Kapitulo 9

Judaismo—Pagpangita sa Diyos Pinaagi sa Kasulatan ug Tradisyon

1, 2. (a) Kinsa ang pipila ka iladong Hudiyo nga nakaapektar sa kasaysayan ug kultura? (b) Unsang pangutana ang lagmit bangonon sa pipila ka katawhan?

 MOISES, Jesus, Mahler, Marx, Freud, ug Einstein​—unsa ang kumon kanilang tanan? Silang tanan Hudiyo, ug sa nagkalainlaing paagi, ang tanan nakaapektar sa kasaysayan ug kultura sa katawhan. Dayag kaayo nga ang mga Hudiyo nahimong talagdon sulod sa kaliboan ka katuigan. Ang Bibliya mismo testigos niana.

² Dili sama sa uban karaang relihiyon ug kultura, ang Judaismo nahigamot sa kasaysayan, dili sa mitolohiya. Apan, ang uban tingali mangutana: Ang mga Hudiyo usa ra ka gamay nga minoriya, mga 18 ka milyon sa usa ka kalibotan sa kapin sa 5 ka libo ka milyon ka tawo, nganong mainteresado man kita sa ilang relihiyon, ang Judaismo?

Nganong ang Judaismo Magapainteres Kanato

3, 4. (a) Sa unsa ang Hebreohanong Kasulatan naglakip? (b) Unsa ang pipila ka rason nganong atong palandongon ang Hudiyong relihiyon ug ang mga gamot niini?

³ Usa ka rason mao nga ang mga gamot sa Hudiyong relihiyon balik sa mga 4,000 ka tuig sa kasaysayan ug ang uban dagkong relihiyon utangan sa Kasulatan niini sa dako o diyotay nga ang-ang. (Tan-awa ang kahon, panid 220.) Ang Kristiyanidad, nga gitukod ni Jesus (Hebreohanon, Ye·shuʹa‛), usa ka Hudiyo sa unang-siglo, nakabaton sa mga gamot niini sa Hebreohanong  Kasulatan. Ug sama sa ipakita sa bisan unsang pagbasa sa Qur’ān, ang Islām usab utangan ug dako niadtong kasulatan. (Qur’ān, surah 2:​49-57; 32:​23, 24) Busa, kon susihon nato ang Hudiyong relihiyon, masusi usab nato ang mga gamot sa gatosan ka ubang relihiyon ug sekta.

⁴ Ang ikaduha ug hinongdanong rason mao nga ang Hudiyong relihiyon nagtaganag kinahanglanong talikala sa pagpangita sa katawhan sa matuod nga Diyos. Sumala sa Hebreohanong Kasulatan, si Abram, ang kagikanan sa mga Hudiyo, nagsimba na sa matuod nga Diyos duolan sa 4,000 ka tuig kanhi. a Rasonable, mangutana kita, Sa unsang paagi ang mga Hudiyo ug ang ilang pagtuo naugmad?​—Genesis 17:18.

Sa Unsang Paagi ang mga Hudiyo Nagsugod?

5, 6. Unsa, sa mubo, ang kasaysayan sa sinugdan sa mga Hudiyo ug sa ilang ngalan?

⁵ Sa kasagarang pagpanulti, ang Hudiyong katawhan kaliwatan sa karaan, nagsultig-Hebreohanon nga sanga sa Semitikong rasa. (Genesis 10:​1, 21-32; 1 Cronicas 1:​17-28, 34; 2:​1, 2) Duolan sa 4,000 ka tuig kanhi, ang ilang kagikanan si Abram milalin gikan  sa malamboong kaulohan sa Ur sa mga Kaldehanon sa Sumer sa yuta sa Kanaan, diin ang Diyos miingon: “Akong ihatag kining yutaa sa imong kaliwat.” b (Genesis 11:​31–​12:7) Siya gitawag “Abram nga Hebreohanon” sa Genesis 14:​13, bisan pa sa ulahi ang iyang ngalan giusab ngadto sa Abraham. (Genesis 17:​4-6) Gikan kaniya ang mga Hudiyo misubay sa linya sa kagikanan nga nagsugod uban sa iyang anak-lalaki si Isaac ug apo-lalaki si Jacob, kansang ngalan giusab ngadto sa Israel. (Genesis 32:​27-29) Si Israel dunay 12 ka anak-lalaki, kinsa nahimong magtutukod sa 12 ka tribo. Usa niadto mao si Juda, nga gikan sa maong ngalan ang pulong “Hudiyo” sa kaulahian naugmad.​—2 Hari 16:6, JP.

⁶ Sa dagan sa panahon ang terminong “Hudiyo” gipadapat sa tanang Israelita, dili lamang sa kaliwat ni Juda. (Ester 3:​6; 9:20) Tungod kay ang Hudiyong rekord sa kagikanan nadaot niadtong 70 K.P. sa dihang gilaglag sa mga Romanhon ang Jerusalem, walay Hudiyo karon ang takdong makatino kon asang tribo siya mismo naggikan. Bisan pa, latas sa kamilenyohan, ang karaan Hudiyong relihiyon naugmad ug nausab. Karon ang Judaismo gisunod sa minilyon sa mga Hudiyo sa Republika sa Israel ug sa Diaspora (natibulaag libot sa kalibotan). Unsa ang pasukaranan nianang relihiyon?

Si Moises, ang Kasugoan, ug Usa ka Nasod

7. Unsang panumpa ang gihimo sa Diyos kang Abraham, ug ngano?

⁷ Niadtong 1943 W.K.P., c gipili sa Diyos si Abram aron mahimong espesyal nga alagad niya ug sa ulahi mihimog usa ka solemne nga panumpa kaniya tungod sa iyang pagkamatinumanon sa pagsugot sa pagtanyag sa iyang anak-lalaki si Isaac isip halad, bisan pa ang halad wala gayod matibway. (Genesis 12:​1-3;  22:​1-14) Nianang panumpa ang Diyos miingon: “Tungod sa Akong kaugalingon ako nanumpa, ang GINOO [Hebreohanon: יהוה, YHWH] nagaingon: Tungod kay gibuhat mo kini ug wala magdumili sa imong anak-lalaki, sa usa nga imong gipaboran, ako magahatag sa Akong panalangin kanimo ug magahimo sa imong kaliwatan sama ka daghan sa mga bituon sa langit . . . Ang tanang kanasoran sa yuta magapanalangin sa ilang kaugalingon pinaagi sa imong kaliwatan [“binhi,” JP], tungod kay gituman mo ang Akong sugo.” Kining panumpa gisubli sa anak-lalaki ni Abraham ug sa iyang apo-lalaki, ug unya kini nagpadayon sa tribo ni Juda ug sa linya ni David. Kining estrikto monoteistikong hunahuna sa usa ka personal nga Diyos nga direktang nakiglabot sa mga tawo uniko nianang karaang kalibotan, ug kini napormang pasukaranan sa Hudiyong relihiyon.​—Genesis 22:​15-18; 26:​3-5; 28:​13-15; Salmo 89:​4, 5, 29, 30, 36, 37 (Salmo 89:​3, 4, 28, 29, 35, 36, NW).

8. Kinsa si Moises, ug unsang papel ang iyang gidula sa Israel?

⁸ Sa pagtuman sa Iyang mga saad kang Abraham, ang Diyos nagpahaluna sa patukoranan sa usa ka nasod pinaagi sa paghimo sa espesyal nga tugon uban sa kaliwatan ni Abraham. Kining tugon gihimo pinaagi kang Moises, ang dako Hebreohanong lider ug tigpataliwala taliwala sa Diyos ug sa Israel. Kinsa si Moises, ug nganong siya labihan ka importante sa mga Hudiyo? Ang talaan sa Exodo sa Bibliya nagtug-an kanato nga siya natawo sa Egipto (1593 W.K.P.) sa mga ginikanan nga Israelita kinsa mga ulipon sa pagkabihag uban sa tanang Israel. Siya mao ang usa “kinsa gipili sa GINOO” aron sa pagpanguna sa Iyang katawhan ngadto sa kagawasan sa Kanaan, ang Yutang Saad. (Deuteronomio 6:​23; 34:10) Gituman ni Moises ang hinongdanong papel sa tigpataliwala sa tugon sa Kasugoan nga gihatag sa Diyos sa Israel,  dugang pa nga ilang manalagna, maghuhukom, lider, ug historyador.​—Exodo 2:​1–​3:22.

9, 10. (a) Unsa ang Kasugoan nga gipadala pinaagi kang Moises? (b) Unsang mga aspeto sa kinabuhi ang gikobrehan sa Napulo ka Sugo? (c) Unsang obligasyon ang gidala sa tugon sa Kasugoan ngadto sa Israel?

⁹ Ang Kasugoan nga gidawat sa Israel naglakip sa Napulo ka Pulong, o Sugo, ug kapin sa 600 ka balaod nga naglangkob sa malukupong katalogo sa direksiyon ug giya sa matag adlaw nga paggawi. (Tan-awa ang kahon, panid 211.) Kini naglakip sa kalibotanon ug sa balaan​—sa pisikal ug moral nga kinahanglanon maingon man sa pagsimba sa Diyos.

¹⁰ Kining tugon sa Kasugoan, o relihiyosong batakan-balaod, naghatag porma ug unod sa pagtuo sa mga patriarka. Ingon nga resulta, ang kaliwatan ni Abraham nahimong nasod nga dedikado sa pag-alagad sa Diyos. Busa ang Hudiyong relihiyon misugod pagbaton ug tinong porma, ug ang mga Hudiyo nahimong nasod nga organisado alang sa pagsimba ug pag-alagad sa ilang Diyos. Sa Exodo 19:​5, 6, ang Diyos misaad kanila: “Kon kamo magasugot Kanako nga matinumanon ug magabantay sa Akong tugon, . . . kamo mahimo Kanako nga usa ka gingharian sa mga saserdote ug usa ka balaang nasod.” Busa, ang mga Israelita mahimong usa ka ‘piniling katawhan’ sa pag-alagad sa mga katuyoan sa Diyos. Bisan pa, ang katumanan sa mga saad sa tugon ubos sa kondisyon “Kon kamo magasugot.” Kanang dedikadong nasod obligado na karon sa Diyos niini. Busa, sa usa ka ulahing petsa (sa ikawalong siglo W.K.P.), ang Diyos makaingon sa mga Hudiyo: “Mga saksi ko kamo​—nagaingon ang GINOO [Hebreohanon: יהוה, YHWH]​—ang Akong alagad, nga akong napili.” —Isaias 43:​10, 12.

Nasod nga May mga Saserdote, mga Manalagna, ug mga Hari

11. Sa unsang paagi naugmad ang pagkasaserdote ug pagkahari?

¹¹ Samtang ang nasod sa Israel diha pa sa disyerto ug nagpadulong sa Yutang Saad, ang pagkasaserdote gitukod sa linya sa  igsoon-lalaki ni Moises, si Aaron. Ang dako madaladalang tolda, o tabernakulo, nahimong sentro sa pagsimba ug paghalad sa Israelita. (Exodo, kapitulo 26–​28) Sa dagan sa panahon ang nasod sa Israel miabot sa Yutang Saad, sa Kanaan, ug mipildi niini, ingon sa gisugo sa Diyos. (Josue 1:​2-6) Sa kaulahian ang yutan-ong pagkahari gitukod, ug sa 1077 W.K.P., si David, gikan sa tribo ni Juda, nahimong hari. Uban sa iyang pagmando, ang pagkahari ug pagkasaserdote lig-on nang natukod sa usa ka bag-o nasodnong sentro, sa Jerusalem.​—1 Samuel 8:7.

12. Unsang saad ang gihimo sa Diyos kang David?

¹² Tapos sa kamatayon ni David, ang iyang anak-lalaki si Solomon mitukod sa matahom nga templo sa Jerusalem, nga mipuli sa tabernakulo. Tungod kay ang Diyos mihimog tugon uban kang David alang sa pagkahari nga magpabilin sa iyang linya hangtod sa kahangtoran, kini gisabot nga ang dinihogang Hari, ang Mesiyas, magaabot usa ka adlaw gikan sa linya sa kagikanan ni David. Ang tagna nagpasabot nga pinaagi niining Mesiyanikong Hari, o “binhi,” ang Israel ug ang tanang kanasoran makatagamtam sa hingpit nga pagmando. (Genesis 22:​18, JP) Kining paglaom naggamot, ug ang Mesiyanikong kinaiya sa Hudiyong relihiyon tataw nga nagkakristal.​—2 Samuel 7:​8-16; Salmo 72:​1-20; Isaias 11:​1-10; Zacarias 9:​9, 10.

13. Kinsa ang gigamit sa Diyos sa pagtul-id sa nakasalang Israel? Maghatag panig-ingnan.

¹³ Bisan pa, ang mga Hudiyo mitugot sa ilang kaugalingon nga maimpluwensiyahan sa palso nga relihiyon sa mga Kanaanhon ug sa ubang kanasoran sa palibot. Ingon nga resulta, gilapas nila ang ilang tugon nga relasyon uban sa Diyos. Sa pagtul-id kanila ug sa paggiya balik kanila, si Jehova nagpadala sa kutay sa mga manalagna kinsa naghatod sa iyang mga mensahe sa katawhan. Busa, ang tagna nahimong lain unikong kinaiya sa relihiyon sa mga Hudiyo ug naglangkob sa dakong bahin sa Hebreohanong Kasulatan. Sa pagkamatuod, 18 ka basahon sa Hebreohanong Kasulatan nagdala sa mga ngalan sa mga manalagna.​—Isaias 1:​4-17.

14. Sa unsang paagi ang mga hitabo nagbindikar sa mga manalagna sa Israel?

 ¹⁴ Talagsaon taliwala sa maong mga manalagna mao sila Isaias, Jeremias, ug Ezequiel, nga tanan nagpasidaan sa taliabot nga silot ni Jehova sa nasod alang sa idolatrosong pagsimba niini. Kining silot miabot sa 607 W.K.P. kanus-a, tungod sa apostasiya sa Israel, gitugtan ni Jehova ang Babilonya, nga niadto dominante nga gahom sa kalibotan, sa paglumpag sa Jerusalem ug sa templo niini ug sa pagdala sa nasod ngadto sa pagkabihag. Ang mga manalagna napamatud-an nga husto sa ilang gitagna, ug ang 70-tuig nga pagkadistiyero sa Israel sulod sa kadaghanan sa ikaunom ka siglo W.K.P. usa ka rekord sa kasaysayan.​—2 Cronicas 36:​20, 21; Jeremias 25:​11, 12; Daniel 9:2.

15. (a) Sa unsang paagi ang usa ka bag-ong porma sa pagsimba nakagamot taliwala sa mga Hudiyo? (b) Unsa ang epekto sa mga sinagoga sa pagsimba sa Jerusalem?

¹⁵ Niadtong 539 W.K.P., si Ciro nga Persiyanhon mipildi sa Babilonya ug mitugot sa mga Hudiyo sa pagbalik sa ilang yuta ug sa pagtukod usab sa templo sa Jerusalem. Bisan pa ang usa ka nanghibilin misanong, ang mayoria sa mga Hudiyo nagpabilin ubos sa impluwensiya sa Babilonyanhong katilingban. Ang mga Hudiyo sa ulahi natakdan sa Persiyanhong kultura. Ingon nga sangpotanan, ang Hudiyong mga kolonya nanurok sa Tungang Silangan ug libot sa Mediteranyo. Sa matag komunidad ang usa ka porma sa pagsimba namugna nga naglakip sa sinagoga, usa ka kongregasyonal nga sentro alang sa mga Hudiyo sa matag lungsod. Natural, kining kahikayan nagpamenos sa pasiugda sa natukod usab nga templo sa Jerusalem. Ang halayong mga Hudiyo sa pagkamatuod usa ka Diaspora.​—Esdras 2:​64, 65.

Judaismo Mitunga Uban sa Gregong Bisti

16, 17. (a) Unsang bag-ong impluwensiya ang nagbanlas latas sa Mediteranyong kalibotan sa ikaupat ka siglo W.K.P.? (b) Kinsa ang nanguna sa pagpakatap sa Gregong kultura, ug sa unsang paagi? (c) Sa unsang paagi ang Judaismo sa ingon mitunga sa talan-awon sa kalibotan?

¹⁶ Sa ikaupat nga siglo W.K.P., ang Hudiyong komunidad anaa sa kahimtang balhinbalhin ug busa tukbonon sa mga balod  sa dili-Hudiyong kultura nga nagbanlas sa Mediteranyong kalibotan ug saylo pa. Ang mga tubig naggikan sa Gresya, ug ang Judaismo mitunga kanila uban sa Hellenistikong bisti.

¹⁷ Niadtong 332 W.K.P. ang Gregong heneral Alejandro nga Bantogan misakmit sa Tungang Silangan sa tulin-kilat nga pagdaog ug giabiabi sa mga Hudiyo sa dihang nahiabot sa Jerusalem. d Ang mga puli ni Alejandro nagpadayon sa iyang plano sa Hellenisasyon, nga nagsilsil sa tanang bahin sa imperyo sa Gregong pinulongan, kultura, ug pilosopiya. Ingon nga resulta, ang Grego ug Hudiyong kultura milatas sa palakaw sa pagsagol nga magpatunghag makapahinganghang resulta.

18. (a) Ngano ang hubad sa Gregong Septuagint sa Hebreohanong Kasulatan kinahanglanon? (b) Unsang aspeto sa Gregong kultura ang labi na nakaapektar sa mga Hudiyo?

¹⁸ Ang mga Hudiyo sa Diaspora misugod sa pagsultig Grego inay sa Hebreohanon. Busa ngadto sa sinugdan sa ikatulong siglo W.K.P., ang unang hubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego, nga gitawag Septuagint, gisugdan, ug pinaagi niini, daghang Hentil ang nakadangat sa pagtahod ug pagsinati sa relihiyon sa mga Hudiyo, nga ang uban ngani nakumbertir. e Ang mga Hudiyo, sa laing bahin, nahimong antigo sa Gregong hunahuna ug ang uban ngani nahimong mga pilosopo, butang nga bug-os bag-o sa mga Hudiyo. Usa ka pananglitan mao si Philo sa Alejandria sa unang siglo K.P., kinsa naningkamot sa pagpatin-aw sa Judaismo sa mga termino sa Gregong pilosopiya,  nga daw sa ang duha nagpahayag sa samang ultimong kamatuoran.

19. Sa unsang paagi ang usa ka Hudiyong awtor mihubit sa panahon sa pagsagol sa Grego ug Hudiyong kultura?

¹⁹ Nagsumada niining panahon sa hatag-dawat taliwala sa kulturang Grego ug Hudiyo, ang Hudiyong awtor si Max Dimont nagkanayon: “Gipadato sa hunahuna ni Plato, lohika ni Aristotle, ug siyensiya ni Euclid, ang Hudiyong mga eskolar miduol sa Torah uban sa bag-ong mga hiramenta. . . . Sila nagpadayon sa pagdugang sa Gregong rason sa Hudiyong bugna.” Ang mga hitabo nga mahitabo ubos sa Romanhong pagmando, nga milamoy sa Gregong Imperyo ug unya sa Jerusalem sa tuig 63 W.K.P., mao ang magbukas sa dalan alang sa dugang mas hinongdanong kausaban.

Judaismo Ubos sa Romanhong Paggahom

20. Unsa ang relihiyosong situasyon taliwala sa mga Hudiyo sa unang siglo K.P.?

²⁰ Ang Judaismo sa unang siglo sa Kumong Panahon anaa sa unikong kahimtang. Si Max Dimont nagkanayon nga kini nagbarog taliwala sa “hunahuna sa Gresya ug sa espada sa Roma.” Ang Hudiyong paglaom taas tungod sa politikal nga pagdaogdaog ug sa interpretasyon sa Mesiyanikong tagna, labi na niadtong sa Daniel. Ang mga Hudiyo nabahin. Ang mga Pariseo nagpasiugda sa oral nga kasugoan (tan-awa ang kahon, panid 221) inay kay sa halad sa templo. Ang mga Saduseo nagpasiugda sa importansiya sa templo ug sa pagkasaserdote. Unya anaa ang mga Essene, mga Zealot, ug mga Herodiano. Ang tanan nagkabingkil sa relihiyoso ug sa pilosopiya. Ang Hudiyong mga lider gitawag mga rabbi (mga maestro, mga magtutudlo) kinsa, tungod sa ilang kahibalo sa Kasugoan, mitubo sa kabantog ug nahimong bag-ong tipo sa espirituwal nga lider.

21. Unsang mga hitabo ang nakaapektar ug dako sa mga Hudiyo sa unang duha ka siglo K.P.?

²¹ Ang pagkabahinbahin sa sulod ug gawas, bisan pa, nagpadayon sa Judaismo, labi na sa yuta sa Israel. Sa kaulahian, ang bug-os nga rebelyon mibuto batok sa Roma, ug sa 70 K.P., ang  Romanhong mga tropa milikos sa Jerusalem, milaglag sa siyudad, misunog sa templo niini ngadto sa yuta, ug mitibulaag sa mga lumulupyo niini. Sa kataposan, ang Jerusalem gibaod nga bug-os dili pasudlan sa mga Hudiyo. Walay templo, walay yuta, uban sa katawhan niini nga natibulaag latas sa Romanhong Imperyo, ang Judaismo nanginahanglan ug bag-o relihiyosong kapahayagan aron kini makalahutay.

22. (a) Sa unsang paagi ang Judaismo apektado sa pagkawala sa templo sa Jerusalem? (b) Sa unsang paagi ang mga Hudiyo nagbahin sa Bibliya? (c) Unsa ang Talmud, ug sa unsang paagi kini naugmad?

²² Uban sa kalaglagan sa templo, ang mga Saduseo nahanaw, ug ang oral nga kasugoan nga gilabanan sa mga Pariseo nahimong engkahe sa bag-o, Rabbinikong Judaismo. Ang dugang mainitong pagtuon, pag-ampo, ug mga buhat sa pagkadiyosnon mipuli sa mga halad sa templo ug sa mga pagpanuaw sa balaang mga dapit. Busa, ang Judaismo mahimong sundon bisan asa, sa bisan unsang panahon, sa bisan unsang kultural nga palibot. Ang mga rabbi nagsulat niining oral nga kasugoan, dugang pa sa paghimog mga komentaryo niini, ug unya sa mga komentaryo sa mga komentaryo, nga tanan kini sa tingob nailhan nga Talmud.​—Tan-awa ang kahon, panid 220-1.

23. Unsang kausaban sa pasiugda ang nahitabo ubos sa impluwensiya sa Gregong hunahuna?

 ²³ Unsa ang resulta niining nagkalainlaing impluwensiya? Si Max Dimont nagkanayon sa iyang librong Jews, God and History nga bisan pa ang mga Pariseo nagdala sa sulu sa Hudiyong ideolohiya ug relihiyon, “ang sulu mismo gisugniban sa Gregong mga pilosopo.” Samtang ang kinadak-an sa Talmud taas nga legalistiko, ang ilustrasyon ug katin-awan niini nagbanaag sa klarong impluwensiya sa Gregong pilosopiya. Pananglitan, ang Grego relihiyosong hunahuna, sama sa imortal nga kalag, gipahayag sa Hudiyong termino. Sa pagkamatuod, nianang bag-o Rabbinikong panahon, ang pagtamod sa Talmud​—nga niadto kasagolan sa legalistiko ug Gregong pilosopiya​—mitubo taliwala sa mga Hudiyo hangtod, sa Katung-ang Katuigan, ang Talmud gitamod sa mga Hudiyo labaw pa kay sa Bibliya mismo.

Judaismo Latas sa Katung-ang Katuigan

24. (a) Unsang duha ka dagkong komunidad ang mitumaw taliwala sa mga Hudiyo sulod sa Katung-ang Katuigan? (b) Sa unsang paagi sila miimpluwensiya sa Judaismo?

²⁴ Sulod sa Katung-ang Katuigan (gikan sa mga 500 ngadto sa 1500 K.P.), duha ka nagkalahi Hudiyong komunidad ang mitumaw​—ang mga Hudiyong Sephardiko, kinsa milambo ubos sa Muslim nga pagmando sa Espanya, ug ang mga Hudiyong Ashkenazi sa Sentral ug Silangang Europa. Ang duruha ka komunidad nagpatunghag Rabbinikong mga eskolar kansang sinulat ug hunahuna nagporma sa pasukaranan sa Hudiyo relihiyosong interpretasyon hangtod niining adlawa. Makapainteres, daghan sa kustombre ug relihiyosong buhat karon sa Judaismo sa pagkamatuod nagsugod sulod sa Katung-ang Katuigan.​—Tan-awa ang kahon, panid 231.

25. Sa unsang paagi ang Simbahang Katoliko sa kaulahian misanong sa mga Hudiyo sa Europa?

²⁵ Sa ika-12 ka siglo, misugod ang balod sa pagpalugwa sa mga Hudiyo gikan sa nagkalainlaing kayutaan. Sama sa pagpatin-aw sa Israeli nga awtor si Abba Eban sa My People​—The Story of the Jews: “Sa bisan unsang yuta . . . nga nahulog  ubos sa solo nga impluwensiya sa Simbahang Katoliko, ang sugilanon mao ra: makalilisang pagpakaulaw, pagsakit, pagpangihaw, ug pagpalagpot.” Sa kataposan, niadtong 1492, ang Espanya, nga sa makausa pa nahimong ubos sa Katolikong pagmando, misunod ug mibaod sa pagpalugwa sa tanang Hudiyo sa teritoryo niini. Busa sa kataposan sa ika-15 ka siglo, ang mga Hudiyo gipalugwa na gikan sa halos tanan Kasadpang Europa, nga nangagiw ngadto sa Silangang Europa ug sa kayutaan libot sa Mediteranyo.

26. (a) Unsa ang mitultol sa kahiubos taliwala sa mga Hudiyo? (b) Unsang dagkong pundok ang misugod pagkaugmad taliwala sa mga Hudiyo?

²⁶ Latas sa kasiglohan sa pagdaogdaog ug paglutos, daghan nagproklamar sa kaugalingon nga Mesiyas ang mibangon taliwala sa mga Hudiyo sa nagkalainlaing bahin sa kalibotan, ang tanan nakadawat sa pag-uyon sa nagkalainlaing ang-ang, apan misangko sa kahiubos. Sa ika-17 ka siglo, ang bag-ong paningkamot kinahanglan sa pagpalagsik usab sa mga Hudiyo ug sa pagbutad kanila pagawas niining mangiob nga panahon. Sa katung-an sa ika-18 ka siglo, dunay nagpadayag nga tubag sa kawalay paglaom nga gibati sa Hudiyong katawhan. Kini ang Hasidismo (tan-awa ang kahon, panid 226), kasagolan sa mistisismo ug relihiyoso tuhop nga kalipay nga gipahayag sa matag adlaw nga debosyon ug kalihokan. Sa kasukwahi, sa samang panahon, si pilosopo Moses Mendelssohn, Hudiyong Aleman, mitanyag ug laing solusyon, ang dalan sa Haskala, o kalamdagan, nga motultol sa kon unsa ang giisip sa kasaysayan nga “Modernong Judaismo.”

Gikan sa “Kalamdagan” Ngadto sa Sionismo

27. (a) Sa unsang paagi si Moses Mendelssohn miimpluwensiya sa Hudiyong tinamdan? (b) Nganong daghang mga Hudiyo misalikway sa paglaom sa usa ka personal nga Mesiyas?

²⁷ Sumala kang Moses Mendelssohn (1729-86), ang mga Hudiyo  mahimong akseptahon kon sila mogula ubos sa pagpugong sa Talmud ug mopahiuyon sa Kasadpang kultura. Sa iyang adlaw, siya nahimong usa sa mga Hudiyo nga labing respetado sa Hentil nga kalibotan. Bisan pa, ang subli nga pagbuto sa maharusong anti-Semitismo sa ika-19 ka siglo, labi na sa “Kristohanon” nga Rusya, nakapaluya sa mga sumusunod sa kalihokan, ug daghan niadto ang naninguha sa pagkaplag sa politikal nga kadangpanan alang sa mga Hudiyo. Sila misalikway sa ideya sa personal nga Mesiyas kinsa manguna sa mga Hudiyo balik sa Israel ug misugod sa pagpaningkamot sa pagtukod sa Hudiyong Estado sa laing paagi. Kini nan ang nahimong hunahuna sa Sionismo: “ang paghimong kalibotanon sa . . . Hudiyong mesiyanismo,” ingon sa pagpatin-aw sa usa ka awtoridad.

28. Unsang mga hitabo sa ika-20 ka siglo ang nakaapektar sa Hudiyong tinamdan?

²⁸ Ang pagpatay sa mga unom ka milyon ka Hudiyo sa Europa sa gidasig-Nazi nga Kalaglagan (1935-45) mihatag sa Sionismo sa pangataposang panukmod niini ug nakadaog ug dakong simpatiya alang niini sa tibuok kalibotan. Ang Sionistang damgo nahimong matuod niadtong 1948 uban sa pagtukod sa Estado sa Israel, nga nagdala kanato sa Judaismo sa atong adlaw ug ngadto sa pangutana, Unsa ang gituohan sa modernong mga Hudiyo?

Ang Diyos Usa

29. (a) Sa yanong termino, unsa ang modernong Judaismo? (b) Sa unsang paagi ang Hudiyong pagkakaugalingon gipahayag? (c) Unsa ang pipila ka Hudiyong kasaulogan ug kustombre?

²⁹ Sa yanong pagpahaluna, ang Judaismo mao ang relihiyon sa usa ka katawhan. Busa, ang usa ka kumbertir nahimong bahin sa Hudiyong katawhan maingon man sa Hudiyong relihiyon. Kini monoteistikong relihiyon sa labing estrikto nga sentido ug naghupot nga ang Diyos nag-interbener sa tawhanong kasaysayan, labi na maylabot sa mga Hudiyo. Ang Hudiyong pagsimba naglakip sa daghan tinuig nga kasaulogan ug  nagkalainlaing kustombre. (Tan-awa ang kahon, panid 230-1.) Bisan pa wala ing kredo o dogma nga gidawat sa tanang Hudiyo, ang pagdawat sa pagkausa sa Diyos sumala sa gipahayag sa Shema, usa ka pag-ampo nga gibase sa Deuteronomio 6:​4 (JP), nagporma sa sentral nga bahin sa pagsimba sa sinagoga: “PAMATI, O ISRAEL: ANG GINOO NGA ATONG DIYOS, ANG GINOO USA.”

30. (a) Unsa ang Hudiyong pagsabot sa Diyos? (b) Sa unsang paagi ang Hudiyong panlantaw sa Diyos sukwahi nianang sa Kakristiyanohan?

³⁰ Kining pagtuo sa usa ka Diyos gipasa sa Kristiyanidad ug sa Islām. Sumala kang Dr. J. H. Hertz, usa ka rabbi: “Kining dungganong pahibalo sa absolutong monoteismo usa ka deklarasyon sa gubat batok sa tanang poleteismo . . . Sa samang paagi, ang Shema wala maglakip sa trinidad sa Kristohanong kredo isip kalapasan sa Pagkausa sa Diyos.” f Apan pasagdi karon nga atong tagdon ang Hudiyong pagtuo sa ulohan sa laing-kinabuhi.

Kamatayon, Kalag, ug Pagkabanhaw

31. (a) Sa unsang paagi ang doktrina sa imortal nga kalag misulod sa Hudiyong pagtulon-an? (b) Unsang kalibog ang gipahinabo sa pagtulon-an sa imortalidad sa kalag?

³¹ Usa sa pasukaranang pagtuo sa modernong Judaismo mao nga ang tawo dunay imortal nga kalag nga nagpabiling-buhi sa kamatayon sa iyang lawas. Apan kini naggikan ba sa Bibliya? Ang Encyclopaedia Judaica prangka nga nag-admiter: “Lagmit kini ubos sa Gregong impluwensiya nga ang doktrina sa imortalidad sa kalag misulod sa Judaismo.” Bisan pa, kini mimugna sa kalibog sa doktrina, kay ang samang tinubdan nagkanayon: “Sa pasukaranan ang duruha ka pagtuo sa pagkabanhaw ug sa imortalidad sa kalag nagkasukwahi. Ang usa nagpunting sa langkob nga pagkabanhaw sa kataposan sa mga adlaw, nga  mao, nga ang mga patay nga natulog sa yuta mobangon gikan sa lubnganan, samtang ang lain nagpunting sa kahimtang sa kalag tapos sa kamatayon sa lawas.” Sa unsang paagi ang kalibog gisulbad sa Hudiyong teolohiya? “Kini gihuptan nga sa dihang ang indibiduwal mamatay ang iyang kalag sa gihapon buhi sa laing dapit (kini nagpatungha sa tanang pagtuo mahitungod sa langit ug impiyerno) samtang ang iyang lawas naghigda sa lubnganan sa paghulat sa pisikal nga pagkabanhaw sa tanang patay dinhi sa yuta.”

32. Unsa ang giingon sa Bibliya mahitungod sa patay?

³² Usa ka tigpakigpulong sa unibersidad si Arthur Hertzberg misulat: “Sa [Hebreohanon nga] Bibliya mismo ang dapit sa kinabuhi sa tawo mao kining kalibotan. Wala ing doktrina sa langit ug sa impiyerno, gawas sa nagtubong hunahuna sa ultimong pagkabanhaw sa patay sa kataposan sa mga adlaw.” Kana ang yano ug hustong katin-awan sa hunahuna sa Bibliya, nga mao, nga “ang mga patay wala mahibalo sa bisan unsa . . . Kay walay aksiyon, walay pangatarongan, walay pagkat-on, walay kaalam sa Sheol [kumon nga lubnganan sa katawhan], diin ka moadto.”​—Ecclesiastes 9:​5, 10; Daniel 12:​1, 2; Isaias 26:19.

33. Sa unsang paagi ang doktrina sa pagkabanhaw orihinal nga gitamod sa mga Hudiyo?

³³ Sumala sa Encyclopaedia Judaica, “Sa rabbinikong panahon ang doktrina sa pagkabanhaw sa patay giisip nga usa sa pangunang doktrina sa Judaismo” ug “lahi gikan sa pagtuo sa . . .  imortalidad sa kalag.” g Karon, bisan pa, samtang ang imortalidad sa kalag gidawat sa tanang pundok sa Judaismo, ang pagkabanhaw sa patay wala.

34. Sukwahi sa panlantaw sa Bibliya, sa unsang paagi ang Talmud naghubit sa kalag? Unsa ang komento sa ulahing mga magsusulat?

³⁴ Kasukwahi sa Bibliya, ang Talmud, nga impluwensiyado sa Hellenismo, tugob sa katin-awan ug sugilanon ug bisan hubit sa imortal nga kalag. Sa ulahi ang Hudiyo mistikal nga literatura, ang Kabbala, bisan pa ngani naghingapin sa pagtudlo sa reinkarnasyon (paglalin sa mga kalag), nga sa pasukaranan karaan Hindung pagtulon-an. (Tan-awa ang Kapitulo 5.) Sa Israel karon, kini kanat nga gidawat isip Hudiyong pagtulon-an, ug kini usab nagdulag importante nga papel sa Hasidikong tinoohan ug literatura. Pananglitan, si Martin Buber naglakip sa iyang librong Tales of the Hasidim​—The Later Masters sa usa ka sugilanon mahitungod sa kalag gikan sa tunghaan ni Elimelekh, usa ka rabbi sa Lizhensk: “Sa Adlaw sa Pagtabon-sa-sala, sa dihang si Rabbi Abraham Yehoshua magalitok sa Avoda, ang pag-ampo nga nagsubli sa serbisyo sa hataas nga saserdote sa Templo sa Jerusalem, ug mosangko sa yugto: ‘Ug busa siya namolong,’ dili gayod siya molitok sa maong mga pulong, apan magaingon: ‘Ug busa ako namolong.’ Kay siya wala makalimot sa panahon nga ang iyang kalag didto sa lawas sa usa ka hataas nga saserdote sa Jerusalem.”

35. (a) Unsang baroganan ang gibatonan sa Repormang Judaismo mahitungod sa pagtulon-an sa imortal nga kalag? (b) Unsa ang klarong pagtulon-an sa Bibliya mahitungod sa kalag?

³⁵ Ang Repormang Judaismo nagpalayo pa ug dugang sa pagsalikway sa pagtuo sa pagkabanhaw. Kay nakawagtang sa pulong gikan sa Repormang mga basahon sa pag-ampo, kini nag-ila lamang sa pagtuo sa imortal nga kalag. Pagkaklaro pa sa  Biblikanhong ideya sumala sa gipahayag sa Genesis 2:​7: “Giumol sa GINOONG Diyos ang tawo sa abug sa yuta, ug gihuypan ang mga buho sa iyang ilong sa gininhawa sa kinabuhi; ug ang tawo nahimong usa ka buhing kalag.” (JP) Ang kombinasyon sa lawas ug espiritu, o puwersa-sa-kinabuhi, naglangkob sa “usa ka buhing kalag.” h (Genesis 2:​7; 7:​22; Salmo 146:4) Mao man, sa dihang ang tawhanong makasasala mamatay, nan ang kalag mamatay. (Ezequiel 18:​4, 20) Busa, sa kamatayon ang tawo mohunong na sa bisan unsang paglungtad nga may panimuot. Ang iyang puwersa-sa-kinabuhi mobalik sa Diyos kinsa mihatag niini. (Ecclesiastes 3:​19; 9:​5, 10; 12:7) Ang matuod Biblikanhong paglaom sa patay mao ang pagkabanhaw​—Hebreohanon: techi·yathʹ ham·me·thimʹ, o “pagkabuhi-usab sa patay.”

36, 37. Unsa ang gituohan sa matinumanong mga Hebreohanon sa panahon sa Bibliya mahitungod sa umaabot nga kinabuhi?

³⁶ Samtang kining konklusyon mahimong magpahingangha bisan sa daghang mga Hudiyo, ang pagkabanhaw mao ang nahimong matuod nga paglaom sa mga magsisimba sa matuod nga Diyos sulod sa kaliboan ka katuigan. Mga 3,500 ka tuig kanhi, ang matinumanon, nag-antos nga Job namolong sa umaabot nga panahon kanus-a ang Diyos magabanhaw kaniya gikan sa Sheol, o sa lubnganan. (Job 14:​14, 15) Ang manalagna Daniel usab gipasaligan nga siya banhawon “sa kataposan sa mga adlaw.”​—Daniel 12:​2, 12 (13,JP; NW).

³⁷ Walay pasukaranan sa Kasulatan sa pag-ingon nga kadtong matinumanong mga Hebreohanon mituo nga sila dunay imortal nga kalag nga magpabiling buhi sa laing kalibotan. Sila tataw nga duna sa supisyente nga katarongan sa pagtuo nga ang Soberanong Ginoo, kinsa nag-ihap ug nagkontrolar sa mga bituon sa uniberso, mahinumdom usab kanila sa panahon sa  pagkabanhaw. Sila nagmatinumanon kaniya ug sa iyang ngalan. Siya magmatinumanon kanila.​—Salmo 18:​26 (25, NW); 147:​4; Isaias 25:​7, 8; 40:​25, 26.

Judaismo ug ang Ngalan sa Diyos

38. (a) Unsa ang nahitabo latas sa kasiglohan mahitungod sa paggamit sa ngalan sa Diyos? (b) Unsa ang pasukaranan alang sa ngalan sa Diyos?

³⁸ Ang Judaismo nagtudlo nga samtang ang ngalan sa Diyos naglungtad sa sinulat nga porma, kini tuman ka balaan aron litokon. i Ang resulta mao nga, latas sa miaging 2,000 ka tuig, ang hustong paglitok nawala. Apan, dili mao kana kanunay ang Hudiyong baroganan. Mga 3,500 ka tuig kanhi, ang Diyos namolong kang Moises, nga nag-ingon: “Busa magasulti ka sa mga Israelita: Ang GINOO [Hebreohanon: יהוה, YHWH], ang Diyos sa inyong mga amahan, ang Diyos ni Abraham, ang Diyos ni Isaac, ug ang Diyos ni Jacob, nagpadala kanako nganhi kaninyo: Mao kini ang Akong ngalan sa walay kataposan, kini ang Akong handumanan hangtod sa kahangtoran.” (Exodo 3:​15; Salmo 135:13) Unsa kanang ngalan ug handumanan? Ang nota sa ubos sa Tanakh nagpahayag: “Ang ngalan YHWH (sa tradisyon mabasa nga Adonai “ang GINOO”) dinhi nalangkit sa gamot nga hayah ‘nga mahimo.’” Busa, duna kita dinhi sa balaang ngalan sa Diyos, ang Tetragrammaton, ang upat ka Hebreohanong konsonante YHWH (Yahweh) nga sa ilang Latin nga porma nailhan latas sa kasiglohan sa Ingles nga JEHOVAH.

39. (a) Ngano ang balaang ngalan importante? (b) Ngano ang mga Hudiyo mihunong sa paglitok sa balaang ngalan?

³⁹ Latas sa kasaysayan, ang mga Hudiyo kanunay nagpahalunag dakong importansiya sa personal nga ngalan sa Diyos, bisan pa ang pasiugda sa paggamit nausab ug dako gikan sa karaang panahon. Sama sa gipahayag ni Dr. A. Cohen sa Everyman’s Talmud: “Ang espesyal nga pagtahod nalangkit sa ‘nagapailang Ngalan’ (Shem Hamephorash) sa Diyos nga Iyang gibutyag  sa katawhan sa Israel, nga mao ang tetragrammaton, JHVH.” Ang balaang ngalan gitahod tungod kay kini nagrepresentar ug nagpaila sa mismong persona sa Diyos. Total, ang Diyos mismo mao ang nagpahibalo sa iyang ngalan ug nagsugo sa iyang mga magsisimba sa paggamit niini. Kini gipasiugda pinaagi sa pagpadayag sa ngalan sa Hebreohanong Bibliya sa 6,828 ka beses. Ang debotadong mga Hudiyo, bisan pa, nagbati nga kini dili matinahoron ang paglitok sa personal nga ngalan sa Diyos. j

40. Unsa ang gipahayag sa pipila ka Hudiyong awtoridad mahitungod sa paggamit sa balaang ngalan?

⁴⁰ Mahitungod sa karaan rabbiniko (dili Biblikanhon) nga sugo batok sa paglitok sa ngalan, si A. Marmorstein, usa ka rabbi, misulat sa iyang librong The Old Rabbinic Doctrine of God: “Dunay panahon kanus-a kining pagdili [sa paggamit sa balaang ngalan] sa bug-os wala hiilhi taliwala sa mga Hudiyo . . . Ni sa Egipto, ni sa Babilonya, nga ang mga Hudiyo nahibalo o nagsunod sa balaod nga nagdili sa paggamit sa ngalan sa Diyos, sa Tetragrammaton, sa naandan nga kokabildo o pagtimbaya. Apan, gikan sa ikatulong siglo B.C.E. hangtod sa ikatulong siglo A.C.E. ang maong pagdili naglungtad ug bahin nga gituman.” Dili lamang ang paggamit sa ngalan ang gitugtan sa unang mga panahon apan, sama sa giingon ni Dr. Cohen: “Dunay panahon kanus-a ang libre ug bukas nga paggamit sa Ngalan bisan sa layko giawhag. Kini gisugyot nga ang rekumendasyon gipasukad sa tinguha nga mapalahi ang Israelita gikan sa [dili-Hudiyo].”

41. Sumala sa usa ka rabbi, unsang mga impluwensiya ang nagpahinabo sa pagdili sa paggamit sa ngalan sa Diyos?

⁴¹ Unsa, nan, ang nagpahinabo sa pagdili sa paggamit sa balaang  ngalan? Si Dr. Marmorstein nagtubag: “Ang Hellenistiko [Grego-impluwensiyado] nga pagsupak sa relihiyon sa mga Hudiyo, ang apostasiya sa mga saserdote ug mga dungganon, ang nagduso ug nagtukod sa lagda sa dili paglitok sa Tetragrammaton sa Santuaryo [templo sa Jerusalem].” Sa ilang naghinobrang kadasig sa paglikay sa paggamit sa balaang ngalan sa kakawangan, sila bug-os nga midumili sa paggamit niini sa pagsulti ug nagpukan ug nagsambog sa ilhanan sa matuod nga Diyos. Ubos sa kombuya nga pagpiot sa relihiyosong pagsupak ug apostasiya, ang balaang ngalan nahulog nga wala na gamita taliwala sa mga Hudiyo.

42. Unsa ang gipakita sa rekord sa Bibliya mahitungod sa paggamit sa balaang ngalan?

⁴² Bisan pa, sama sa gipahayag ni Dr. Cohen: “Sa Biblikanhong panahon walay nagpadayag nga katahap batok sa paggamit sa [balaang ngalan] sa matag adlaw nga pagsulti.” Ang patriarka Abraham “nangaliya sa GINOO pinaagi sa ngalan.” (Genesis 12:8) Kadaghanan sa mga magsusulat sa Hebreohanong Bibliya libre apan matinahoron nga naggamit sa ngalan hangtod sa pagsulat sa Malaquias sa ikalimang siglo W.K.P.​—Ruth 1:​8, 9, 17.

43. (a) Unsa ang tataw nga dagaya mahitungod sa Hudiyong paggamit sa balaang ngalan? (b) Unsa ang didirektang epekto sa paghunong sa mga Hudiyo sa paggamit sa balaang ngalan?

⁴³ Dagaya nga dayag kini nga ang karaang mga Hebreohanon naggamit ug naglitok sa balaang ngalan. Si Marmorstein nag-admiter mahitungod sa kausaban nga miabot sa ulahi: “Kay niining panahon, sa unang katunga sa ikatulong siglo [W.K.P.], ang usa ka dakong kausaban sa paggamit sa ngalan sa Diyos mamatikdan, nga nagdalag daghang kausaban sa Hudiyo teolohikanhon ug pilosopikanhong kahibalo, nga ang mga impluwensiya niini mabati hangtod niini mismong adlawa.” Usa sa mga epekto sa pagkawala sa ngalan mao nga ang hunahuna sa usa ka walay ngalan nga Diyos nakatabang sa pagmugna sa teolohikanhong haw-ang diin ang doktrina sa  Trinidad sa Kakristiyanohan sayon ra kaayong naugmad.” k​—Exodo 15:​1-3.

44. Unsa ang uban pang mga epekto nga gipahinabo sa pagdili sa paggamit sa ngalan sa Diyos?

⁴⁴ Ang pagdumili sa paggamit sa balaang ngalan nagpamenos sa pagsimba sa matuod nga Diyos. Sama sa giingon sa usa ka komentarista: “Sa kasubo, sa dihang ang Diyos gilitok ‘ang Ginoo,’ ang prase, bisan pa husto, bugnaw ug walay kolor . . . Ang usa kinahanglan mahinumdom nga pinaagi sa paghubad sa YHWH o Adonay nga ‘ang Ginoo’ ang usa nagpayuhot ngadto sa daghang mga pasahe sa Daang Tugon sa nota sa kahubo, pormalidad ug kahalayo nga sa bug-os langyaw sa orihinal nga teksto.” (The Knowledge of God in Ancient Israel) Pagkasubo tan-awon ang halangdon ug hinongdanong ngalan nga Yahweh, o Jehova, nga dili makita sa daghang mga hubad sa Bibliya samtang kini klaro nga makita sa linibo ka beses sa orihinal Hebreohanong teksto!​—Isaias 43:​10-12.

Ang mga Hudiyo Naghulat ba Gihapon sa Mesiyas?

45. Unsang Biblikanhong pasukaranan ang anaa sa pagtuo sa usa ka Mesiyas?

⁴⁵ Dunay daghang mga tagna sa Hebreohanong Kasulatan gikan diin ang mga Hudiyo latas sa 2,000 ka tuig kanhi nagbaton sa ilang Mesiyanikong paglaom. Ang Ikaduhang Samuel 7:​11-16 nagpunting nga ang Mesiyas maggikan sa linya ni David. Ang Isaias 11:​1-10 nagtagna nga siya magdalag pagkamatarong ug kalinaw sa tanang katawhan. Ang Daniel 9:​24-27 naghatag sa kronolohiya sa pagpadayag sa Mesiyas ug sa pagkaputol niya sa kamatayon.

46, 47. (a) Unsang matang sa Mesiyas ang gidahoman sa mga Hudiyo nga nagkinabuhi ubos sa Romanhong dominasyon? (b) Unsang kausaban ang nahitabo sa Hudiyong mga pangandoy mahitungod sa Mesiyas?

 ⁴⁶ Sama sa gipatin-aw sa Encyclopaedia Judaica, sa unang siglo, taas ang Mesiyanikong paglaom. Ang Mesiyas gidahom nga mahimong “kaliwat ni David nga gitugahan sa karisma kinsa ang mga Hudiyo sa Romanhong panahon mituo nga bangonon sa Diyos sa pagbali sa yugo sa hetino ug sa paghari ibabaw sa gipasig-uli nga gingharian sa Israel.” Bisan pa, ang militante nga Mesiyas nga gidahom sa mga Hudiyo wala mipatim-aw.

⁴⁷ Apan, sumala sa namatikdan sa The New Encyclopædia Britannica, ang Mesiyanikong paglaom hinongdanon sa paghupot sa Hudiyong katawhan sa tingob latas sa ilang daghang kapaitan: “Ang Judaismo sa walay duhaduha nakautang sa paglahutay niini, sa dakong gilapdon, sa lig-ong pagtuo niini sa mesiyanikong saad ug kaugmaon.” Apan uban sa pagbangon sa  modernong Judaismo taliwala sa ika-18 ug ika-19 ka siglo, daghang mga Hudiyo nagtapos sa ilang pasibo nga paghulat alang sa Mesiyas. Sa kaulahian, uban sa Nazi-inspiradong Kalaglagan, daghan ang nawad-an sa ilang pasensiya ug paglaom. Misugod sila paglantaw sa Mesiyanikong mensahe isip sabal ug busa miinterpretar usab niini nga yanong bag-ong panuigon sa kauswagan ug kalinaw. Sukad nianang panahon, bisan pa dunay mga pagpalain, ang mga Hudiyo sa katibuokan lisod ikaingon nga nagpaabot pa sa usa ka personal nga Mesiyas.

48. Unsang mga pangutana ang rasonable nga bangonon mahitungod sa Judaismo?

⁴⁸ Kining kausaban ngadto sa dili-Mesiyanikong relihiyon nagbangon ug ugdang mga pangutana. Ang Judaismo ba nasayop sulod sa kaliboan ka tuig sa pagtuo nga ang Mesiyas usa ka indibiduwal? Haing porma sa Judaismo ang magtabang sa usa sa pagpangita sa Diyos? Kini ba ang karaang Judaismo uban sa mga dayandayan niini sa Gregong pilosopiya? O kaha kini usa sa dili-Mesiyanikong mga porma sa Judaismo nga naugmad sulod sa miaging 200 ka tuig? O kaha duna pa ing laing dalan nga sa matinumanon ug husto nagtipig sa Mesiyanikong paglaom?

49. Unsang imbitasyon ang gipaabot sa sinserong mga Hudiyo?

⁴⁹ Uban niining mga pangutana sa hunahuna, kami nagasugyot nga ang sinserong mga Hudiyo mosusi usab sa ulohan sa Mesiyas pinaagi sa pag-imbestigar sa pangangkon mahitungod kang Jesus nga Nazaretnon, dili sa paghulagway kaniya sa Kakristiyanohan, kondili sumala sa pagpresentar kaniya sa Hudiyong mga magsusulat sa Gregong Kasulatan. Dunay dakong kalainan. Ang mga relihiyon sa Kakristiyanohan nakaamot ug dako sa Hudiyong pagsalikway kang Jesus pinaagi sa ilang dili-Biblikanhong doktrina sa Trinidad, nga tataw dili madawat sa bisan kinsang Hudiyo nga nagmahal sa putli nga pagtulon-an nga “ANG GINOO NGA ATONG DIYOS, ANG GINOO USA.” (Deuteronomio 6:​4, JP) Busa, kami nagdapit kanimo sa pagbasa sa sunod kapitulo uban sa bukas nga hunahuna aron makaila sa Jesus sa Gregong Kasulatan.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Blurb sa panid 217]

Ang mga Hudiyong Sephardiko ug Ashkenazi nagpormag duha ka komunidad

 [Kahon/Hulagway sa panid 211]

Napulo ka Sugo sa Pagsimba ug Paggawi

Minilyon ka tawo ang nakadungog sa Napulo ka Sugo, apan pipila ra ang nakabasa niini. Busa, among gipatik dinhi ang dakong bahin sa teksto niini.

▪ “Dili ka magbaton ug laing mga diyos gawas Kanako.

▪ “Dili ka magbuhat alang sa imong kaugalingon sa usa ka linilok nga larawan, o sa bisan unsang kasama sa bisan unsa sa itaas sa mga langit, o sa ilalom sa yuta, o sa mga tubig sa ilalom sa yuta. Dili ka magyukbo kanila o mag-alagad kanila. . . . [Niining sayong petsa, 1513 W.K.P., kining sugo uniko sa pagsalikway niini sa idolatriya.]

▪ “Dili ka magpanumpa nga bakak sa ngalan sa GINOO [Hebreohanon: יהוה] nga imong Diyos . . .

▪ “Hinumdomi ang adlaw nga igpapahulay ug hupti kini nga balaan. . . . Ang GINOO nagpanalangin sa adlaw nga igpapahulay ug nagbalaan niini.

▪ “Magpasidungog ka sa imong amahan ug sa imong inahan . . .

▪ “Dili ka magpatay.

▪ “Dili ka magpanapaw.

▪ “Dili ka magpangawat.

▪ “Dili ka magsaksi ug bakak batok sa imong silingan.

▪ “Dili ka maibog sa balay sa imong silingan . . . asawa . . . ulipon nga lalaki o babaye . . . baka o sa iyang asno, o sa bisan unsang butang nga iya sa imong silingan.”​—Exodo 20:​3-14.

Bisan pa ang unang upat ka sugo lamang ang direkta nga nalangkit sa relihiyosong pagtuo ug pagsimba, ang ubang sugo nagpakita sa kalabotan taliwala sa hustong paggawi ug hustong relasyon uban sa Maglalalang.

[Hulagway]

Walay sapayan sa unikong balaod sa Diyos, ang Israel nanig-ingon sa pagsimba sa baka sa paganong kasilingan niini (Bulawang baka, Byblos)

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 220, 221]

Ang Sagradong Kasulatan sa mga Hebreohanon

Ang sagrado Hebreohanong Kasulatan misugod uban sa “Tanakh.” Ang ngalan “Tanakh” naggikan sa tulo ka bahin sa Hudiyong Bibliya sa Hebreohanon: Torah (Kasugoan), Neviʼim (mga Manalagna), ug Kethuvim (mga Sinulat), nga naggamit sa unang letra sa matag seksiyon sa pagporma sa pulong TaNaKh. Kining mga basahon gisulat sa Hebreohanon ug Aramaiko gikan sa ika-16 ka siglo ngadto sa ika-5 ka siglo W.K.P.

Ang mga Hudiyo mituo nga kini gisulat ubos sa nagkalainlain ug nagkaubos nga ang-ang sa inspirasyon. Busa, sila nagpahaluna kanila niining kahikayan sa importansiya:

Torah​—ang lima ka basahon ni Moises, o ang Pentateuch (gikan sa Gregong “lima ka linukot nga basahon”), ang Kasugoan, nga naglangkob sa Genesis, Exodo, Levitico, Numeros, ug Deuteronomio. Bisan pa, ang terminong “Torah” mahimo usab gamiton sa pagtumong sa bug-os Hudiyong Bibliya maingon man sa oral nga kasugoan ug sa Talmud (tan-awa ang sunod panid).

Neviʼim​—ang mga Manalagna, nga nagkobre gikan sa Josue ngadto sa mayor nga mga manalagna, Isaias, Jeremias, ug Ezequiel, ug ngadto sa 12 “menor” nga mga manalagna gikan kang Oseas ngadto kang Malaquias.

Kethuvim​—ang mga Sinulat, nga naglangkob sa balaknong mga sinulat, mga Salmo, mga Proverbio, Job, Ang Awit sa mga Awit, ug sa Lamentaciones. Dugang pa kini naglakip sa Ruth, Ecclesiastes, Ester, Daniel, Esdras, Nehemias, ug Nahauna ug Ikaduhang Cronicas.

 Ang Talmud

Gikan sa Hentil nga panlantaw, ang “Tanakh,” o Hudiyong Bibliya, mao ang labing importante sa Hudiyong Kasulatan. Bisan pa, ang Hudiyong panlantaw lahi. Daghang mga Hudiyo ang mouyon sa komento ni Adin Steinsaltz, usa ka rabbi: “Kon ang Bibliya mao ang bato sa pamag-ang sa Judaismo, nan ang Talmud mao ang sentral nga haligi, nga nagpataas gikan sa mga patukoranan ug sa pagsuportar sa entiro espirituwal ug intelektuwal nga tinukod . . . Walay laing sinulat ang duna sa ikatanding impluwensiya sa teoriya ug buhat sa Hudiyong kinabuhi.” (The Essential Talmud) Unsa, nan, ang Talmud?

Ang ortodoksong mga Hudiyo nagtuo nga ang Diyos wala lamang naghatag sa sinulat nga balaod, o sa Torah, kang Moises sa Bukid Sinai apan usab nga ang Diyos nagbutyag kaniya sa ispisipikong katin-awan sa unsang paagi tumanon kanang Kasugoan, ug nga kini ipasa pinaagi sa pulong sa baba. Kini gitawag oral nga kasugoan. Busa, ang Talmud mao ang sinulat nga sumada, uban sa ulahing komentaryo ug katin-awan, nianang oral nga kasugoan, nga gihipos sa mga rabbi gikan sa ikaduhang siglo K.P. ngadto sa Katung-ang Katuigan.

Ang Talmud sa naandan gibahin sa duha ka dagkong seksiyon:

Ang Mishnah: Usa ka koleksiyon sa komentaryo nga suplemento sa Kasulatanhong Kasugoan, nga gipasukad sa katin-awan sa mga rabbi nga gitawag Tannaim (mga magtutudlo). Kini gipahaluna sa sinulat nga porma sa ulahing ikaduha ug sayong ikatulong siglo K.P.

Ang Gemara (orihinal nga gitawag Talmud): Usa ka koleksiyon sa komentaryo sa Mishnah sa mga rabbi sa ulahing panahon (ikatulo ngadto sa ikaunom ka siglo K.P.).

Dugang niining duha ka dagkong bahin, ang Talmud mahimo usab maglakip sa komentaryo sa Gemara nga gihimo sa mga rabbi ngadto sa Katung-ang Katuigan. Ilado taliwala niini mao sila rabbi Rashi (Solomon ben Isaac, 1040-1105), nga naghimo sa lisod nga pinulongan sa Talmud ngadto sa mas masabot, ug si Rambam (Moses ben Maimon, nga mas ilado nga Maimonides, 1135-1204), kinsa miorganisar usab sa Talmud ngadto sa mubong bersiyon (“Mishneh Torah”), sa ingon naghimo niini nga mabatonan sa tanang Hudiyo.

[Mga hulagway]

Sa ubos, karaang Torah gikan sa hiilhang Lubnganan ni Ester, Iran; tuo, Hebreohanon ug Yiddish nga awit sa pagdayeg nga gibase sa Kasulatanhong berso

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 226, 227]

Judaismo​—Relihiyon sa Daghang Tingog

Dunay dagkong kalainan taliwala sa nagkalainlaing pundok sa Judaismo. Sa tradisyonal, ang Judaismo nagpasiugda sa relihiyosong buhat. Ang debate sa maong butang, inay kay sa tinoohan, nagpahinabo sa ugdang kahigwaos taliwala sa mga Hudiyo ug misangko sa pagporma sa tulo ka dagkong pundok sa Judaismo.

ORTODOKSONG JUDAISMO​—Kining sanga wala lamang nagdawat nga ang Hebreohanong “Tanakh” inspiradong Kasulatan apan usab nagtuo nga si Moises nakadawat sa oral nga kasugoan gikan sa Diyos sa Bukid Sinai sa samang panahon nga siya nakadawat sa sinulat nga Kasugoan. Ang Ortodoksong mga Hudiyo sa kahigpit nagbantay sa mga sugo sa duruha ka kasugoan. Nagtuo sila nga ang Mesiyas magapadayag pa ug magadala sa Israel ngadto sa bulawanong panuigon. Tungod sa nagkalahing opinyon sulod sa Ortodoksong grupo, ang nagkalainlaing pundok mitunga. Usa ka panig-ingnan mao ang Hasidismo.

Hasidim (Chasidim, nga nagkahulogan “ang diyosnon”)​—Sila gilantaw nga naghingapin ra ka ortodokso. Gitukod ni Israel ben Eliezer, nga hiilhan Ba‛al Shem Tov (“Agalon sa Maayong Ngalan”), taliwala sa ika-18 ka siglo sa Silangang Europa, sila nagsunod sa pagtulon-an nga nagpasiugda sa musika ug sayaw, nga miresulta sa mistikong kasadya. Daghan sa ilang gituohan, lakip sa reinkarnasyon, gipasukad sa Hudiyo mistikal nga mga libro nga hiilhang Kabbala (Cabala). Karon sila gipangulohan sa mga rebbe (Yiddish alang sa mga “rabbi”), o zaddikim, nga giisip sa ilang mga sumusunod nga labihan ka matarong mga tawo o mga santo.

Ang Hasidim karon makaplagan labi na sa Tinipong Bansa ug sa Israel. Nagsul-ob sila ug partikular nga estilo sa Silangang Europa nga bisti, labi na itom, sa ika-18 ug ika-19 ka siglo, nga nagpahinabo kanila nga lutaw kaayo, labi na sa dapit sa modernong siyudad. Karon sila nabahin sa mga sekta nga nagsunod sa nagkalainlain iladong mga rebbe. Usa ka aktibo kaayong grupo mao ang mga Lubavitcher, kinsa nangumbertir ug maayo taliwala sa mga Hudiyo. Ang ubang mga grupo nagtuo nga ang Mesiyas lamang mao ang duna sa katungod sa pagpasig-uli sa Israel isip nasod sa mga Hudiyo ug busa supak sa sekular nga Estado sa Israel.

REPORMANG JUDAISMO (hiilhan usab “Liberal” ug “Progresibo”)​—Ang kalihokan misugod sa Kasadpang Europa  nganha sa sinugdan sa ika-19 ka siglo. Kini gibase sa mga ideya ni Moses Mendelssohn, Hudiyong intelektuwal sa ika-18 ka siglo kinsa nagtuo nga ang mga Hudiyo kinahanglan mosagop sa Kasadpang kultura inay kay sa pagbulag sa ilang kaugalingon gikan sa mga Hentil. Ang Repormang mga Hudiyo nagdumili nga ang Torah langitnong gibutyag nga kamatuoran. Sila naglantaw sa Hudiyong kasugoan sa pagkaon, pagkaputli, ug pamisti nga kinaraan na. Sila nagtuo sa ilang gitawag “Mesiyanikong panahon sa Unibersohanong pagkamanagsoon.” Sa bag-o pang mga tuig sila mibalik ngadto sa mas tradisyonal nga Judaismo.

KONSERBATIBONG JUDAISMO​—Kini misugod sa Alemanya niadtong 1845 ingon nga sanga sa Repormang Judaismo, nga, gibati niini, nagsalikway sa daghan ra kaayong tradisyonal Hudiyong mga buhat. Ang Konserbatibong Judaismo wala nagdawat nga ang oral nga kasugoan nadawat ni Moises gikan sa Diyos apan nagtuo nga ang mga rabbi, kinsa naningkamot sa pagpahaom sa Judaismo sa bag-ong panahon, miimbento sa oral nga Torah. Ang Konserbatibong mga Hudiyo nagpasakop sa Biblikanhong kalagdaan ug Rabbinikong kasugoan kon kini “nagtubag sa modernong kinahanglanon sa Hudiyong kinabuhi.” (The Book of Jewish Knowledge) Sila naggamit sa Hebreohanon ug Ingles sa ilang liturhiya ug nagsunod sa estriktong kasugoan sa pagkaon (kashruth). Ang kalalakin-an ug kababayen-an gitugtan sa pag-ipon ug lingkod sa panahon sa pagsimba, nga wala tugoti sa Ortodokso.

[Mga hulagway]

Wala, mga Hudiyo sa Pader sa Pagbakho sa Jerusalem ug, itaas, Hudiyo nga nag-ampo, uban sa Jerusalem sa luyo

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 230, 231]

Pipila ka Importante nga Kasaulogan ug Kustombre

Ang mayoria sa Hudiyong kasaulogan gibase sa Bibliya ug, sa kasagaran, kasaulogan nga panahonon nga konektado sa nagkalainlaing ani o maylabot sa kasaysayanhong hitabo.

▪ Shabbat (Igpapahulay)​—Ang ikapitong adlaw sa Hudiyong semana (gikan sa pagsalop sa adlaw sa Biyernes ngadto sa pagsalop sa adlaw sa Sabado) giisip nga pagbalaan sa semana, ug ang espesyal nga pagsaulog niining adlaw kinahanglanong bahin sa pagsimba. Ang mga Hudiyo motambong sa sinagoga alang sa mga pagbasa sa Torah ug sa mga pag-ampo.​—Exodo 20:​8-11.

▪ Yom Kippur​—Adlaw sa Pagtabon-sa-sala, solemne nga kasaulogan nga may kinaiya sa pagpuasa ug pagsusi-sa-kaugalingon. Sangkoanan kini sa Napulo ka Adlaw nga Penitensiya nga nagsugod uban sa Rosh Hashanah, ang Hudiyong Bag-ong Tuig, nga nahulog sa Septiyembre sumala sa Hudiyo sekular nga kalendaryo.​—Levitico 16:​29-31; 23:​26-32.

▪ Sukkot​—Kasaulogan sa mga Balongbalong, o mga Tabernakulo, o Paghipos-sa-abot. Nagsaulog sa ani ug sa kataposan sa dakong bahin sa tuig agrikultural. Gihimo sa Oktubre. (Hulagway sa itaas)​—Levitico 23:​34-43; Numeros 29:​12-38; Deuteronomio 16:​13-15.

▪ Hanukkah​—Kasaulogan sa Pagpahanungod. Popular nga kasaulogan nga gihimo sa Disyembre nga naghandom sa Pagpasig-uli sa mga Makabeo sa Hudiyong independensiya gikan sa Syro-Gresyanhon nga paggahom ug pagpahanungod usab sa templo sa Jerusalem sa Disyembre 165 W.K.P. Sagad ilado sa pagdagkot ug mga kandila sulod sa walo ka adlaw.

▪ Purim​—Kasaulogan sa mga Ripa. Gisaulog sa ulahi sa Pebrero o sayo sa Marso, sa paghandom sa kaluwasan sa mga Hudiyo sa Persiya sulod sa ikalimang siglo W.K.P. gikan kang Haman ug sa iyang plano sa pagpuo.​—Ester 9:​20-28.

▪ Pesach​—Kasaulogan sa Paskuwa. Gisugdan sa paghandom sa kaluwasan sa Israel gikan sa pagkabihag sa Egipto (1513 W.K.P.). Kini ang kinadak-an ug kinakaraanan sa Hudiyong kasaulogan. Gihimo sa Nisan 14 (Hudiyong kalendaryo), kini kasagaran nahulog sa kataposan sa Marso o sa sinugdan sa Abril. Ang matag Hudiyong pamilya magtigom ug magsalo  sa panihapon sa Paskuwa, o Seder. Sulod sa mosunod pito ka adlaw, walay lebadura ang kaonon. Kining panahon gitawag Kasaulogan sa mga Tinapay nga Walay Lebadura (Matzot).​—Exodo 12:​14-20, 24-27.

Pipila ka Hudiyong Kustombre

▪ Sirkumsisyon​—Alang sa Hudiyong mga batang lalaki, kini importante nga seremonya nga mahitabo sa dihang ang bata walo ka adlaw ang kagulangon. Sagad kini gitawag Tugon ni Abraham, sanglit ang sirkumsisyon ilhanan sa tugon sa Diyos uban kaniya. Ang kalalakin-an nga makumbertir sa Judaismo kinahanglan usab sirkunsidahan.​—Genesis 17:​9-14.

▪ Bar Mitzvah (ubos)​—Laing kinahanglanon Hudiyong rituwal, nga literal nagkahulogan “anak-lalaki sa kasugoan,” usa ka “terminong nagpasabot sa pagkakab-ot sa relihiyoso ug legal nga pagkahamtong maingon man okasyon diin kining pagkabutang pormal nga gi-asumir alang sa mga batang lalaki sa panuigon nga 13 ug usa ka adlaw.” Kini nahimong Hudiyong kustombre lamang sa ika-15 ka siglo K.P.​—Encyclopaedia Judaica.

▪ Mezuzah (itaas)​—Ang Hudiyong puloy-anan sagad sayon rang ilhon tungod sa mezuzah, o sudlanan sa linukot nga basahon, sa tuong kiliran sa poste sa ganghaan sa pagsulod sa usa. Sa buhat ang mezuzah usa ka diyotay linukot nga basahon diin nahisulat ang mga pulong nga gisitar gikan sa Deuteronomio 6:​4-9 ug Deu 11:​13-21. Kini gilukot sa sulod sa diyotay nga sudlanan. Unya ang sudlanan ipatapot sa matag pultahan sa matag lawak nga gamiton.

▪ Yarmulke (gora alang sa mga lalaki)​—Sumala sa Encyclopaedia Judaica: “Ang Ortodoksong Hudiyo . . . nag-isip sa tabon sa ulo, sa gawas ug sa sulod sa sinagoga, isip ilhanan sa pagkamaunongon sa Hudiyong tradisyon.” Ang tabon sa ulo sa panahon sa pagsimba bisan asa wala hisgoti sa Tanakh, busa ang Talmud naghisgot niini nga kustombre nga wala ilugos. Ang Hasidiko Hudiyong kababayen-an mahimong magsul-ob ug tabon sa ulo sa tanang panahon o kiskisan ang ilang ulo ug mosul-ob ug peluka.

[Hulagway sa panid 206]

Si Abram (Abraham), amahan sa mga Hudiyo, nagsimba kang Jehova nga Diyos duolan sa 4,000 ka tuig kanhi

[Hulagway sa panid 208]

Bituon ni David​—dili Biblikanhong simbolo sa Israel ug Judaismo

[Hulagway sa panid 215]

Hudiyong eskriba nga nagkopya sa Hebreohanong teksto

[Hulagway sa panid 222]

Hasidiko Hudiyong pamilya nga nagsaulog sa Igpapahulay

[Hulagway sa panid page 233]

Debotadong mga Hudiyo nga nagsul-ob sa pilakterya, o sudlanan sa linukot nga pag-ampo, sa bukton ug sa agtang