[Kalibog].

1. Ang ulahing ngalan nga gingalan sa Babel. Kining bantogang siyudad nahimutang ubay sa Suba sa Euprates duol sa Kapatagan sa Sinar nga kapin kon kulang mga 870 km (540 mi) sa S sa Jerusalem  ug mga 80 km (50 mi) sa H sa Baghdad. Ang mga kagun-oban sa Babilonya miabot latas sa usa ka dakong luna nga pormag triyanggulo. Ubay-ubayng bungdo ang anaa sa tibuok lugar. Ang Tell Babil (Mujelibe), sa amihanang bahin sa triyanggulo, nagpreserbar sa karaang ngalan ug nahimutang mga 10 km (6 mi) sa A sa Hilla, Iraq.​—Tan-awa ang  BABILONYA Num. 2; SINAR.

Ang siyudad nahimutang sa isigkakilid sa Suba sa Euprates. Dobleng sistema sa mga paril ang naglibot sa Babilonya, nga naghimo niini nga daw dili mapukan.

Ang pangsulod nga kuta, nga gitukod ginamit ang natural nga tisa, gilangkoban sa duha ka paril. Ang pangsulod nga paril maoy 6.5 m (21.5 p) ang gibag-on. Ang panggawas nga paril, nga nahimutang nga 7 m (23 p) ang gilay-on gikan niini, maoy mga 3.5 m (11.5 p) ang gibag-on. Kini nga mga paril gibantingan pinaagig pangdepensang mga torre, nga nagsilbing pangpalig-on usab sa estruktura sa mga paril. Mga 20 m (66 p) sa gawas sa panggawas nga paril mao ang usa ka pantalan nga ginama sa pinagbang tisa nga gibulitan ug aspalto. Sa gawas niini nga paril mao ang usa ka trinseras nga konektado sa Euprates paingon sa A ug H sa siyudad. Kini nagtaganag suplay sa tubig ug proteksiyon batok sa kaawayng kasundalohan. Ang mga dokumento sa Babilonya nagpakita nga may walo ka ganghaan nga kaagian ngadto sa interyor sa siyudad. Hangtod karon, upat pa lang sa mga ganghaan sa Babilonya ang nakaplagan ug nakubkoban.

Ang panggawas nga kuta sa S sa Euprates gidugang ni Nabucodonosor II (kinsa naglaglag sa templo ni Solomon), sa ingon napalibotan ang usa ka dakong bahin sa kapatagan dapit sa A, S, ug H aron ang katawhan nga nagpuyo sa duol makakalagiw ngadto niini kon adunay gubat. Kini nga panggawas nga kuta gilangkoban usab sa duha ka paril. Ang pangsulod nga paril, nga hinimo sa dili-pinagbang mga tisa, maoy mga 7 m (23 p) ang gibag-on ug gibantingan ug pangdepensa nga mga torre. Unahan niini, mga 12 m (40 p) ang gilay-on, mao ang panggawas nga paril nga ginama sa pinagbang mga tisa. Kini maoy dobleng paril nga gilanggikit sa mga torre niini: ang usa maoy halos 8 m (26 p) ang gibag-on, ug ang sikbit nga bahin maoy mga 3.5 m (11.5 p) ang gibag-on.

Gisumpay ni Nabonido ang mga tumoy sa panggawas nga kuta pinaagi sa pagtukod ug usa ka paril ubay sa sidlakang tampi sa suba. Kini nga paril maoy mga 8.5 m (28 p) ang gilapdon ug may mga torre usab ug usa ka pantalan nga 3.5 m (11.5 p) ang gilapdon.

Si Herodotus, nga usa ka Gregong historyador sa ikalimang siglo W.K.P., nag-ingon nga ang isigkatampi sa Suba sa Euprates adunay taas nga pantalan, nga gibulag gikan sa sentro sa siyudad pinaagig mga paril nga may mga ganghaan. Matod pa niya, ang mga paril sa siyudad maoy mga 90 m (295 p) ang gihabogon, 26.5 m (87 p) ang gibag-on, ug mga 95 km (59 mi) ang gitas-on. Apan, mopatim-aw nga gipasobrahan ra ni Herodotus ang iyang asoy bahin sa Babilonya. Ang arkeolohikanhong ebidensiya nagpakita nga mas gamay ra ang Babilonya, nga ang panggawas nga kuta niini dili kaayo taas ug habog. Walay ebidensiyang nakaplagan nga magpamatuod nga dihay pantalan ubay sa mismong kasadpang tampi sa suba.

Ang mga dalan gikan sa mga ganghaan sa dagkong mga paril mitadlas sa siyudad. Ang Agianan sa Prosesyon nga mao ang pangunang dalan maoy binakbakan ug ang mga paril ubay niini gidayandayanan ug mga leyon. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 323) Si Nabucodonosor II nag-ayo ug nagpadako sa karaang palasyo ug nagtukod ug laing palasyo sa ting-init nga nahimutang mga 2 km (1.5 mi) dapit sa amihanan. Nagtukod usab siya ug usa ka dakong estruktura sa inarkong mga agianan, nga naghuntahunta, nga nailhan ingong ang Nagbitayng mga Tanaman sa Babilonya ug nabantog ingong usa ka “kahibulongan sa karaang kalibotan.”

Kining halapad nga siyudad nga nahimutang sa isigkakilid sa agosanan sa Euprates maoy usa ka sentro sa komersiyo ug industriya sa pamatigayon sa kalibotan. Gawas pa nga kini usa ka hinungdanong sentro sa pagpanggama, kini maoy usa ka komersiyal nga pondohanan sa baligya tali sa mga katawhan sa Sidlakan ug Kasadpan, sa mamala ug sa dagat. Busa ang panon sa mga barko niini makaadto sa Gulpo sa Persia ug sa kadagatan saylo pa niana.

Kasaysayan. Si Nimrod, nga nabuhi sa ulahing bahin sa ikatulong milenyo W.K.P., nagtukod sa Babilonya ingong sentro sa unang politikanhong imperyo sa tawo. Apan, ang pagtukod niini nga siyudad kalit nga nahunong sa dihang nahitabo ang dili pagsinabtanay sa sinultihan. (Gen 11:9) Ang ulahing mga kaliwatan sa mga magtutukod pag-usab miabot ug milabay. Si Hammurabi nagpadako sa siyudad, nagpalig-on niini, ug naghimo niini nga kaulohan sa Imperyo sa Babilonya ilalom sa Semitikanhong pagmando.

Ilalom sa paggahom sa Asiryanhong Gahom sa Kalibotan, ang Babilonya nalangkit sa lainlaing mga panagsangka ug mga pag-alsa. Dayon sa nagkahuyang ang ikaduhang imperyo sa kalibotan, ang Caldeanhong si Nabopolasar nagtukod ug usa ka bag-ong dinastiya sa Babilonya niadtong mga 645 W.K.P. Ang iyang anak nga si  Nabucodonosor II, nga nagtapos sa pagpasig-uli ug nagdala sa siyudad ngadto sa kinatas-ang himaya niini, nanghambog, “Dili ba kini ang Dakong Babilonya, nga akong gitukod?” (Dan 4:30) Sa maong matang sa himaya kini nagpadayon ingong sentro sa ikatulong gahom sa kalibotan hangtod sa gabii sa Oktubre 5, 539 W.K.P. (Gregorian nga kalendaryo), sa dihang ang Babilonya napukan atubangan sa misulong nga kasundalohan sa Medo-Persia nga gipangulohan ni Ciro nga Bantogan.

Nianang makatalagmanon nga gabii sa siyudad sa Babilonya, si Belsazar naghimog usa ka bangkete uban sa usa ka libo sa iyang mga kadagkoan. Si Nabonido wala niadtong higayona aron makita ang makahahadlok nga sinulat diha sa bungbong: “MEʹNE, MEʹNE, TEʹKEL ug PARʹSIN.” (Dan 5:5-28) Human makaagom ug kapildihan sa mga kamot sa mga Persianhon, si Nabonido mikalagiw ngadto sa siyudad sa Borsippa sa HK. Apan ang manalagna ni Jehova nga si Daniel diha nianang higayona sa Babilonya sa maong gabii sa Oktubre 5, 539 W.K.P., ug iyang gipahibalo ang kahulogan sa sinulat diha sa bungbong. Ang mga sundalo ni Ciro wala mangatulog diha sa ilang kampo palibot sa daw dili-mapukan nga mga paril sa Babilonya. Alang kanila kadto maoy usa ka gabii nga dako ang buluhaton. Pinaagi sa maalamong estratehiya, gipasimang sa mga inhenyero sa kasundalohan ni Ciro ang dakong Suba sa Euprates gikan sa giagosan niini latas sa siyudad sa Babilonya. Unya latas sa salog sa suba ang mga Persianhon miagi, mitungas sa mga tampi niini, aron kalit nga ilogon ang siyudad agi sa mga ganghaan ubay sa pantalan. Dalidali nga milatas sa kadalanan, gipatay ang tanan nga misukol, ilang giilog ang palasyo ug gipatay si Belsazar. Ug dinhi natapos ang tanan. Sa usa lamang ka gabii napukan ang Babilonya, ug natapos ang daghang kasiglohan sa Semitikanhong paggahom; Aryanhon na ang nagmando sa Babilonya, ug natuman ang pulong sa tagna ni Jehova.​ —Isa 44:27; 45:​1, 2; Jer 50:38; 51:30-32; tan-awa ang HULAGWAY, Tomo 2, p. 325; CIRO.

Sukad sa maong halandomong petsa nga 539 W.K.P., ang himaya sa Babilonya nahanaw samtang ang siyudad mihuyang sa gahom. Kini mialsa sa makaduha batok sa emperador sa Persia nga si Dario I (Hystaspis), ug sa ikaduhang higayon kini nabuntog. Ang usa ka temporaryong napasig-uli nga siyudad mirebelde batok kang Jerjes I ug kini giagawan. Si Alejandrong Bantogan naglaraw sa paghimo sa Babilonya nga iyang kaulohan, apan siya kalit nga namatay niadtong 323 W.K.P. Si Nicator nagsakop sa siyudad niadtong 312 W.K.P. ug nagdala sa kadaghanang materyales niini ngadto sa mga tampi sa Tigris aron gamiton sa pagtukod sa iyang bag-ong kaulohan sa Seleucia. Apan, ang siyudad ug ang nanimuyo nga mga Hudiyo nagpabilin niadtong unang Kristohanong kapanahonan, nga tungod niana miduaw si apostol Pedro sa Babilonya, sumala sa gihisgotan sa iyang sulat. (1Pe 5:13) Ang mga inskripsiyon nga nakaplagan didto nagpakita nga ang templo ni Bel sa Babilonya naglungtad bisan niadtong 75 K.P. Sa ikaupat nga siglo K.P. ang siyudad nagun-ob na, ug sa kataposan wala na maglungtad. Kini nahimo na lamang nga “tinapok sa mga bato.”​—Jer 51:37.

Karong adlawa mga bungdo ug kagun-oban na lamang ang nahibilin sa Babilonya, usa gayod ka awaaw. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 324) Ang librong Archaeology and Old Testament Study nag-ingon: “Kining dakong kagun-oban, nga bisan pa sa gihimo ni Koldewey gamayng bahin lamang ang nakubkob, gipangahoyan pag-ayo sulod sa milabayng kasiglohan aron gamiton nga mga materyales sa pagpanukod. Sa usa ka bahin ingong resulta niini, ang kinadak-ang bahin nga makita sa maong dapit karong adlawa naghulagway sa dakong kadaot nga lig-ong nagpaluyo sa mga tagna sa Isa. xiii. 19–​22 ug Jer. l. 39 f., ang timailhan sa kalaglagan dugang pang napamatud-an tungod sa kaumaw sa yuta nga naglangkob sa dakong bahin sa dapit sa mga kagun-oban.”​—Giedit ni D. W. Thomas, Oxford, 1967, p. 41.

Relihiyon. Ang Babilonya maoy usa ka dapit nga relihiyoso kaayo. Ang ebidensiya gikan sa mga pagpangubkob ug sa karaang mga sinulat nagpamatuod sa paglungtad sa kapin sa 50 ka templo. Ang pangunang diyos sa siyudad sa imperyo mao si Marduk, nga gitawag ug Merodak sa Bibliya. Gituohan nga si Nimrod mao ang gipakadiyos nga si Marduk, apan managkalahi ang mga opinyon sa mga eskolar bahin sa paglangkit sa mga ngalan sa mga diyos uban sa espesipikong mga tawo. Ang tinagutlo ka bathala prominente usab sa relihiyon sa Babilonya. Ang usa niini, nga gilangkoban sa duha ka diyos ug usa ka diyosa, mao si Sin (ang diyos-bulan), si Shamash (ang diyos-adlaw), ug si Ishtar; giingon nga kini sila mao ang mga magmamando sa zodiac. Ug ang lain pang hugpong nga tinagutlo gilangkoban sa mga demonyo nga si Labartu, Labasu, ug Akhkhazu. Ang idolatriya makita bisan diin. Sa pagkatinuod, ang Babilonya maoy “usa ka yuta sa mga kinulit nga larawan,” sa hugaw nga “makaluod nga mga idolo.”​—Jer 50:​1, 2, 38.

Ang mga Babilonyanhon nagtuo sa pagkadili-mamatay sa kalag sa tawo.​—The Religion of Babylonia and Assyria, ni M. Jastrow, Jr., 1898, p. 556.

 Gigamit sa mga Babilonyanhon ang astrolohiya aron mahibaloan ang kaugmaon sa tawo pinaagi sa mga bituon. (Tan-awa ang ASTROLOGO.) Ang salamangka, pagpamarang, ug astrolohiya maoy hinungdanong bahin sa ilang relihiyon. (Isa 47:​12, 13; Dan 2:27; 4:7) Daghang langitnong mga butang, sama sa mga planeta, ginganlan sumala sa mga ngalan sa Babilonyanhong mga diyos. Ang pagpanag-an nagpadayon nga usa ka paninugdang elemento sa Babilonyanhong relihiyon sa mga adlaw ni Nabucodonosor, kinsa migamit niini aron makahimog mga desisyon.​—Eze 21:20-22.

Ang Dugay na nga Kaaway sa Israel. Ang Bibliya naghimog daghang paghisgot sa Babilonya, sugod sa asoy sa Genesis bahin sa orihinal nga siyudad sa Babel. (Gen 10:10; 11:1-9) Lakip sa inagaw nga gikuha ni Acan gikan sa Jerico mao ang “usa ka opisyal nga besti gikan sa Sinar.” (Jos 7:21) Human mapukan ang amihanang gingharian sa Israel niadtong 740 W.K.P., ang katawhan gikan sa Babilonya ug sa ubang mga dapit gidala ngadto niini aron ipuli sa mga binihag nga mga Israelinhon. (2Ha 17:​24, 30) Si Ezequias nasayop sa pagpakita sa mga bahandi sa iyang balay ngadto sa mga mensahero gikan sa Babilonya; kining maong mga bahandi maingon man ang pipila sa “mga anak nga lalaki” ni Ezequias gidala sa ulahi ngadto sa Babilonya. (2Ha 20:12-18; 24:12; 25:​6, 7) Si Haring Manases (716-662 W.K.P.) gibihag usab ngadto sa Babilonya, apan tungod kay siya nagpaubos sa iyang kaugalingon, gipasig-uli siya ni Jehova sa iyang trono. (2Cr 33:11) Gidala ni Haring Nabucodonosor ang bililhong mga galamiton sa balay ni Jehova ngadto sa Babilonya, uban ang linibo ka binihag.​—2Ha 24:1–​25:30; 2Cr 36:6-20.

Ang Kristohanon Gregong Kasulatan naghisgot kon sa unsang paagi si Jeconias (Jehoiakin), nga gidala ingong binilanggo ngadto sa Babilonya, maoy usa ka dugtong sa mga kagikan ni Jesus. (Mat 1:​11, 12, 17) Ang unang kanonikal nga sulat ni apostol Pedro gisulat didto sa Babilonya. (1Pe 5:13; tan-awa ang PEDRO, MGA SULAT NI.) Kana nga “Babilonya” mao ang siyudad daplin sa Euprates, ug dili ang Roma sumala sa gipangangkon sa pipila.

Tan-awa ang DAKONG BABILONYA.

2. Ang Imperyo sa Babilonya gitawag usab pinaagi sa ngalan sa kaulohang siyudad niini, ang Babilonya, ug kini nahimutang sa sentro sa ubos nga walog sa Mesopotamia.​—MAPA, Tomo 2, p. 321.

Usahay ang mga historyador nagbahin sa Babilonya, nga nagtawag sa amihanang bahin nga Akad (Acad) ug ang habagatang bahin nga Sumer o Caldea. Sa orihinal kini nga teritoryo ginganlan diha sa Kasulatan ingong “yuta sa Sinar.” (Gen 10:10; 11:2; tan-awa ang SINAR.) Sa ulahi, sa dihang ang nagdominar nga mga magmamando naghimo sa siyudad sa Babilonya nga ilang kaulohan, kining “yuta sa Sinar” sa katibuk-an nailhan usab ingong Babilonya. Tungod kay nangibabaw usahay ang Caldeanhong mga dinastiya, kini gitawag usab nga “yuta sa mga Caldeanhon.” (Jer 24:5; 25:12; Eze 12:13) Ang pipila sa karaang mga siyudad sa Babilonya mao ang Adab, Akad, Babilonya, Borsippa, Erek, Kis, Lagash, Nippur, ug Ur. Sa pagkatinuod, ang Imperyo sa Babilonya miabot saylo pa sa rehiyon sa Babilonya, nga nagsakop sa Sirya ug Palestina hangtod sa utlanan sa Ehipto.

Sa mga unang katunga sa ikawalong siglo W.K.P., usa ka Asiryanhong hari nga ginganlan ug Tiglat-pileser III (Pul) ang nagmando sa Babilonya. (2Ha 15:29; 16:7; 1Cr 5:26) Sa ulahi, usa ka Caldeanhon nga ginganlag Merodak-baladan ang nahimong hari sa Babilonya, apan human sa 12 ka tuig siya gipalagpot ni Sargon II. Si Senakerib, sa dihang gipulihan si Sargon II, miatubang ug laing Babilonyanhong pag-alsa nga gipangunahan ni Merodak-baladan. Human sa dili malamposong pagsulay ni Senakerib sa pag-ilog sa Jerusalem niadtong 732 W.K.P., si Merodak-baladan nagpadala ug mga mensahero ngadto kang Ezequias sa Juda tingali aron sa pagpangayog tabang batok sa Asirya. (Isa 39:​1, 2; 2Ha 20:12-18) Sa ulahi gipapahawa ni Senakerib si Merodak-baladan ug gipurongpurongan niya ang iyang kaugalingon ingong hari sa Babilonya, usa ka posisyon nga iyang gihuptan hangtod sa iyang kamatayon. Ang iyang anak nga lalaking si Esar-hadon nagtukod pag-usab sa Babilonya. Ang mga Babilonyanhon naghiusa sa pagpaluyo kang Nabopolasar ug naghatag kaniya sa pagkahari. Pinaagi kaniya nagsugod ang Neo-Babilonyanhong dinastiya nga nagpadayon hangtod kang Belsazar. Kana nga dinastiya gikan sa anak nga lalaki ni Nabopolasar nga si Nabucodonosor hangtod kang Belsazar gihawasan sa tagna sa Bibliya pinaagi sa ulo nga bulawan diha sa larawan sa damgo ni Nabucodonosor (Dan 2:​37-45) ug, diha sa damgo-panan-awon ni Daniel, kini gihawasan sa usa ka leyon nga may mga pako sa agila ug may kasingkasing sa usa ka tawo.​—Dan 7:4.

Niadtong 632 W.K.P. ang Asirya gibuntog niining bag-ong Caldeanhong dinastiya, uban sa tabang sa mga kaalyado nga Medianhon ug Sityanhon. Niadtong 625 W.K.P., ang kamagulangang anak nga lalaki ni Nabopolasar, si Nabucodonosor (II), nagpildi kang Paraon Neko sa Ehipto didto sa gubat sa Carkemis, ug sa maong tuig siya nahimong pangulo sa kagamhanan. (Jer 46:​1, 2) Ilalom kang Nabucodonosor, ang Babilonya maoy “usa ka kopang bulawan” diha sa kamot ni Jehova aron ibubo ang kasuko batok sa dili-matinumanong Juda ug Jerusalem. (Jer 25:​15, 17, 18; 51:7) Niadtong 620 W.K.P. iyang gipugos si Jehoiakim sa pagbayad ug tributo, apan human sa mga tulo ka  tuig mialsa si Jehoiakim. Niadtong 618 W.K.P., o panahon sa ikatulong tuig ni Jehoiakim ingong magmamando nga tighatag ug tributo, si Nabucodonosor misulong sa Jerusalem. (2Ha 24:1; 2Cr 36:6) Apan, sa wala pa siya madakpi sa mga Babilonyanhon, si Jehoiakim namatay. Si Jehoiakin, nga mipuli sa iyang amahan, misurender dayon ug gibihag duyog sa ubang mga hamili ngadto sa Babilonya niadtong 617 W.K.P. (2Ha 24:12) Si Zedekias mao ang sunod nga gitudlo diha sa trono sa Juda, apan siya mirebelde usab; ug sa 609 W.K.P. ang mga Babilonyanhon milikos pag-usab sa Jerusalem ug sa kataposan gibuslotan ang mga paril niini niadtong 607 W.K.P. (2Ha 25:1-10; Jer 52:3-12) Kana nga tuig, ang 607 W.K.P., sa dihang gihimong biniyaan ang Jerusalem, maoy usa ka hinungdanong tuig sa pag-ihap sa panahon hangtod si Jehova, ang Unibersohanong Soberano, magpalingkod sa magmamando sa kalibotan nga iyang pinili aron magmando sa Gingharian.​—Tan-awa ang TINUDLONG MGA PANAHON SA MGA NASOD (Ang pagsugod sa ‘pagyatak’).

Usa ka papan nga cuneiform ang nakaplagan nga naghisgot sa pagpakiggubat batok sa Ehipto sa ika-37 nga tuig ni Nabucodonosor (588 W.K.P.). Kini tingali mao ang higayon nga ang gamhanang Ehipto nailalom sa pagkontrolar sa Babilonya, ingon sa gitagna ni manalagnang Ezequiel niadtong tuig 591 W.K.P. (Eze 29:17-19) Sa kataposan, human sa 43 ka tuig nga paghari, nga naglakip sa pagsakop sa daghang kanasoran ug sa dakong programa sa pagpanukod sa Babilonya mismo, si Nabucodonosor II namatay niadtong Oktubre sa 582 W.K.P. ug siya gipulihan ni Awil-Marduk (Evil-merodak). Kining bag-o nga magmamando nagpakitag kalulot sa binihag nga si Haring Jehoiakin. (2Ha 25:27-30) Diyutay lamang ang nahibaloan bahin sa mga paghari ni Neriglissar, nga mao ang manununod ni Evil-merodak, ug ni Labashi-Marduk.

Mabatonan ang mas kompleto nga makasaysayanhong impormasyon bahin kang Nabonido ug sa iyang anak nga lalaking si Belsazar, nga tatawng kauban nga nagmando panahon sa pagkapukan sa Babilonya.

Nianang higayona ang mga Medianhon ug mga Persianhon nga gipangulohan ni Ciro nga Bantogan misulong aron sa pag-ilog sa Babilonya ug nahimong ikaupat nga gahom sa kalibotan. Niadtong gabii sa Oktubre 5, 539 W.K.P. (Gregorian nga kalendaryo), ang Babilonya nailog, ug si Belsazar gipatay. Sa unang tuig ni Ciro, human sa pagkasakop sa Babilonya, siya nagpagula sa nabantog nga mando nga nagtugot sa usa ka grupo sa 42,360 ka Israelinhon, gawas pa sa daghang ulipon ug mga propesyonal nga mag-aawit, sa pagbalik ngadto sa Jerusalem. Mga 200 ka tuig sa ulahi, natapos ang Persianhong pagmando sa Babilonya sa dihang nailog ni Alejandrong Bantogan ang Babilonya niadtong 331 W.K.P. Sa tungatunga sa ikaduhang siglo W.K.P. ang mga Partianhon, ilalom sa ilang hari nga si Mithradates I, maoy naggahom sa Babilonya.

Sanglit daghan ang mga komunidad sa mga Hudiyo niining yutaa, si Pedro nga apostol ngadto sa mga Hudiyo miadto sa Babilonya, ug gikan didto siya misulat sa labing menos usa sa iyang inspiradong mga sulat. (Gal 2:7-9; 1Pe 5:13) Ang Hudiyong mga pangulo niini nga mga komunidad sa Sidlakan nakaugmad usab sa Babilonyanhong Targum, nga nailhan usab ingong Targum ni Onkelos, ug nakapatunghag daghang manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan. Ang Petersburg Codex of the Latter Prophets, nga gipetsahan ug 916 K.P., maoy talagsaon tungod kay kini maoy kombinasyon sa Sidlakanhon (Babilonyanhon) ug Kasadpanhon (Tiberianhon) nga mga sinulat.