[Tapok sa mga Kagun-oban].

Gitawag usab nga “Hai” diha sa King James Version, diin ang tinong artikulo gihimong prefix, ingon sa pagkagamit niini diha sa Hebreohanong pinulongan. Ang ngalan makita usab diha sa mga feminine form nga Aiat ug Aija.​—Isa 10:28; Neh 11:31.

1. Usa ka harianong siyudad sa mga Canaanhon, ang ikaduhang siyudad nga nailog sa dihang misulong ang Israel. Ang Ai nahimutang “duol sa Bet-aven, dapit sa sidlakan sa Bethel,” nga may patag nga walog dapit sa A. (Jos 7:2; 8:​11, 12) Ang Mikmas lagmit nga nahimutang dapit sa H.​—Isa 10:28.

Wala madugay human sa pag-abot sa Canaan, si Abraham nagpatindog sa iyang tolda diin “ang Bethel diha sa kasadpan ug ang Ai diha sa sidlakan.” Nagtukod siya ug halaran didto ug giduaw pag-usab ang maong dapit human sa iyang pagpuyo sa Ehipto.​—Gen 12:8; 13:3.

Niadtong 1473 W.K.P., human sa kadaogan batok sa Jerico, ang Ai gisulong sa usa ka gamayng puwersa sa mga 3,000 ka Israelinhong mga sundalo, sanglit ang mga espiya nag-ingon labot sa mga molupyo sa Ai, “Sila diyutay ra.” (Jos 7:​2, 3) Apan, tungod sa sala ni Acan ang Israel napildi. (Jos 7:4-15) Human matul-id ang maong butang, si Josue migamit ug estratehiya batok sa Ai, nga nagbutang ug mga magbabanhig sa luyo sa siyudad sa K nga bahin niini. Ang pangunang puwersa gipuwesto atubangan sa siyudad dapit sa A, diin nahimutang ang usa ka walog o ubos nga desyertong patag, ug gikan dinhi si Josue nangandam sa direktang pag-atake sa Ai. Sa dihang ang hari sa Ai ug ang usa ka pundok sa mga tawo ilang nalingla aron mogawas sa Ai, ang kasundalohan ni Josue misibog kunohay hangtod nga ang mga migukod kanila nahilayo na sa ilang kuta. Dayon ang  mga magbabanhig gisenyasan sa pag-atake, ug ang siyudad nailog ug gisunog. (Jos 8:1-27) Gipatay ang hari sa Ai, ug ang siyudad gihimong “usa na lamang ka bungdo [Heb., tel] nga mohangtod sa panahong walay tino, ingon nga biniyaan hangtod niining adlawa.”​—Jos 8:28.

Sa panahon ni Isaias, sa ikawalong siglo W.K.P., ang siyudad, o tingali ang usa ka kasikbit nga dapit, gipuy-an ug kini gitagna nga mao ang unang mailog sa hari sa Asirya sa iyang pagsulong sa Jerusalem. (Isa 10:28) Human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, ang mga Benjaminhon gikan sa Ai namauli uban sa nagapanawng panon ni Zorobabel.​—Esd 2:28; Neh 7:32; 11:31.

Sagad nga gituohang ang Ai mao ang dapit sa Khirbet et-Tell (Horvat et-Tel), nga nagpreserbar sa kahulogan sa karaang ngalan (ang et-Tell nagkahulogang “Ang Bungdo; Ang Tapok sa mga Kagun-oban”). Kini maoy 2.3 km (1.4 mi) sa SHS sa Bethel (modernong Beitin). Apan, ang mga pagpangubkob nga gihimo didto niadtong 1933-1935 ug niadtong 1964-1972 nagpakita nga kini maoy usa ka dakong siyudad, nga nalaglag niadtong mga 2000 W.K.P. ug human niadto wala na puy-i hangtod sa mga 1050 W.K.P. (sumala sa arkeolohikanhong mga pamaagi sa pagpetsa). Tungod niini, lainlaing mga paningkamot ang gihimo sa mga arkeologo aron tuison ang diwa sa mga paghisgot sa Ai diha sa Kasulatan. Apan, nakaplagan sa arkeologong si J. Simons nga ang pagtuo nga kini mao ang Khirbet et-Tell maoy dili dalawaton pinasukad sa gidak-on sa siyudad (Jos 7:3), tungod kay walay lapad nga walog dapit sa A sa Khirbet et-Tell (Jos 8:11), ug may uban pang pasukaranan. (American Journal of Archaeology, Hulyo-Septiyembre 1947, p. 311) Kon husto ang arkeolohikanhong pagpetsa, nan ang maong dapit nahimutang gayod sa ubang lugar. Ang ngalan mismo dili pasukaranan sa pag-ila sa nahimutangan sa maong dapit, tungod kay sama sa giingon ni Sir Frederic Kenyon: “Ang pagbalhin sa ngalan gikan sa usa ka nagun-ob o gibiyaan nga dapit ngadto sa laing kasikbit nga dapit maoy komon nga panghitabo sa Palestina.”​—The Bible and Archæology, 1940, p. 190.

2. Usa ka siyudad nga gihisgotan uban sa Hesbon diha sa tagna ni Jeremias batok sa mga Ammonhanon. (Jer 49:3) Ang nahimutangan niini wala mahibaloi.