[gikan sa Akadianhon, nga nagkahulogang “Panalipdi ang Iyang Kinabuhi”; o, lagmit, “[Hinaot] si Bel Magapanalipod sa Hari”].

Ang panganayng anak nga lalaki ni Nabonido, ug kaubang magmamando ni Nabonido sa kataposang mga tuig sa Imperyo sa Babilonya. Gihisgotan siya diha lamang sa asoy sa Bibliya ni manalagnang Daniel, ug sulod sa dugayng panahon ang iyang posisyon ingong “hari sa Babilonya” wala dawata sa mga kritiko sa Bibliya. (Dan 5:​1, 9; 7:1; 8:1) Apan, ang arkeolohikanhong ebidensiya diha sa karaang mga sinulat dugay nang nagpakita sa pagkamakasaysayanhon sa asoy sa Bibliya.

Sa Daniel 5:​2, 11, 18, 22, si Nabucodonosor gitawag ingong “amahan” ni Belsazar, ug si Belsazar ingong “anak” ni Nabucodonosor. Ang librong Nabonidus and Belshazzar (ni R. P. Dougherty, 1929) nangatarongan nga posible nga ang inahan ni Belsazar mao si Nitocris ug nga siya maoy usa ka anak nga babaye ni Nabucodonosor (II). Kon mao, si Nabucodonosor mao ang apohan ni Belsazar. (Tan-awa ang Gen 28:​10, 13 sa parehong paggamit sa “amahan.”) Apan, dili tanang eskolar ang bug-os kombinsido sa ebidensiya mahitungod sa maong relasyon. Lagmit nga si Nabucodonosor mao lamay “amahan” ni Belsazar kon bahin sa trono, ug nga si Nabucodonosor maoy usa ka hari nga nag-una kaniya. Sa samang paagi, ang mga Asiryanhon naggamit sa ekspresyong “anak nga lalaki ni Omri” sa pagtumong sa usa ka manununod ni Omri.​—Tan-awa ang OMRI Num 3.

Gipamatud-an ba sa sekular nga kasaysayan ang papel ni Belsazar ingong magmamando sa Babilonya?

Usa ka papan nga sinulatag cuneiform nga naglungtad sukad pa sa tuig sa paglingkod sa trono ni Neriglissar, kinsa mipuli kang Awil-Marduk (Evil-merodak) diha sa trono sa Babilonya, naghisgot sa usa ka “Belsazar, ang pangulong opisyal sa hari,” maylabot sa usa ka transaksiyon sa panalapi. Bisan wala mapamatud-i, lagmit nga kini nagtumong kang Belsazar sa Bibliya. Niadtong 1924 gipatik ang nasabtan na nga kahulogan sa usa ka karaang sinulat nga cuneiform nga gihubit ingong “Bersong Asoy Bahin Kang Nabonido,” ug pinaagi niini ang usa ka bililhong impormasyon napadayag nga tin-awng nagpamatuod sa posisyon ni Belsazar ingong hari didto sa Babilonya ug nagsaysay sa paagi sa pagkahimo niyang kauban nga magmamando ni Nabonido. Mahitungod sa pagsakop ni Nabonido sa Tema sa iyang ikatulong tuig sa pagmando, usa ka bahin sa sinulat nag-ingon: “Iyang gitugyan ang ‘Kampo’ ngadto sa iyang kamagulangan (nga anak nga lalaki), ang panganay [si Belsazar], ang kasundalohan sa tanang dapit sa nasod iyang gimandoan ilalom sa (pagpangulo) [ni Belsazar]. Iyang gitugyan ang (tanang butang), gipiyal ang pagkahari ngadto kaniya ug, siya mismo [si Nabonido] migikan alang sa usa ka layong panaw, ang (kasundalohan) sa Akad nagmartsa uban kaniya; siya mipaingon sa Tema (sa halayo nga bahin) sa kasadpan.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 313) Busa, si Belsazar tinong nakabaton ug harianong awtoridad sukad sa ikatulong tuig ni Nabonido, ug kini nga panghitabo lagmit mohaom sa gihisgotan ni Daniel sa “unang tuig ni Belsazar nga hari sa Babilonya.”​—Dan 7:1.

Diha sa laing dokumento, ang Cronica ni Nabonido, usa ka pahayag ang nakaplagan bahin sa ikapito, ikasiyam, ikanapulo, ug ikanapulog-usa nga tuig sa paghari ni Nabonido. Kini mabasa: “Ang hari (didto) sa Tema (samtang) ang prinsipe, ang mga opisyal, ug ang iyang kasundalohan (didto) sa Akad [Babilonya].” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, 1975, p. 108) Lagmit nga gigugol ni Nabonido ang kadaghanang tuig sa iyang paghari nga wala sa Babilonya, ug bisan tuod nga wala niya biyai ang iyang posisyon ingong supremong magmamando, iyang gitugyan ang pangagamhanan ngadto sa iyang anak nga si Belsazar aron sa paglihok sulod sa panahon nga wala siya. Makita kini sa daghang sinulat nga nakaplagan gikan sa karaang mga tipiganan sa mga dokumento nga nagpamatuod nga si Belsazar naghupot ug harianong mga katungod, nga siya nagpakanaog ug mga sugo ug mga mando. Ang mga butang nga gidumala ni Belsazar diha sa pipila ka dokumento ug mga sugo mao kadtong kasagarang gidumala ni Nabonido, ingong supremong magmamando, kon siya anaa nianang higayona. Apan, si Belsazar nagpabilin nga ikaduha lamang nga magmamando sa imperyo, ug busa siya mitanyag kang Daniel ingong “ikatulo [lamang] sa gingharian.”​—Dan 5:16.

Tinuod nga ang opisyal nga mga inskripsiyon naghatag kang Belsazar sa titulong “manununod nga prinsipe,” samtang diha sa basahon ni Daniel ang iyang titulo maoy “hari.” (Dan 5:1-30) Ang usa ka arkeolohikanhong kaplag didto sa amihanang Sirya nagpakita kon nganong naingon niini. Niadtong 1979, nakubkoban ang usa ka samag gidak-on sa tawo nga estatwa sa usa ka magmamando sa karaang  Gozan. Diha sa sidsid niini mao ang duha ka inskripsiyon, ang usa sa pinulongang Asiryanhon ug ang lain sa Aramaiko​—ang pinulongan nga gigamit sa asoy ni Belsazar diha sa Daniel. Ang duha ka halos managsamang mga inskripsiyon adunay usa ka talagsaong kalainan. Ang mga sinulat diha sa Asiryanhong pinulongan sa imperyo nag-ingon nga ang estatwa maoy iya sa “gobernador sa Gozan.” Ang mga sinulat sa Aramaiko, ang pinulongan sa lokal nga mga tawo, naghubit kaniya ingong “hari.”

Busa, ang eskolar sa arkeolohiya ug sa pinulongan nga si Alan Millard misulat: “Sa kahayag sa Babilonyanhong mga tinubdan ug sa bag-ong mga sinulat nga anaa niini nga estatwa, tingali tukma lamang gayod nga ang maong dili-opisyal nga mga rekord sama sa Basahon ni Daniel nagtawag kang Belsazar ingong ‘hari.’ Siya nag-alagad ingong hari, nga hawas sa iyang amahan, bisan tuod nga siya dili mao ang legal nga hari. Ang tukmang kalainan dili na mahinungdanon ug makapalibog pa diha sa estorya ingon sa giasoy sa Daniel.”​—Biblical Archaeology Review, Mayo/Hunyo 1985, p. 77.

Kadtong naghupot ug gahom ingong magmamando sa Babilonya gidahom nga mahimong mga panig-ingnan sa pagsimba sa mga diyos. Adunay unom ka sinulat nga cuneiform mahitungod sa mga panghitabo sukad sa ika-5 hangtod sa ika-13 nga tuig nga paghari ni Nabonido nga nagpakita sa debosyon ni Belsazar ngadto sa Babilonyanhong mga bathala. Ingong kapuli nga hari sa dihang wala si Nabonido, si Belsazar gipakita diha sa mga dokumento nga naghalad ug bulawan, plata, ug mga hayop ngadto sa mga templo sa Erek ug Sippar, sa ingon naggawi sa iyang kaugalingon nga nahiangay sa iyang harianong posisyon.

Ang Kataposan sa Pagmando ni Belsazar. Sa gabii sa Oktubre 5, 539 W.K.P. (Gregorian nga kalendaryo, o Oktubre 11, sa Julian nga kalendaryo), si Belsazar naghimog usa ka dakong kombira alang sa iyang usa ka libo ka kadagkoan, ingon sa giasoy sa kapitulo 5 sa Daniel. (Dan 5:1) Nianang higayona ang Babilonya nameligro tungod sa naglikos nga kasundalohan ni Ciro nga Persianhon ug sa iyang kaalyado nga si Dario nga Medianhon. Matod sa Hudiyong historyador nga si Josephus (kinsa mikutlo usab sa Babilonyanhong si Berossus), si Nabonido mitago didto sa Borsippa human mapildi sa Medo-Persianhong kasundalohan diha sa pagpakiggubat. (Against Apion, I, 150-152 [20]) Kon mao, si Belsazar nag-alagad ingong kapuli nga hari sa Babilonya. Ang paghimo sa usa ka kombira bisag ang siyudad gilikosan dili ikatingala kon hunahunaon nga masaligong giisip sa mga Babilonyanhon nga ang mga paril sa siyudad dili mapukan. Ang mga historyador nga si Herodotus ug Xenophon nag-ingon usab nga ang siyudad adunay dagayang suplay sa gikinahanglang mga butang ug busa wala mabalaka nga mahutdan. Gihubit ni Herodotus nga ang siyudad nagsadya nianang gabhiona, nga may mga pagsayaw ug paglingawlingaw.

Panahon sa kombira ug ilalom sa impluwensiya sa bino, gipakuha ni Belsazar ang mga sudlanan gikan sa templo sa Jerusalem aron siya ug ang iyang mga dinapit ug ang iyang mga asawa ug mga puyopuyo moinom gikan niini samtang nagadayeg sa Babilonyanhong mga diyos. Dayag, kini nga sugo dili maoy tungod sa kakulang sa imnanan, apan, hinuon, kini maoy usa ka tinuyong pagtamay niining paganong hari aron sa pagpasipala sa Diyos sa mga Israelinhon, si Jehova. (Dan 5:2-4) Busa siya nakigbatok kang Jehova, kinsa nag-inspirar sa mga tagna bahin sa pagkapukan sa Babilonya. Sa dihang si Belsazar daw wala magpakabana bahin sa paglikos nga gihimo sa mga kaawayng kasundalohan, siya nianang higayona nangurog sa hilabihan sa dihang kalit nga nagpakita ang usa ka kamot ug misulat diha sa bungbong sa palasyo. Samtang ang iyang mga tuhod nagpingkiay, iyang gipatawag ang tanan niyang maalamong mga tawo aron sa paghubad sa sinulat nga mensahe, apan wala sila makahimo. Ang rekord nagpakita nga ang rayna naghatag ug maayong tambag sa hari, nga nagrekomendar kang Daniel ingong ang usa nga makaarang sa paghubad. (Dan 5:5-12) Giisip sa pipila ka eskolar nga ang “rayna” dili mao ang asawa ni Belsazar, kondili, ang iyang inahan, nga gituohang mao ang anak nga babaye ni Nabucodonosor nga si Nitocris. Si Daniel, pinaagi sa pag-inspirar, nagbutyag sa kahulogan sa milagrosong mensahe, nga nagtagna sa pagkapukan sa Babilonya ngadto sa mga Medianhon ug mga Persianhon. Bisan pag ang tigulang nga manalagna nagsaway sa mapasipalahong buhat ni Belsazar sa paggamit sa mga sudlanan sa pagsimba kang Jehova aron sa pagdayeg  sa dili-makakita, dili-makadungog, walay-kalibotan nga mga diyos, gituman ni Belsazar ang iyang tanyag ug gipadayon ang paghatag kang Daniel sa posisyon ingong ikatulong magmamando sa laglagonon nga gingharian.​—Dan 5:17-29.

Si Belsazar wala magdugay nianang gabhiona, siya gipatay samtang ang siyudad napukan sa gabii sa Oktubre 5, 539 W.K.P., sa dihang, sumala sa Cronica ni Nabonido, “ang kasundalohan ni Ciro (II) misulod sa Babilonya nga walay panaggubat.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, pp. 109, 110; tan-awa usab ang Dan 5:30.) Sa pagkamatay ni Belsazar ug sa tatawng pagsurender ni Nabonido ngadto kang Ciro, natapos ang Neo-Babilonyanhong Imperyo.​—Tan-awa ang CIRO; NABONIDO.