ Lig-on ba kining pangatarongan? Ang balaod sa kinaiya wala ba sa pagkamatuod nanginahanglan ug maghahatag-balaod? Ang batid sa raket si Dr. Wernher von Braun makausa miingon: “Ang natural nga balaod sa kinaiya sa uniberso labihan ka tukma nga wala kami ing kalisdanan sa paghimog sakyanan sa wanang aron sa paglupad sa bulan ug mahimong motagal sa paglupad uban sa katukma sa tipik sa usa ka segundo. Kining balaod mahimong gipahaluna sa usa.” Ang Bibliya usab namolong mahitungod sa balaod sa kawsa ug epekto. Kini nagtug-an kanato, “Ang Diyos dili usa nga pagabiaybiayon. Kay bisan unsa nga igapugas sa tawo, mao usab kana ang iyang pagaanihon.” (Galacia 6:7) Inay sa pag-ingon nga kining balaod wala nanginahanglan ug maghahatag-balaod, kini nagpunting nga “ang Diyos dili usa nga pagabiaybiayon,” nagpasabot nga kining balaod gipalihok sa Magbubuhat niini, si Jehova.

41. (a) Unsang pagtandi ang mahimo taliwala sa balaod sa Karma ug sa balaod sa korte? (b) Itandi ang Karma uban sa saad sa Bibliya.

 ⁴¹ Dugang pa, ang Bibliya nagtug-an kanato nga “ang mga suhol nga bayran sa sala mao ang kamatayon,” ug “siya kinsa namatay na nakalingkawas na sa iyang sala.” Bisan ang mga korte sa hustisya miila nga walay mausa ang mag-antos sa doble nga silot alang sa bisan unsang krimen. Ngano, nan, ang tawong nakabayad na sa iyang mga sala pinaagi sa kamatayon matawo-usab aron lamang sa pag-antos usab sa sangpotanan sa iyang miaging buhat? Dugang pa, nga wala mahibalo kon sa unsang miaging buhat ang usa gisilotan, sa unsang paagi ang usa makahinulsol ug magbag-o? Mahimo ba kining isipon nga hustisya? Uyon ba kini sa kaluoy, nga giingon mao ang labing talagsaong hiyas sa Buda? Sa kasukwahi, ang Bibliya, human makapahayag nga “ang mga suhol nga bayran sa sala mao ang kamatayon,” nagpadayon sa pag-ingon: “Apan ang gasa nga ginahatag sa Diyos mao ang kinabuhing walay kataposan pinaagi kang Kristo Jesus nga atong Ginoo.” Oo, kini nagsaad nga ang Diyos magwagtang sa tanang kadunot, sala, ug kamatayon ug magdalag kagawasan ug kahingpitan alang sa tanang katawhan.​—Roma 6:​7, 23; 8:​21; Isaias 25:8.

42. Sa unsang paagi ang usa ka Budistang eskolar mipatin-aw sa pagkatawo-usab?

⁴² Mahitungod sa pagkatawo-usab, ania ang katin-awan sa Budistang eskolar si Dr. Walpola Rahula:

 “Ang usa ka persona wala gawas sa usa ka kombinasyon sa pisikal ug mental nga puwersa o enerhiya. Kon unsa ang among gitawag nga kamatayon mao ang bug-os dili-paglihok sa pisikal nga lawas. Ang tanan ba niining puwersa ug enerhiya mohunong sa tingob uban sa dili-paglihok sa lawas? Ang Budismo nag-ingon ‘Dili.’ Ang kabubut-on, buot, tinguha, kauhaw sa paglungtad, sa pagpadayon, sa pagkahimong dugang ug dugang pa, labihan ka dakong puwersa nga nagpalihok sa tibuok kinabuhi, sa tibuok paglungtad, nga nagpalihok bisan sa tibuok kalibotan. Mao kini ang kinadak-ang puwersa, ang kinadak-ang enerhiya sa kalibotan. Sumala sa Budismo, kining  puwersa wala nahunong uban sa dili-paglihok sa lawas, nga mao ang kamatayon; apan kini nagpadayon sa pagpadayag sa iyang kaugalingon sa laing porma, nga nagpatungha sa paglungtad-usab nga gitawag pagkatawo-usab.”

43. (a) Sa biyolohiya, sa unsang paagi ang kahimoang henetiko sa usa matino? (b) Unsang “pruweba” ang usahay itanyag sa pagsuportar sa pagkatawo-usab? (c) Kana bang “pruweba” sa pagkatawo-usab harmonya sa kumong kasinatian?

⁴³ Sa gutlo sa pagsamkon, ang tawo nagapanunod sa 50 porsiyento sa iyang mga gene gikan sa matag ginikanan. Busa walay paagi nga siya mahimong 100 porsiyento nga susama sa lain sa nag-unang paglungtad. Sa pagkamatuod, ang palakaw sa pagkatawo-usab dili mahimong suportahan sa bisan unsang nahibaloang prinsipyo sa siyensiya. Lagmit, kadtong kinsa mituo sa doktrina sa pagkatawo-usab nagpunting nga pruweba sa kasinatian sa katawhan kinsa miangkon nga makahinumdom sa mga nawong, mga hitabo, ug mga dapit nga kanhi wala nila hibaloi. Makataronganon ba kini? Sa pag-ingon nga ang tawo nga makahinumdom sa mga butang sa miaging panahon nagkinabuhi sa maong panahon, ang usa kinahanglan usab moingon nga ang tawo nga makatag-an sa umaabot​—ug dunay daghan kinsa nag-angkon nga makahimo niana​—nagkinabuhi na sa umaabot. Kana, dayag, dili mao ang kaso.

44. Itandi ang pagtulon-an sa Bibliya sa “espiritu” uban sa Budistang doktrina sa pagkatawo-usab.

⁴⁴ Kapin sa 400 ka tuig una pa sa Buda, ang Bibliya namolong mahitungod sa puwersa-kinabuhi. Naghubit sa mahitabo sa kamatayon sa tawo, kini miingon: “Unya ang abog mobalik sa yuta ingon nga kini nahitabo ug ang espiritu mobalik sa iyang kaugalingon sa Diyos kinsa mihatag niini.” (Ecclesiastes 12:7) Ang pulong “espiritu” gihubad gikan sa Hebreohanong pulong ruʹach, nga nagkahulogan puwersa-kinabuhi nga nagpalihok sa tanang buhing linalang, tawo ug mananap. (Ecclesiastes 3:​18-22) Bisan pa, ang hinongdanong kalahian mao nga ang ruʹach puwersa nga dili-personal; wala kini ing kabubut-on sa iyang kaugalingon o naghupot sa personalidad sa bisan unsang kinaiya sa namatay  nga indibiduwal. Wala kini moadto gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain sa kamatayon apan “mobalik sa matuod nga Diyos kinsa mihatag niini.” Sa laing pulong, ang umaabot nga paglaom sa kinabuhi sa tawo​—ang paglaom sa pagkabanhaw—​bug-os nga anaa sa mga kamot sa Diyos.​—Juan 5:​28, 29; Buhat 17:31.

Nirvana​—Pagkab-ot sa Dili Makab-ot

45. Unsa ang Budistang hunahuna sa Nirvana?

⁴⁵ Kini nagdala kanato sa pagtulon-an sa Buda sa kalamdagan ug kaluwasan. Sa Budistang termino, ang pasukaranang ideya sa kaluwasan mao ang kagawasan gikan sa balaod sa Karma ug samsara, maingon man sa pagkab-ot sa Nirvana. Ug unsa ang Nirvana? Ang Budistang teksto nagkanayon nga kini imposible nga hubiton o batbaton apan mahimo lamang masinati. Dili kini langit diin ang usa moadto tapos sa kamatayon apan kahimtang nga mahimo rang makab-ot sa tanan, dinhi ug karon. Ang pulong mismo giingon nga nagkahulogan “pagpalong, pagpuo.” Busa, ang uban mihubit sa Nirvana nga paghunong sa tanang pagbati ug kaibog; paglungtad nga libre sa tanang pagbati, sama sa kasakit, kahadlok, kakulang, gugma, o kasilag; kahimtang sa dayong kalinaw, kapahulayan, ug kawalay kausaban. Sa sukaranan, giingon kini nga paghunong sa indibiduwal nga paglungtad.

46, 47. (a) Sumala sa Budistang pagtulon-an, unsa ang tinubdan sa kaluwasan? (b) Ngano ang Budistang panlantaw sa tinubdan sa kaluwasan sukwahi sa kumong kasinatian?

⁴⁶ Ang Buda mitudlo nga ang kalamdagan ug kaluwasan​—ang kahingpitan sa Nirvana—​naggikan, dili sa bisan kinsa nga Diyos o gawas nga puwersa, apan gikan sa sulod sa tawo pinaagi sa iyang kaugalingong paningkamot sa maayong buhat ug matarong hunahuna. Kini nagpatungha sa pangutana: Ang butang hingpit mahimo bang mogula gikan sa butang dili hingpit? Dili ba ang atong kumong kasinatian nagtug-an kanato, sama sa gitudlo sa Hebreohanong manalagna si Jeremias, nga “dili iya sa yutan-ong tawo ang iyang dalan. Dili iya sa  tawo kinsa naglakaw bisan ang pagtultol sa iyang lakang”? (Jeremias 10:23) Kon walay mausa ang makahimo sa pagbaton ug bug-os nga kontrol sa iyang aksiyon bisan sa yano adlaw-adlaw nga butang, makataronganon ba ang paghunahuna nga ang bisan kinsa makahimo sa iyang dayong kaluwasan pinaagi lamang sa iyang kaugalingon?​—Salmo 146:​3, 4.

⁴⁷ Maingon nga ang tawo nga nalubong sa huyonghuyong lagmit dili makalingkawas niini sa iyang kaugalingon lamang, maingon man usab ang tanang katawhan nalit-agan sa sala ug kamatayon, ug walay mausa ang may katakos sa pagpalingkawas sa iyang kaugalingon niining pagkapagan. (Roma 5:12) Apan, ang Buda mitudlo nga ang kaluwasan nag-agad lamang sa kaugalingong paningkamot sa usa. Ang iyang panamilit nga awhag sa iyang mga disipolo mao “ang pagsalig sa imong kaugalingon ug dili magsalig sa gawas nga panabang; maghawid nga malig-on sa kamatuoran ingon nga lampara; mangitag kaluwasan diha lamang sa kamatuoran; dili mangitag panabang kang bisan kinsa gawas sa imong kaugalingon.”

Kalamdagan o Kalinglahan?

48. (a) Sa unsang paagi ang usa ka libro mihubit sa epekto sa makuti Budistang ideya sama sa Nirvana? (b) Unsa ang sangpotanan sa bag-o pang interes sa Budistang pagtulon-an sa ubang dapit?

⁴⁸ Unsa ang epekto sa maong doktrina? Midasig ba kini sa mga magtotoo niini sa matuod nga pagtuo ug debosyon? Ang librong Living Buddhism mitaho nga sa uban Budistang kayutaan, bisan “ang mga monghe mihatag diyotay nga hunahuna sa kadalisayan sa ilang relihiyon. Ang pagkab-ot sa Nirvana kanat nga giisip nga walay paglaom dili realistikong tingusbawan, ug ang pagpalandong panagsa rang buhaton. Gawas sa tapontapon nga pagtuon sa Tipitaka, sila mihalad sa ilang kaugalingon nga mahimong maluluy-on ug maangayong impluwensiya sa katilingban.” Mao man, ang World Encyclopedia (Hinapon), sa pagkomento sa bag-o pang balik-interes sa Budistang pagtulon-an, naniid: “Sa dugang ang pagtuon sa Budismo nahimong espesyalisado, sa dugang kini nahilayo sa orihinal  nga katuyoan niini​—sa paggiya sa katawhan. Gikan niining punto sa paglantaw, ang bag-o pang hilig sa hugot nga pagtuon sa Budismo wala kinahanglanang magkahulogan sa pagpabalik sa buhing pagtuo. Hinonoa, kini kinahanglan obserbahan nga kon ang relihiyon mahimong tumong sa kuti metapisikal nga kinaadman, ang matuod nga kinabuhi niini isip pagtuo nawad-an sa gahom niini.”

49. Alang sa daghan, naunsa na ang Budismo?

⁴⁹ Ang pasukaranang hunahuna sa Budismo mao nga ang kahibalo ug pagsabot motultol sa kalamdagan ug kaluwasan. Apan ang kuti nga doktrina sa nagkalainlaing tunghaan sa Budismo nakapatungha lamang sa gihisgotan na nga “walay paglaom dili realistikong tingusbawan,” luyo sa pagsabot sa kadaghanan sa mga magtotoo niini. Alang kanila, ang Budismo nahimong pagbuhat ra sa maayo ug pagsunod sa pipila ka rituwal ug yanong lagda. Wala kini makahakop sa makapalibog nga pangutana sa kinabuhi, sama sa: Asa man kita maggikan? Nganong ania kita dinhi? Ug unsa ang kaugmaon sa tawo ug sa yuta?

50. Unsang pangutana ang motungha sa hunahuna gumikan sa kasinatian sa uban sinserong Budista? (Itandi ang Colosas 2:8.)

⁵⁰ Ang uban sinserong Budista nakaamgo sa kalibog ug kalingla  nga mitungha sa makuting doktrina ug makapabug-at nga rituwal sa Budismo sama sa gibuhat niini karon. Ang makitawhanong paningkamot sa Budistang grupo ug kapunongan sa ubang kayutaan mahimong nakadalag kahupayan sa kasakit ug pag-antos sa daghan. Apan isip nga tuboran sa matuod nga kalamdagan ug kagawasan alang sa tanan, ang Budismo nakatuman ba sa saad niini?

Kalamdagan Gawas sa Diyos?

51. (a) Unsa ang gitug-an sa usa ka sugilanon mahitungod sa pagtulon-an sa Buda? (b) Unsang dayag importante nga kulang sa pagtulon-an sa Buda? (Itandi ang 2 Cronicas 16:​9; Salmo 46:​1; 145:18.)

⁵¹ Ang talaan sa kinabuhi sa Buda miasoy nga sa usa ka okasyon siya ug ang iyang mga disipolo didto sa lasang. Mipunit siya sa usa ka hakop sa mga dahon ug miingon sa iyang mga disipolo: “Ang akong gitudlo kaninyo mahimong ikatanding sa mga dahon sa akong kamot, ang wala nako gitudlo kaninyo mahimong ikatanding sa gidaghanon sa mga dahon sa lasang.” Klaro nga, ang buot ipasabot, mao nga ang Buda nagtudlo lamang sa tipik sa iyang nahibaloan. Bisan pa, dunay usa ka importante nga kulang​—si Gautama ang Buda hapit walay ikasulti mahitungod sa Diyos; ni bisan kanus-a siya miangkon nga Diyos. Sa pagkamatuod, giingon kini nga siya misulti sa iyang mga disipolo, “Kon dunay Diyos, dili katoohan nga Siya mabalaka sa akong adlaw-adlaw nga kalihokan,” ug “walay mga diyos nga makaarang o makatabang sa tawo.”

52. (a) Unsa ang panlantaw sa Budismo sa Diyos? (b) Unsa ang wala tagda sa Budismo?

⁵² Niining diwa, ang papel sa Budismo sa pagpangita sa katawhan sa matuod nga Diyos diyotay ra. Naniid ang The Encyclopedia of World Faiths nga “ang sayong Budismo nagpadayag nga wala mag-isip sa kwestiyon sa Diyos, ug tataw nga wala motudlo ug nanginahanglan sa pagtuo sa Diyos.” Sa pagpasiugda niini sa pagpangita sa matag tawo sa kaluwasan sa iyang kaugalingon, sa pagliso pasulod sa iyang kaugalingong hunahuna  o salabotan alang sa kalamdagan, ang Budismo sa pagkamatuod agnostiko, kon dili man ateyistiko. (Tan-awa ang kahon, panid 145.) Sa pagpaningkamot sa pagsalibay sa gapos sa patootoo sa Hinduismo ug sa makapalibog nga kahan-ayan sa mitikal nga mga diyos niini, ang Budismo nakalabyog ngadto sa pikas nga kahilabihan. Kini wala motagad sa pasukaranang hunahuna sa Supremong Diyos, pinaagi sa kang kansang kabubut-on ang tanang butang naglungtad ug nagpalakaw.​—Buhat 17:​24, 25.

53. Unsa ang ikaingon mahitungod sa pagpangitag kalamdagan gawas sa Diyos? (Itandi ang Proverbio 9:​10; Jeremias 8:9.)

⁵³ Tungod niining sentro-kaugalingon ug independiyente nga paagi sa hunahuna, ang resulta mao ang matuod nga tanghaga sa leyendo, tradisyon, makuting doktrina, ug interpretasyon nga gimugna sa daghang tunghaan ug sekta latas sa kasiglohan. Kon unsa ang gituyo nga modalag yanong solusyon sa makuting suliran sa kinabuhi miresulta sa relihiyoso ug pilosopikal nga sistema nga luyo sa pagsabot sa kadaghanan sa katawhan. Hinonoa, ang kasarangang sumusunod sa Budismo yanong okupado uban sa pagsimba sa idolo ug relikya, sa diyos ug demonyo, sa espiritu ug sa katigulangan, ug sa pagbuhat sa daghan ubang rituwal ug buhat nga may diyotay nga kalabotan sa kon unsa ang gitudlo ni Gautama ang Buda. Tataw, nga ang pagpangitag kalamdagan gawas sa Diyos dili moobra.

54. Palandongon sa sunod ang pagtulon-an sa kinsang relihiyosong mga tighunahuna sa Silangan?

⁵⁴ Sa samang panahon nga si Gautama ang Buda nagpangita sa dalan sa kalamdagan, sa laing bahin sa kontinente sa Asya dunay nagkinabuhing duha ka pilosopo kansang mga ideya miimpluwensiya sa minilyong katawhan. Kini sila Lao-tzu ug Confucio, duha ka manggialamong gitamod sa daghang kaliwatan sa mga Insik ug sa uban pa. Unsa ang ilang gitudlo, ug sa unsang paagi sila miimpluwensiya sa pagpangita sa katawhan sa Diyos? Mao kana ang among palandongon sa sunod nga kapitulo.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Kahon sa panid 139]

Upat ka Dungganong Kamatuoran sa Buda

Ang Buda mihubit sa iyang pasukaranang pagtulon-an sa kon unsa ang gitawag Upat ka Dungganong Kamatuoran. Dinhi kami mokutlo gikan sa Dhammacakkappavattana Sutta (Ang Patukoranan sa Gingharian sa Pagkamatarong), sa usa ka hubad ni T. W. Rhys Davids:

▪ “Karon kini, O mga Bhikku, mao ang dungganong kamatuoran mahitungod sa pag-antos. Ang pagkatawo gitambongan sa kasakit, ang pagkadunot masakit, ang balatian masakit, ang kamatayon masakit. Ang paghiusa uban sa dili maayo masakit, masakit ang pagbulag gikan sa maayo; ug bisan unsang pangandoy nga dili matagbaw, kana usab masakit. . . .

▪ “Karon kini, O mga Bihkku, mao ang dungganong kamatuoran mahitungod sa sinugdan sa pag-antos. Sa pagkamatuod, kini kanang kauhaw, nga nagpahinabo sa pagbag-o sa paglungtad, dinuyogan sa makapahimuot nga pagbati, nga nangitag katagbawan karon dinhi, karon didto​—nga buot ingnon, ang pangandoy alang sa katagbawan sa pagbati, o sa pangandoy sa kinabuhi, o sa pangandoy sa kalamposan. . . .

▪ “Karon kini, O mga Bhikku, mao ang dungganong kamatuoran mahitungod sa kalaglagan sa pag-antos. Sa pagkamatuod, kini ang kalaglagan, diin walay pagbati ang nahibilin, niini mismong kauhaw; ang pagpadaplin sa, ang pagwagtang sa, ang pagpabiling libre sa, ang dili na paghambin pa niining kauhaw. . . .

▪ “Karon kini, O mga Bhikku, mao ang dungganong kamatuoran mahitungod sa dalan nga nagtultol ngadto sa kalaglagan sa kasub-anan. Sa pagkamatuod, kini kining dungganon walo ka pilong dalan; nga buot ingnon: hustong panlantaw; hustong handom; hustong panulti; hustong paggawi; hustong panginabuhi; hustong paningkamot; hustong pagkamahunahunaon; ug hustong pagpalandong.”

[Kahon sa panid 145]

Budismo ug ang Diyos

“Ang Budismo nagtudlo sa dalan sa hingpit nga pagkamaayo ug kaalam gawas sa usa ka personal nga Diyos; ang kinatas-ang kahibalo nga walay ‘pinadayag’; . . . ang posibilidad sa paglukat nga walay puli nga manlulukat, kaluwasan diin ang matag usa mao ang iyang kaugalingong manluluwas.”​—The Message of Buddhism, ni Bhikku Subhadra, sumala sa gikutlo sa What Is Buddhism?

Nan ang mga Budista ba mga ateyista? Ang librong What Is Buddhism? nga gipatik sa Budistang Lohiya, London, mitubag: “Kon pinaagi sa ateyista nagpasabot ka sa usa kinsa nagsalikway sa hunahuna sa usa ka personal nga Diyos, nan kami.” Unya kini nagpadayon sa pag-ingon: “Ang usa ka nagtubong hunahuna sayon rang makahilis sa ideya sa usa ka Uniberso nga gigiyahan sa walay-tipas nga Balaod, maingon nga kini mao man sa hunahuna sa usa ka halayong Personahe nga kini bisan kanus-a mahimong dili makita, kinsa nagpuyo nga kini wala hibaloi kon diin, ug kinsa sa usa ka panahon milalang gikan sa wala sa usa ka Uniberso, nga gituhop sa pagdumot, inhustisya, kawalay kasamahan sa oportunidad, ug walay kataposang kalisdanan ug kasungian.”

Busa, sa teoriya, ang Budismo wala naglaban sa pagtuo sa Diyos o sa usa ka Maglalalang. Bisan pa niana, ang Budistang mga templo ug mga stupa makaplagan karon sa halos tanang yuta diin ang Budismo gisunod, ug ang mga imahen ug mga relikya sa mga Buda ug mga bodhisattva nahimong mga tumong sa pag-ampo, halad, ug debosyon sa debotadong mga Budista. Ang Buda, kinsa bisan kanus-a wala moangkon nga Diyos, nahimong usa ka diyos sa tanang diwa sa pulong.

[Mapa sa panid 142]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Pagka ikapitong siglo K.P., ang Budismo mikatap na gikan sa Indiya ngadto sa tanan silangang Asya

INDIYA

Benares

Buddh Gaya

IKA-3 KA SIGLO W.K.P. SRI LANKA

IKA-1 KA SIGLO W.K.P. KASHMIR

SENTRAL ASYA

IKA-1 KA SIGLO K.P. TSINA

MYANMAR

THAILAND

KAMPUCHEA

JAVA

IKA-4 KA SIGLO K.P. KOREA

IKA-6 KA SIGLO K.P. HAPON

IKA-7 KA SIGLO K.P. TIBET

[Mga hulagway sa panid 131]

Ang Budistang mga templo nagkalahi sa estilo sa tibuok kalibotan

Chengteh, amihanang Tsina

Kofu, Hapon

Siyudad sa New York, T.B.A.

Chiang Mai, Thailand

[Hulagway sa panid 133]

Eskultura sa bato, Damgo ni Maya, gikan sa Gandhara, Pakistan, naghulagway sa umaabot nga Buda nga may silaw puti nga elepante nga misulod sa tuong kilid sa Hara Maya aron sa pagpasamkon kaniya

[Mga hulagway sa panid 134]

Budistang mga monghe ug mga magsisimba sa usa ka templo sa Siyudad sa New York

[Mga hulagway sa panid 141]

Mga imahen sa Buda uban sa de-estilong mga kompas

pagsulod sa Nirvana

pagtudlo

pagpalandong

pagsukol sa tintasyon

[Hulagway sa panid 147]

Prusisyon sa kadungganan sa adlaw-natawhan sa Buda, sa Tokyo, Hapon. Ang puti nga elepante sa luyo nagsimbolo sa Buda

[Mga hulagway sa panid 150]

Mga panid sa Lotus Sutra (ika-10 ka siglo), sa Ininsik, naghubit sa gahom sa bodhisattva Kuan-yin sa pagluwas sa kalayo ug lunop. Si Bodhisattva Ksitigarbha, tuo, popular sa Korea sa ika-14 ka siglo

 [Hulagway sa panid 155]

Ang Budistang linukot nga gikan sa Kyoto, Hapon naghulagway sa mga pagsakit sa “impiyerno”

 [Mga hulagway sa panid 157]

Ang mga Budista karon nagsimba atubangan sa, ingon sa makita nunot-relo gikan sa itaas wala, lingam sa Bangkok, Thailand; relikya sa Ngipon ni Buda sa Kandy, Sri Lanka; mga imahen sa Buda sa Singapore ug New York

[Mga hulagway sa panid 158]

Usa ka Budistang babaye nag-ampo atubangan sa altar sa pamilya, ug mga batang miduyog sa serbisyo sa templo