[Amahan sa Panon (Daghan)].

Ang ngalan nga gihatag ni Jehova kang Abram (nagkahulogang “Ang Amahan Maoy Hataas (Binayaw)”) sa dihang nagpanuigon siyag 99, ug sa dihang gilig-on pag-usab sa Diyos ang Iyang saad nga padaghanon ang kaliwat ni Abraham.​—Gen 17:5.

Kagikan sa Pamilya ug Sayong Kasaysayan. Si Abraham mao ang ikanapulo nga kaliwatan gikan kang Noe pinaagi kang Sem ug natawo 352 ka tuig human sa Lunop, sa 2018 W.K.P. Bisan tuod unang gitala taliwala sa tulo ka anak ni Tera, sa Genesis 11:​26, si Abraham dili mao ang panganay. Ang Kasulatan nagpakita nga si Tera nagpanuigon ug 70 sa dihang natawo ang iyang unang anak nga lalaki, ug nga si Abraham natawo 60 ka tuig sa ulahi sa dihang ang iyang amahang si Tera nagpanuigon ug 130. (Gen 11:32; 12:4) Dayag nga unang gitala si Abraham taliwala sa mga anak nga lalaki sa iyang amahan tungod sa iyang talagsaong pagkamatinumanon ug pagkainila diha sa Kasulatan, usa ka batasan nga gisunod labot sa daghang uban pang talagsaong mga tawo sa pagtuo sama kang Sem ug Isaac.​—Gen 5:32; 11:10; 1Cr 1:28.

Si Abraham maoy usa ka lumad sa Caldeanhong siyudad sa Ur, usa ka mauswagong siyudad nga nahimutang sa yuta sa Sinar, duol sa presenteng dapit diin magtagbo ang suba sa Euprates ug Tigris. Kini maoy mga 240 km (150 mi) sa HS sa Babel, o Babilonya, ang kanhi harianong siyudad ni Nimrod, nga nabantog pag-ayo tungod sa wala mahuman niini nga Torre sa Babel.

Sa panahon ni Abraham, ang siyudad sa Ur natuphan sa Babilonyanhong idolatriya ug sa pagsimba sa diyos-bulan nga si Sin nga patron niini. (Jos 24:​2, 14, 15) Bisan pa niana, si Abraham maoy usa ka tawong may pagtuo kang Jehova nga Diyos sama sa iyang mga katigulangan nga si Sem ug Noe; ug ingong resulta, iyang naangkon ang reputasyon nga “amahan sa tanan nga nagbatog pagtuo samtang anaa sa pagkadili-tinuli.” (Rom 4:11) Sanglit ang tinuod nga pagtuo maoy pinasukad sa tukmang kahibalo, tingali nabatonan ni Abraham ang iyang pagsabot pinaagi sa iyang personal nga pakig-uban kang Sem (ang ilang kinabuhi nag-abot ug 150 ka tuig). Si Abraham nahibalo ug naggamit sa ngalan ni Jehova; agig pagkutlo kaniya: “Si Jehova nga Labing Hataas nga Diyos, Magmumugna sa langit ug sa yuta,” “Si Jehova, ang Diyos sa mga langit ug ang Diyos sa yuta.”​—Gen 14:22; 24:3.

Samtang si Abraham nagpuyo pa sa Ur, “sa wala pa siya magpuyo sa Haran,” si Jehova nagsugo kaniya sa pagbalhin ngadto sa usa ka langyawng yuta, nga magbiya sa iyang kahigalaan ug kaparyentehan. (Buh 7:2-4; Gen 15:7; Neh 9:7) Ang Diyos nag-ingon nga didto sa maong yuta nga Iyang ipakita kang Abraham, iyang himoon gikan kaniya ang usa ka dakong nasod. Niadtong panahona, si Abraham naminyo kang Sara nga iyang igsoon sa amahan, apan sila walay anak ug parehong tigulang na. Busa gikinahanglan ang dakong pagtuo aron sa pagtuman, ug siya mituman gayod.

Si Tera, nga karon mga 200 anyos na ug mao gihapon ang patriarkanhong ulo sa pamilya, misugot nga mouban kang Abraham ug Sara niining layong panaw, ug tungod niini si Tera ingong amahan mao ang gihatagan sa kredito nga maoy mihimo sa pagbalhin ngadto sa Canaan. (Gen 11:31) Mopatim-aw nga ang ilo-sa-amahan nga si Lot, nga pag-umangkon ni Abraham, gisagop sa iyang walay-anak nga uyoan ug iyaan ug mao nga miuban usab kanila. Ang panon mipanaw paamihanan-kasadpan, mga 960 km (600 mi), hangtod nga nakaabot sila sa Haran, nga usa ka hinungdanong tagboanan sa S-K nga mga ruta sa negosyo. Ang Haran nahimutang sa dapit diin magtagbo ang agos sa duha ka lugot nga mahimong usa ka sapa nga moagos ngadto sa Suba sa Balikh panahon sa tingtugnaw, mga 110 km (68 mi) sa ibabaw diin ang Suba sa Balikh moagos ngadto sa Suba sa Euprates. Dinhi nagpabilin si Abraham hangtod sa pagkamatay sa iyang amahang si Tera.​—MAPA, Tomo 1, p. 330.

Temporaryong Pagpuyo sa Canaan. Sa nagpanuigon ug 75, si Abraham misugod sa pagbalhin sa iyang panimalay gikan sa Haran ngadto sa yuta sa Canaan, diin gigugol niya ang nahibiling usa ka gatos ka tuig sa iyang kinabuhi sa pagpuyo diha sa mga tolda ingong usa ka langyaw ug nagalalin nga pumoluyo. (Gen 12:4) Maoy human sa kamatayon sa iyang amahang si Tera nga si Abraham mibiya sa Haran niadtong 1943 W.K.P. ug mitabok sa Suba sa Euprates, dayag nga sa ika-14 nga adlaw sa bulan nga sa ulahi nailhang Nisan. (Gen 11:32; Ex 12:40-43, LXX) Nianang panahona ang pakigsaad tali kang Jehova ug Abraham miepekto, ug nagsugod ang 430-ka-tuig nga yugto sa temporaryong pagpuyo hangtod sa paghimo sa pakigsaad sa Balaod uban sa Israel.​—Ex 12:40-42; Gal 3:17.

Dayag nga si Abraham, uban sa iyang mga panon sa karnero ug mga kahayopan, milugsong agi sa Damasco ug mipaingon sa Sekem (nahimutang 48 km [30 mi] sa A sa Jerusalem), duol sa dagkong  kakahoyan sa More. (Gen 12:6) Dinhi si Jehova nagpakita pag-usab kang Abraham, nga nagpalig-on ug nagpadako sa Iyang pakigsaad nga nag-ingon: “Sa imong binhi akong ihatag kining yutaa.” (Gen 12:7) Si Abraham wala lamang magtukod didto ug usa ka halaran alang kang Jehova kondili, samtang siya nagapanaw pahabagatan latas sa yuta, siya nagtukod ug uban pang mga halaran sa mga dapit nga iyang giagian; ug siya nagtawag sa ngalan ni Jehova. (Gen 12:​8, 9) Paglabay sa panahon ang usa ka grabeng gutom nagpugos kang Abraham nga temporaryong mobalhin ngadto sa Ehipto, ug aron sa pagpanalipod sa iyang kinabuhi, iyang gipailaila si Sara ingong iyang igsoon. Kini maoy hinungdan nga gidala ni Paraon sa iyang panimalay ang matahom nga si Sara aron mahimong  iyang asawa, apan sa wala pa niya kini mahilabti, si Jehova nagsugo kang Paraon nga iuli siya. Dayon si Abraham mibalik sa Canaan ngadto sa kampohanan taliwala sa Bethel ug Ai ug mitawag pag-usab “sa ngalan ni Jehova.”​—Gen 12:10–​13:4.

Karon, tungod kay nagkadaghan ang ilang mga panon sa karnero ug mga baka, gikinahanglan nga si Abraham ug si Lot magbulag. Gipili ni Lot ang dal-as ubos sa Jordan, usa ka maayong pagkatubig nga rehiyon “sama sa tanaman ni Jehova,” ug sa ulahi gipahimutang ang iyang kampo duol sa Sodoma. (Gen 13:5-13) Si Abraham, sa iyang bahin, human sultihi nga mopanaw latas sa gitas-on ug gilapdon sa yuta, miadto ug mipuyo taliwala sa dagkong kakahoyan sa Mamre sa Hebron, 30 km (19 mi) sa HHK sa Jerusalem.​—Gen 13:14-18.

Sa dihang ang upat ka magkaalyadong mga hari, nga gipangulohan sa Elamihanong hari nga si Kedorlaomer, nagmalamposon sa pagpukgo sa pag-alsa sa lima ka Canaanhong mga hari, ang Sodoma ug Gomora gipang-agawan, ug si Lot gibihag dala ang tanan niyang kabtangan. Si Abraham, sa pagkasayod niini, nagtigom dayon sa iyang 318 ka binansayng mga sulugoon sa panimalay. Uban sa iyang mga kaabin nga si Aner, Escol, ug Mamre, iya silang gigukod pag-ayo nga tingali may gilay-ong 300 km (190 mi) paamihanan saylo sa Damasco ug, uban sa tabang ni Jehova, gilupig ang mas gamhanan kaayong puwersa. Busa naluwas si Lot, ug nabawi ang giagaw nga kabtangan. (Gen 14:1-16, 23, 24) Sa pagbalik ni Abraham gikan niining dakong kadaogan ang “saserdote sa Labing Hataas nga Diyos,” si Melquisedek, kinsa hari usab sa Salem, migula ug nagpanalangin kaniya, ug si Abraham, sa baylo, “naghatag kaniya ug ikapulo sa tanang butang.”​—Gen 14:17-20.

Pagtungha sa Sinaad nga Binhi. Sanglit si Sara nagpabiling apuli, mopatim-aw nga si Eliezer nga matinumanong piniyalan sa panimalay nga taga-Damasco mao ang makadawat sa panulondon ni Abraham. Bisan pa niana, si Jehova nagpasalig pag-usab kang Abraham nga ang iyang kaugalingong kaliwat mahimong dili maihap, sama sa mga bituon sa langit, ug busa si Abraham “nagbutang ug pagtuo kang Jehova; ug iyang giisip kini kaniya ingong pagkamatarong,” bisan tuod nga kini nahitabo mga katuigan sa wala pa tulia si Abraham. (Gen 15:1-6; Rom 4:​9, 10) Dayon gihimo ni Jehova ang usa ka pormal nga pakigsaad kang Abraham pinaagig mga halad nga hayop, ug sa samang panahon, gibutyag niya nga ang kaliwat ni Abraham paantoson sulod sa 400 ka tuig, nga gani himoong mga ulipon.​—Gen 15:7-21; tan-awa ang PAKIGSAAD.

Milabay ang panahon. Sila karon mga napulo na ka tuig sa Canaan, apan si Sara nagpabiling apuli. Busa iyang gisugyot ingong kapuli ang iyang Ehiptohanong sulugoong babaye nga si Agar aron makabaton siyag anak pinaagi kaniya. Miuyon si Abraham. Ug busa niadtong 1932 W.K.P., sa dihang si Abraham nagpanuigon ug 86, si Ismael natawo. (Gen 16:​3, 15, 16) Milabay ang dugang pang panahon. Sa 1919 W.K.P., sa dihang si Abraham nagpanuigon ug 99, ingong ilhanan o kalig-onan sa pagpamatuod sa linaing relasyon tungod sa pakigsaad tali kaniya ug kang Abraham, si Jehova nagsugo nga ang tanang lalaki sa panimalay ni Abraham pagatulion. Sa samang panahon giilisdan ni Jehova ug Abraham ang iyang ngalan nga Abram, “tungod kay ako maghimo kanimong usa ka amahan sa panon sa mga nasod.” (Gen 17:​5, 9-27; Rom 4:11) Wala madugay human niadto, tulo ka nagmateryalisar nga mga manulonda, nga giabiabi ni Abraham sa ngalan ni Jehova, nagsaad nga si Sara mismo manamkon ug manganak ug usa ka anak nga lalaki, oo, sa mosunod nga tuig!​—Gen 18:1-15.

Ug pagkahalandomon gayod niadtong tuiga! Ang Sodoma ug Gomora gilaglag. Ang pag-umangkon ni Abraham ug ang iyang duha ka anak nga babaye diriyot nang wala makaikyas. Si Abraham kauban ni Sara mibalhin ngadto sa Gerar, ug tungod niadto gikuha na hinuon si Sara sa hari nianang Filistehanong siyudad aron mahimong usa sa iyang mga asawa. Si Jehova nangilabot; gipalingkawas si Sara; ug sa tinudlong panahon, sa 1918 W.K.P., si Isaac, ang dugay-nang-gisaad nga manununod, natawo sa dihang si Abraham nagpanuigon ug 100 ug si Sara nagpanuigon ug 90. (Gen 18:16–​21:7) Lima ka tuig sa ulahi, sa dihang nagbugalbugal kang Isaac ang iyang 19-anyos nga igsoon-sa-amahan nga si Ismael, napugos si Abraham sa pagpalakaw kang Ismael ug sa iyang inahan nga si Agar. Niadtong panahona, sa 1913 W.K.P., nagsugod ang 400 ka tuig nga pagpaantos sa kaliwat ni Abraham.​—Gen 21:8-21; 15:13; Gal 4:29.

Ang kinalabwang pagsulay sa pagtuo ni Abraham nahitabo mga 20 ka tuig sa ulahi. Sumala sa Hudiyohanong tradisyon, si Isaac nagpanuigon ug 25 niadtong tungora. (Jewish Antiquities, ni F. Josephus, I, 227 [xiii, 2]) Agig pagsunod sa mga instruksiyon ni Jehova gidala ni Abraham si Isaac ug mipanaw paingon sa A gikan sa Beer-seba sa Negeb ngadto sa Bukid sa Moria, nga nahimutang sa A sa Salem. Didto nagtukod siyag halaran ug nangandam sa paghalad kang Isaac, ang sinaad nga binhi, ingong halad nga sinunog. Ug sa pagkatinuod si Abraham “sama ug naghalad na kang Isaac,” kay “giisip niya nga ang Diyos makahimo sa pagbangon kaniya bisan gikan sa mga patay.” Sa kataposang gutlo lamang nga si Jehova nangilabot ug mitagana ug usa ka laking karnero ingong kapuli ni  Isaac sa halaran. Busa, kining hingpit nga pagtuo nga inubanan sa bug-os nga pagkamasinugtanon ang nagtukmod kang Jehova sa pagpalig-on sa iyang pakigsaad kang Abraham pinaagig usa ka panumpa, usa ka talagsaong legal nga garantiya.​—Gen 22:1-18; Heb 6:13-18; 11:17-19.

Sa dihang namatay si Sara didto sa Hebron niadtong 1881 W.K.P. sa panuigon nga 127, gikinahanglan nga si Abraham mopalit ug usa ka lubnganan, kay sa pagkatinuod siya usa ka langyawng pumoluyo lamang nga walay gipanag-iyang yuta sa Canaan. Busa iyang gipalit ang usa ka yuta nga may langob didto sa Makpela duol sa Mamre gikan sa mga anak nga lalaki ni Het. (Gen 23:1-20; tan-awa ang PINALIT, PAGPALIT.) Tulo ka tuig sa ulahi, sa dihang si Isaac nagpanuigon nag 40, si Abraham nagpadala sa iyang kinamagulangang alagad, malagmit si Eliezer, balik sa Mesopotamia aron pangitaan ang iyang anak ug usa ka takos nga asawa, nga usa usab ka tinuod nga magsisimba ni Jehova. Si Rebeca, nga apong babaye ni Abraham sa pag-umangkon, mao ang gipili ni Jehova.​—Gen 24:1-67.

“Dugang pa, si Abraham mikuha pag-usab ug asawa,” si Ketura, ug human niana nanganak pa ug unom ka anak nga lalaki, mao nga naggikan kang Abraham dili lamang ang mga Israelinhon, Ismaelinhon, ug mga Edomhanon kondili usab ang mga Medanhanon, Midianhon, ug uban pa. (Gen 25:​1, 2; 1Cr 1:​28, 32, 34) Busa ang matagnaong pulong ni Jehova natuman diha kang Abraham: “Ako maghimo kanimong usa ka amahan sa panon sa mga nasod.” (Gen 17:5) Sa kataposan, sa igong katigulangon nga 175 anyos, si Abraham namatay, niadtong 1843 W.K.P., ug gilubong sa iyang mga anak nga si Isaac ug Ismael didto sa langob sa Makpela. (Gen 25:7-10) Sa wala pa siya mamatay si Abraham naghatag ug mga gasa sa mga anak sa iyang segundaryong mga asawa ug nagpalakaw kanila, aron nga si Isaac mahimong bugtong manununod sa “tanan niyang nabatonan.”​—Gen 25:​5, 6.

Patriarkanhong Pangulo ug Manalagna. Si Abraham maoy usa ka tawong adunahan kaayo nga adunay dakong panon sa mga karnero ug mga baka, daghag plata ug bulawan, ug may dako kaayong panimalay nga adunay gatosan ka sulugoon. (Gen 12:​5, 16; 13:​2, 6, 7; 17:​23, 27; 20:14; 24:35) Tungod niini ang mga hari sa Canaan nag-isip kaniya nga usa ka gamhanang “pangulo” ug usa ka tawo nga kaniya angayng himoon ang mga pakigsaad sa pakigdait. (Gen 23:6; 14:13; 21:​22, 23) Bisan pa niana wala gayod tugoti ni Abraham nga ang materyalismo magbuta sa iyang panglantaw bahin kang Jehova ug sa Iyang mga saad o maghimo kaniya nga garboso, mapahitas-on, o mahakogon.​—Gen 13:9; 14:21-23.

Ang unang paggamit sa pulong nga “manalagna” diha sa Hebreohanong Kasulatan nagtumong kang Abraham, bisan tuod ang uban sama kang Enoc nanagna una pa kaniya. (Gen 20:7; Jud 14) Ang unang gipaila sa Kasulatan nga usa ka “Hebreohanon” mao si Abraham. (Gen 14:13) Si Abraham, sama kang Abel, Enoc, ug Noe, maoy usa ka tawo sa pagtuo. (Heb 11:4-9) Apan ang unang paggamit sa ekspresyong “nagbutang ug pagtuo kang Jehova” nagtumong kang Abraham.​—Gen 15:6.

Sa pagkatinuod, kining tawhana nga may talagsaong pagtuo naglakaw uban sa Diyos, nakadawat ug mga komunikasyon gikan kaniya pinaagig mga panan-awon ug mga damgo, ug nag-abiabi sa iyang mensaherong mga manulonda. (Gen 12:​1-3, 7; 15:1-8, 12-21; 18:1-15; 22:​11, 12, 15-18) Siya sinati kaayo sa ngalan sa Diyos bisan tuod nga niadtong panahona wala pa ibutyag ni Jehova ang bug-os nga kahulogan sa Iyang ngalan. (Ex 6:​2, 3) Daghang higayon nga si Abraham nagtukod ug mga halaran ug nagtanyag ug mga halad alang sa ngalan ug sa kadayeganan ug himaya sa iyang Diyos nga si Jehova.​—Gen 12:8; 13:​4, 18; 21:33; 24:40; 48:15.

Ingong patriarkanhong pangulo, wala tugoti ni Abraham ang idolatriya o pagkadili-diyosnon sulod sa iyang panimalay apan kanunayng nagtudlo sa tanan niyang mga anak ug mga sulugoon nga “subayon ang dalan ni Jehova sa pagbuhat sa pagkamatarong ug sa paghukom.” (Gen 18:19) Ang tanang lalaking membro sa panimalay ni Abraham nailalom sa balaod ni Jehova nga magpatuli. Ang Ehiptohanon nga ulipong babaye nga si Agar mitawag sa ngalan ni Jehova diha sa pag-ampo. Ug ang kinamagulangang alagad ni Abraham, diha sa makapatandog kaayo sa kasingkasing nga pag-ampo kang Jehova, nagpasundayag sa iyang kaugalingong pagtuo sa Diyos ni Abraham. Si Isaac usab, sayo sa iyang pagkaadulto, nagpamatuod sa iyang pagtuo ug sa iyang pagkamasinugtanon kang Jehova nga kinabubut-ong mitugot nga gaposon ang iyang mga kamot ug tiil ug ipahiluna ibabaw sa halaran aron ihalad.​—Gen 17:10-14, 23-27; 16:13; 24:2-56.

Pamatuod sa Paglungtad. Si Jesus ug ang iyang mga tinun-an naghisgot kang Abraham kapin sa 70 ka higayon sa ilang mga pagsultihanay ug sa ilang mga sinulat. Sa iyang sambingay sa dato nga tawo ug ni Lazaro, gihisgotan ni Jesus si Abraham diha sa usa ka simbolikong diwa. (Luc 16:19-31) Sa dihang ang iyang mga kaaway nanghambog nga sila kaliwat ni Abraham, dihadiha giyagyag ni Jesus ang ilang pagkasalingkapaw, nga nag-ingon: “Kon kamo mga anak ni Abraham, buhata  ang mga buhat ni Abraham.” (Ju 8:31-58; Mat 3:​9, 10) Oo, sumala sa giingon ni apostol Pablo, dili ang unodnong kagikan ang hinungdanon, kondili, ang pagtuo nga sama nianang kang Abraham ang magpahimo sa usa ka tawo nga ipahayag nga matarong. (Rom 9:6-8; 4:1-12) Gipaila usab ni Pablo nga ang tinuod nga binhi ni Abraham mao si Kristo, apil niadtong mga iya ni Kristo ingong “mga manununod maylabot sa usa ka saad.” (Gal 3:​16, 29) Iyang gihisgotan usab ang pagkamaluloton ug pagkamaabiabihon ni Abraham sa mga estranyo, ug diha sa iyang taas nga talaan sa nabantog nga mga saksi ni Jehova sa Hebreohanon kapitulo 11, wala kalimti ni Pablo si Abraham. Si Pablo ang naghisgot nga ang duha ka asawa ni Abraham, si Sara ug Agar, nagdulag papel diha sa usa ka simbolikong drama nga naglangkit sa duha ka pakigsaad ni Jehova. (Gal 4:22-31; Heb 11:8) Midugang ang magsusulat sa Bibliya nga si Santiago nga gipaluyohan ni Abraham ang iyang pagtuo pinaagi sa matarong nga mga binuhatan ug, sa ingon, nailhan ingong “higala ni Jehova.”​—San 2:21-23.

Ang arkeolohikanhong mga kaplag usab nagpamatuod sa mga butang nga gihisgotan sa kasaysayan sa Bibliya bahin kang Abraham: Ang geograpikanhong mga lokasyon sa daghang dapit ug ang mga kostumbre sa maong yugto sa panahon, sama sa pagpalit ug yuta gikan sa mga Hitihanon, ang pagpili kang Eliezer ingong manununod, ug ang pagtratar kang Agar.