[Kang (Iya ni) Ammon].

Mga kaliwat ni Ammon (Ben-ami), anak nga lalaki ni Lot pinaagi sa manghod niyang anak nga babaye. (Gen 19:36-38) Sila maoy suod nga paryente sa mga Moabihanon, nga naggikan kang Moab nga laing anak nga lalaki ni Lot, ug kanunay nga gihisgotan uban sa mga Moabihanon diha sa Biblikanhon ug sa karaang sekular nga kasaysayan. Sila maoy layolayong paryente usab sa mga Israelinhon, ug kini nga relasyon sumala sa Bibliya gipaluyohan sa kamatuoran nga ang Ammonhanong pinulongan maoy usa ka diyalekto o kaamgid sa Hebreohanon. Apan, sa talagsaong mga eksepsiyon, ang mga Ammonhanon nagpakitag hilabihang pagdumot batok sa nasod sa Israel.

Teritoryo nga Giokupahan. Dayag nga tungod sa ilang matinumanong katigulangan nga si Lot, gitugotan ni Jehova nga Diyos nga ang mga Ammonhanon makapanag-iya sa teritoryo nga kanhi gipanag-iya sa mga Repaim, ang tag-as nga mga tawo nga gitawag sa mga Ammonhanon nga Zamzumim. (Deu 2:17-21) Kining yutaa nahimutang sa S sa habagatang tumoy sa Suba sa Jordan, ug sa usa ka panahon, ang teritoryo sa mga Ammonhanon maoy sumpay sa teritoryo sa mga Moabihanon didto sa patag nga rehiyon sa ibabaw sa bukid sa sidlakang bahin sa Patayng Dagat. Apan, sa wala pa mosulod sa Canaan ang Israel, giagawan sa mga Amorihanon ang mga Ammonhanon sa pipila nila ka yuta ug giabog sila ngadto sa A ug sa S, sa ingon nagbutang ug ulang tali kanila ug sa mga Moabihanon (kinsa nawad-an usab ug dakong teritoryo). (Num 21:26; Jos 12:2; Huk 11:​13, 22) Human niadto ang yuta sa mga anak nga lalaki ni Ammon sa katibuk-an miabot gikan sa ibabaw nga mga bahin sa nagliko nga bul-oganang walog sa Jabok dapit sa sidlakan paingon sa desyerto (Num 21:24; Jos 12:2), nga ang ilang kaulohan nahimutang sa Raba (modernong ʽAmman) duol sa tinubdan sa Jabok. (Deu 3:11) Ang mga arkeologo nakadiskobre ug karaang mga dapit ug mga kuta sa utlanan sa mga Ammonhanon niini nga rehiyon.

Tungod sa sugo sa Diyos, ang mga Israelinhon mainampingon nga dili molapas sa yutang gipanag-iya sa mga Ammonhanon sa dihang gisakop ang kasikbit nga mga Amorihanon. (Deu 2:37; Jos 13:8-10) Busa, bisan tuod nga ang Josue 13:25 nag-ingon nga ang tribo ni Gad nakadawat ug “katunga sa yuta sa mga anak ni Ammon” ingong bahin sa ilang tribonhong panulondon, dayag nga ang gihisgotan mao ang bahin sa yuta nga gikuha kaniadto sa mga Amorihanon gikan sa mga Ammonhanon, usa ka teritoryo nga lagmit nahimutang tali sa Suba sa Jordan ug sa ibabaw nga Jabok.

Mga Pagpakiggubat Batok sa Israel. Ayha pa sa panahon ni Haring Eglon sa Moab nga ang mga Ammonhanon, lakip sa mga Amalekanhon, miduyog sa mga Moabihanon sa pag-atake sa Israel, nga misulong pakasadpan sa Jerico sa K sa Jordan. (Huk 3:12-14) Human pahunonga ni Maghuhukom Ehud ang mga epekto niini nga pag-atake (Huk 3:26-30), ang mga Ammonhanon wala na usab mahimong usa ka dakong hulga sa Israel hangtod sa mga adlaw ni Jepte. Niadtong panahona ang mga Israelinhon mibalik sa pag-alagad sa  mga diyos sa kanasoran ug misunod ang 18-ka-tuig nga pagpanglupig, diin ang mga Ammonhanon miasdang sa Israel gikan sa S, samtang ang mga Filistehanon nagpameligro kanila gikan sa kasadpan. Dili lamang kay gilisang sa Ammonhanong kasundalohan ang mga Israelinhon nga nagpuyo sa Gilead kondili misulong usab sila sa K sa Jordan aron sa paghasi sa mga tribo ni Benjamin, Juda, ug Epraim. (Huk 10:6-10) Kay nahinloan na gikan sa bakak nga pagsimba, ang mga Israelinhon nagkahiusa ilalom sa pagpangulo ni Jepte, ug human pamatud-i ni Jepte sa legal nga paagi nga sayop ang mga sumbong sa mga Ammonhanon nga ang Israel nangilog sa mga katungod sa yuta, ang mga Ammonhanon nakaagom ug grabeng kapildihan.​—Huk 10:16–​11:33; tan-awa ang JEPTE.

Ang pipila ka eskolar nag-isip nga sayop ang paghisgot ni Jepte bahin kang “Kemos nga imong diyos,” nga nag-ingon nga si Kemos mao ang nasodnong diyos sa Moab, dili sa Ammon. (Huk 11:24; Num 21:29) Bisan tuod nga ang diyos sa mga Ammonhanon sa nagkalainlaing paagi gitawag ingong Molek, Milcom, o Malcam (1Ha 11:​5, 7; Jer 49:​1, 3), kining mga terminoha (tanan may kalangkitan sa lintunganayng pulong nga “hari”) giisip sa pipila ka eskolar ingong mga titulo inay nga personal nga mga ngalan, ug lagmit sila mapadapat ngadto sa diyos nga si Kemos. Bisan pa niana, ang mga Ammonhanon nagsimba sa daghang diyos (Huk 10:6), ug ang pagsimba kang Kemos tingali halos pareho ra ka ilado sa ilang taliwala ug sa ilang mga paryente, ang mga Moabihanon.

Sumala sa Gregong Septuagint, mga usa ka bulan human itudlo si Saul ingong hari sa Israel, si Haring Nahas sa Ammon naglikos sa siyudad sa Jabes didto sa Gilead ug nagsugo nga pasurenderon ang siyudad, uban ang mapait nga kondisyon nga ang mga tawo niini makabaton lamang sa pakigdait kon ipalugit sa matag usa ang ilang tuong mata. (Tan-awa ang NAHAS Num. 1.) Sa pagkasayod sa maong paglikos, gipakita ni Saul ang iyang katakos ingong hari, nga nanguna sa Israelinhong kasundalohan ug nagparot sa mga Ammonhanon. (1Sa 11:1-4, 11-15) Ang mga pulong ni Samuel sa ulahi nagbutyag nga ang nagkadakong hulga sa mga Ammonhanon ilalom ni Nahas sa kataposan maoy nakapaaghat sa mga Israelinhon sa paghangyog usa ka hari.​—1Sa 12:12.

Panahon sa pagmando ni David. Ang mga Ammonhanon nakaagom usab ug kapildihan sa mga kamot ni David ug gikuha gikan kanila ang mga inagaw o mga tributo. (1Cr 18:11) Ang asoy bahin niini sa 2 Samuel 8:​11, 12 nahimong bahin sa usa ka sumaryo sa mga pagpangdaog ni David, ug kini nga sumaryo lagmit dili bug-os kronolohikanhon ang pagkahan-ay uban sa nahiuna ug misunod nga mga asoy. Busa ang 2 Samuel 10:​1, 2 nagpakita nga dihay pakigdait tali sa Ammon ug Israel panahon sa pagmando ni David hangtod sa panahong namatay si Haring Nahas. Apan, si Hanun nga anak nga lalaki ug manununod ni Nahas, nakapasuko pag-ayo kang David tungod sa pagpakaulaw sa mga mensahero nga gisugo ni David ngadto kaniya ingong mga tigdalag kahupayan. Tungod kay nahibalo sa pagkaseryoso sa nahimong pag-insulto, ang mga Ammonhanon nagkuhag mersenaryong kasundalohan gikan sa mga Siryanhon ug nangandam aron sa pagsulong sa Israel, apan sila nalupig ug napildi sa Israelinhong heneral nga si Joab ug sa iyang igsoong lalaki nga si Abisai.​—2Sa 10:1-14; 1Cr 19:6-15.

Sa misunod nga tingpamulak, ang Raba, nga kaulohang siyudad sa Ammon, gilikosan sa kasundalohan ni David. Panahon sa usa ka peligroso kaayong pag-asdang sa gilikosan nga mga Ammonhanon, si Urias nga Hitihanon namatay. (2Sa 11:​1, 17, 24, 26, 27; tan-awa ang RABA Num. 1.) Lisod matino ang gidugayon sa paglikos. Ang rekord sa pagkahimugso sa anak tungod sa pagpanapaw kang Bat-seba ug ang pagkahimugso ni Solomon sa ulahi mahimong mosibo sa kronolohikanhong paagi sulod sa yugto sa paglikos o tingali kini giasoy lamang sa katibuk-an aron matapos ang asoy mahitungod kang Bat-seba, bisan tuod nga ang usa o kining duha ka pagkahimugso mahimong nahitabo human sa paglikos. Bisan pag ang asoy sa 1 Cronicas 20:​1, 2 daw wala magpakita nga kini dugay nga yugto, dili ikatingala kon ang paglikos milungtad hangtod sa misunod nga tuig. Sa kataposan gihimo ni David ang bug-os nga pagsakop sa Ammonhanong kaulohan.​—2Sa 12:26-29.

“Ang korona ni Malcam” nga gihisgotan sa pag-ilog sa Raba dayag nga usa ka korona nga gipurongpurong sa ulo sa Ammonhanong idolo nga diyos, nga sa ubang teksto gitawag ug Molek o Milcom. Bisan tuod ang Revised Standard Version naghubad sa Hebreohanong termino dinhi nga Mal·kamʹ ingong “ilang hari,” daw dili makataronganon nga usa ka tawhanong hari ang gitumong dinhi sanglit ang korona mitimbang ug “usa ka talanton nga bulawan” (mga 34 kg). Lagmit usab nga daklit lang ang pagbutang sa korona diha sa ulo ni David, tingali aron ipasundayag ang kadaogan batok niining bakak nga diyos.​—2Sa 12:30.

Tungod sa pipila ka hubad sa 2 Samuel 12:31 (KJ, AS, Dy), gisabot sa kadaghanan nga ang napilding mga Ammonhanon sa pagkamananapon gigabas, giatsa, ug gisunog ni David hangtod mamatay. Apan, ang ulahing mga hubad (RS, AT, NW, JB) sa dayag naghatag ug eksaktong kahulogan, nga nagpakitang  ang mga Ammonhanon gipatrabaho sa pinugos nga paagi ginamit ang mga gabas ug mga atsa ug sa paghimog mga tisa. Gipaluyohan kini sa kamatuoran nga ang Hebreohanong termino nga gihubad nga “pagbahanan ug tisa” diha sa pipila ka hubad nailhan karon nga nagtumong sa usa ka kahoy nga hulmahanan nga niana hulmahon ang yutang-kulonon ngadto sa usa ka porma sa tisa.

Ang pamatuod nga dili tanang Ammonhanon maoy mortal nga mga kaaway sa Israel mao ang kamatuoran nga si Zelek nga Ammonhanon nalakip sa gamhanang mga tawo ni David. (2Sa 23:37) Lakip sa langyawng mga asawa ni Haring Solomon mao ang Ammonhanong mga babaye, apil ang inahan ni Rehoboam. (1Ha 11:1; 14:31) Apan, nakaamot kini sa pagkahulog ni Solomon sa apostasya ug sa iyang pagtukod sa “hatag-as nga mga dapit” alang sa pagsimba kang Milcom ug sa ubang mga diyos, nga sa kataposan kining mga dapita gigun-ob sa matinumanon nga si Haring Josias.​—1Ha 11:5; 2Ha 23:13.

Panahon sa nabahin nga gingharian. Ang mga Ammonhanon nakabaton pag-usab sa ilang kagawasan gikan sa Davidnong mga hari, ug sa panahon sa paghari ni Jehosapat (936-​mga 911 W.K.P.) sila miduyog sa mga Moabihanon ug sa mga molupyo sa bukirong rehiyon sa Seir diha sa usa ka nahiusang opensiba batok sa Juda, apan ang magkaalyado nakaagom ug grabeng kapildihan. (2Cr 20:1-4, 10-26) Ang mga inskripsiyon sa Asiryanhon nga si Haring Salmaneser III, kinsa nagmando sa panahon ni Haring Jehu (mga 904-877 W.K.P.) sa Israel, miingon nga ang kasundalohan ni “Baʼsa, anak nga lalaki ni Ruhubi, gikan sa Ammon” maoy lakip sa magkaabin nga mga hari nga nakigbatok sa Asirya didto sa gubat sa Karkar. (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. B. Pritchard, 1974, p. 279) Usa sa mga kakunsabo sa kamatayon ni Haring Jehoas sa Juda (mga 859 W.K.P.) mao si Zabad, ang anak nga lalaki sa babayeng Ammonhanon nga si Simeat. (2Cr 24:​22, 26) Ang malig-ong pangagamhanan ni Uzzias (829-778 W.K.P.) sa makausa pa naghimo sa mga Ammonhanon nga mga tighatag ug tributo sa Juda (2Cr 26:8), ug ang anak nga lalaki ni Uzzias nga si Jotam nagpahamtang pag-usab niini nga pagdominar sa Ammon, nga nangayo kanila ug 100 ka talanton nga plata ($660,600) ug 10,000 ka cor (2,200 kl) nga trigo ug 10,000 ka cor nga sebada. (2Cr 27:5) Ang katakos sa mga Ammonhanon sa pagbayad niining dakong kantidad sulod sa tulo ka sunodsunod nga katuigan lagmit maoy tungod sa ilang maayong posisyon ubay sa usa sa pangunang mga ruta sa negosyo gikan sa Arabia hangtod sa Damasco ug tungod sa katabunok sa rehiyon sa Walog sa Jabok, diin ang trigo ug sebada mao gihapon ang pangunang mga produkto niining dapita.

Dayag nga tungod sa nagkadakong pagpangilabot sa Asiryanhong gahom diha sa Palestina panahon sa paghari sa manununod ni Jotam nga si Ahaz (761-746 W.K.P.) nga ang mga Ammonhanon nakalingkawas gikan sa pagdominar sa Juda, apan napulihan hinuon kini sa Asiryanhong pagpanglupig tungod kay ang mga rekord ni Tiglat-pileser III nagtala kang “Sanipu sa Bit-Ammon [ang balay ni Ammon]” nga nagbayad ug tributo sa Asirya uban kang Ahaz sa Juda ug kang Salamanu sa Moab. Ang Prisma ni Senakerib, nga nag-asoy sa iyang pagsulong sa Juda sa panahon ni Ezequias, naghisgot usab sa Ammon nga nagdala ug mga gasa ngadto sa Asiryanhong manunulong, samtang ang anak nga lalaki ni Senakerib nga si Esar-hadon, usa ka katalirongan ni Manases, naglakip kang “Puduil, hari sa Bet-Ammon,” niadtong mga naghatag ug mga materyales alang sa pagtukod sa siyudad sa Nineve.

Lagmit mopatim-aw nga human idestiyero ni Tiglat-pileser III ug sa usa sa iyang mga manununod ang katawhan sa amihanang gingharian sa Israel (2Ha 15:29; 17:6), ang mga Ammonhanon misugod sa pag-okupar sa teritoryo sa tribo ni Gad, apan wala sila magmalamposon sa pagpakig-away batok kang Jepte. (Itandi ang Sal 83:4-8.) Busa, diha sa matagnaong mensahe ni Jehova pinaagi kang Jeremias, gibadlong ang mga Ammonhanon tungod sa ilang pag-ilog sa panulondon sa mga Gadhanon ug gipasidan-an sa nagsingabot nga kalaglagan sa Ammon ug sa diyos niini nga si Malcam (Milcom). (Jer 49:1-5) Ang mga Ammonhanon mihimog labaw pa pinaagi sa pagpadala ug mga pundok sa bandido aron sa paghasi sa Juda ilalom ni Haring Jehoiakim panahon sa hinapos nga katuigan sa gingharian sa Juda.​—2Ha 24:​2, 3.

Gisulong sa mga Babilonyanhon. Sa dihang gipukan sa mga Babilonyanhon ang Juda (607 W.K.P.), ang ubang mga Hudiyo mikalagiw ngadto sa Ammon, Moab, ug Edom apan mibalik sa dihang nakadungog sa pagkatudlo ni Gedalias nga magdumala sa yuta. (Jer 40:​11, 12) Apan, si Haring Baalis sa Ammon nakigkunsabo sa Judeanhong pangulo sa kasundalohan nga si Ismael sa pagpatay kang Gedalias (2Ha 25:23; Jer 40:14; 41:1-3), ug human niadto si Ismael midangop sa Ammon.​—Jer 41:10-15.

Bisan tuod ang Ammon nagmaya sa pagkapukan sa Jerusalem, ang adlaw sa panudya ni Jehova batok sa tinuling mga Ammonhanon sa kataposan midangat kanila tungod sa ilang dili-tinuling mga  kasingkasing. (Jer 9:​25, 26) Ingong katumanan sa mga tagna nga gimantala ni Jeremias, Ezequiel, ug Amos, ang mga Ammonhanon miinom sa kopa sa kasuko ni Jehova, nga nakaagom sa espada, gutom, kamatay, ug sa pagkabiniyaan sa ilang yuta.​—Jer 25:​17, 21; 27:1-8; Eze 25:1-10; Am 1:13-15.

Ang Ammon dili buot nga magpasakop sa yugo sa Babilonya ug kini gipakita sa paghubit ni Ezequiel bahin sa hari sa Babilonya (si Nabucodonosor) nga nagbarog sa mga kinasang-an ug naggamit ug pagpanag-an aron makahukom kon kini makiggubat ba batok sa Raba sa Ammon o batok sa Juda. (Eze 21:19-23, 28-32) Bisan tuod nga nakahukom nga unang atakehon ang Jerusalem, ang Hudiyong historyador nga si Josephus nagtala nga sa ikalimang tuig human malaglag ang Jerusalem, si Nabucodonosor mibalik aron sa pagpakiggubat sa Coele-Sirya, Ammon, ug Moab. (Jewish Antiquities, X, 181 [ix, 7]) Ingon sa gitagna, ang Ammon nahimong “dapit-pahulayan sa panon sa mga karnero” ug ang Raba nahimong “sibsibanan sa mga kamelyo.” (Eze 25:5) Ang tigsakay ug kamelyo nga mga taga-Sidlakan mao ang manag-iya sa yuta ug sa tolda nga anaa niini.​—Eze 25:4.

Lagmit nga ang nadestiyerong mga Ammonhanon, lakip niadtong sa ubang mga nasod, gitugotan ni Ciro, ang nagbuntog sa Babilonya, sa pagbalik sa ilang yutang natawhan ingong katumanan sa Jeremias 49:6.

Nakigminyo sa mga Israelinhon. Human makabalik ang mga Hudiyo gikan sa pagkadestiyero (537 W.K.P.), ang usa ka Ammonhanon nga ginganlag Tobias nangulo sa paningkamot sa pagbabag sa pagtukod pag-usab sa mga paril sa Jerusalem. (Neh 4:​3, 7, 8) Apan sa ulahi siya nangahas sa paggamit sa lawak-kan-anan sa sulod nga mga bahin sa templo, hangtod nga masuk-anong gisalibay ni Nehemias ang iyang mga muwebles. (Neh 13:4-8; tan-awa ang TOBIAS Num. 2.) Daghan sa namalik nga destiyerong mga Hudiyo ang nangasawa usab ug mga Ammonhanon ug ubang mga langyaw ug gibadlong gayod sila tungod niini, nga misangpot sa linangkob nga pagpapahawa sa maong mga asawa.​—Esd 9:​1, 2; 10:10-19, 44; Neh 13:23-27.

Human sa paghingilin kang Tobias gikan sa mga nataran sa templo, ang balaod sa Diyos diha sa Deuteronomio 23:3-6 nga nagdili sa mga Ammonhanon ug sa mga Moabihanon sa pagsulod sa kongregasyon sa Israel gibasa ug gipadapat. (Neh 13:​1-3) Kini nga pagdili, nga gipahamtang mga 1,000 ka tuig una pa niana tungod sa pagdumili sa mga Ammonhanon ug sa mga Moabihanon sa pagtabang sa mga Israelinhon sa dihang nagsingabot na sila sa Yutang Saad, sa kinatibuk-an gisabot nga kini nga katawhan dili mahimong bug-os nga membro sa legal nga paagi diha sa nasod sa Israel uban sa tanang nalangkit nga mga katungod ug mga pribilehiyo maylabot sa pagkamembro. Hinuon kini wala magpasabot nga ang mga Ammonhanon ug ang mga Moabihanon dili mahimong makig-uban o makapuyo uban sa mga Israelinhon ug sa ingon makabenepisyo sa mga panalangin sa Diyos alang sa iyang katawhan, ug kini makita sa paglakip kang Zelek, nga nahisgotan na, taliwala sa pangunang mga manggugubat ni David maingon man sa rekord mahitungod kang Ruth nga Moabihanon.​—Ru 1:​4, 16-18.

Bahin niining ulahing kaso, ang kaminyoon ni Ruth kang Boaz nagpakita nga ang mga babaye niini nga mga nasod, sa dihang sila mosimba sa matuod nga Diyos, mahimong makigminyo sa Hudiyong mga lalaki. Tungod kay ang mga terminong “Ammonhanon” ug “Moabihanon” diha sa Hebreohanong teksto sa Deuteronomio 23:3-6 maoy masculine gender, ang Hudiyohanong Mishnah (Yevamot 8:3) nagpatin-aw nga ang lalaki lamang nga mga Ammonhanon ug mga Moabihanon ang dili bahin sa Israel. Bisan pa niana, ang pag-insistir ni Esdras nga papahawaon sa lalaking mga Hudiyo ang ilang langyawng mga asawa ug ang samang tinamdan ni Nehemias, nga nahisgotan na, nagpakita nga ang pagdawat sa mga babayeng Ammonhanon ug Moabihanon kauban sa Israel nagdepende sa ilang pagdawat sa matuod nga pagsimba.

Bisan tuod ang makasaysayanhong ebidensiya, lakip ang Apokripal nga basahon sa 1 Macabeo (5:6), nagpakita nga ang Ammon nagpadayon ingong usa ka independenteng teritoryo hangtod sa ikaduhang siglo W.K.P., mopatim-aw nga panahon sa unang siglo W.K.P. ang rehiyon nahimong bahin sa Nabataeanhon nga gingharian, ug sa mga ikatulong siglo K.P. ang mga Ammonhanon ingong katawhan nahanaw gikan sa kasaysayan, sa walay duhaduha nahimong sakop sa mga tribo nga Arabo. Ingon sa gitagna ni Sofonias, ang mga anak sa Ammon nahimong “sama sa Gomora, . . . usa ka awaaw.”​—Sof 2:8-10.

Tungod sa pagkahanaw sa mga Ammonhanon sa sayong bahin sa Komong Panahon, ang paghisgot ni Daniel sa Ammon diha sa iyang tagna bahin sa “panahon sa kataposan” mapadapat gayod sa mahulagwayong diwa. Dayag nga kini nagtumong sa pipila ka nasod o mga organisasyon nga wala magamhi sa “hari sa amihanan.”​—Dan 11:​40, 41.