[Balay sa Diyos].

1. Usa ka prominenteng siyudad sa Israel, nga subsob nga gihisgotan diha sa Bibliya kay sa ubang mga siyudad gawas sa Jerusalem. Gituohan nga mao kini ang mga kagun-oban duol sa modernong balangay sa Beitin, mga 17 km (11 mi) sa A sa Jerusalem. Kini nahimutang sa usa ka batoon nga tagaytay sa kinatumyan nga habagatang bahin sa bukirong rehiyon sa Epraim nga mga 900 m (3,000 p) ibabaw sa lebel sa dagat. Ang naglibot nga dapit niini karong adlawa umaw kaayo, nga usa ka batoon nga patag sa bukid nga nihit ug mga tanom. Apan, ang ubay-ubayng mga tubod nga makaplagan didto nagpakita nga ang karaang siyudad adunay maayo kaayong suplay sa tubig.

Maayo kaayo ang nahimutangan sa Bethel ug maoy hinungdan nga kini ilado kaayo. Sanglit nahimutang sa tagaytay sa tungang kabukiran, kini anaa sa hinungdanong A-H nga ruta nga nagsubay ubay sa luna nga agianan sa sapa, gikan sa Sekem pahabagatan latas sa Bethel, Jerusalem, Betlehem, Hebron, ug hangtod sa Beer-seba. (Itandi ang Huk 21:19.) May laing ruta nga nagkonektar sa Bethel ug Jope dapit sa K sa Mediteranyo ug sa Jerico dapit sa S duol sa Jordan. Ang Bethel maoy usa ka lungsod nga nahimutang sa kinasang-an sa mga dalan, sama sa Samaria, Jerusalem, Hebron, ug Beer-seba. Dugang pa, gipakita sa ebidensiya nga ang dapit tali sa Jerusalem ug Bethel maoy usa ka dapit nga baga ug populasyon, nga may daghang lungsod kon itandi sa uban pang dapit sa Palestina.

Ang arkeolohikanhong mga pagpangubkob sa Beitin nagpakita nga kini maoy usa ka dapit nga karaan kaayo, ug gituohan nga ang orihinal nga kabalangayan maoy sukad pa niadtong ika-21 nga siglo W.K.P. Gipakita usab sa ebidensiya nga dihay usa ka grabeng kalaglagan ug dakong sunog nga nagbilin ug mga kagun-oban ug mga abo nga mga 1.5 m (mga 5 p) ang kabag-on diha sa pipila ka dapit, ug gituohan nga kini lagmit nahitabo sa dihang gisakop sa Israel ang Canaan.

Sa pagsulod ni Abraham sa Canaan, siya mihapit sa Sekem ug dayon mibalhin sa H “ngadto sa bukirong rehiyon sa sidlakan sa Bethel ug nagpatindog sa iyang tolda nga ang Bethel diha sa kasadpan ug ang Ai diha sa sidlakan.” (Gen 12:8) Human makagugol ug taudtaod nga panahon sa Ehipto tungod sa usa ka gutom didto sa Canaan, si Abraham kauban sa iyang pag-umangkong lalaki nga si Lot mipuyo pag-usab sa S sa Bethel. Sanglit niining duha ka kahimtang si Abraham nagpatindog ug tolda dapit sa S sa Bethel, gituohan nga ang dapit nga iyang gikampohan maoy didto sa Burj Beitin, duol sa HS sa Beitin, nga gitawag nga “usa sa maanindot nga bantaaw nga lantawanan sa Palestina.” (Encyclopædia Biblica, giedit ni T. K. Cheyne, London, 1899, Tomo I, lin. 552) Lagmit nga dinhi niining bantaaw nga dapit nga gipapili ni Abraham si Lot kon asa niya gustong moadto sa dihang mobulag kang Abraham. Busa “giyahat ni Lot ang iyang mga mata ug nakita ang tibuok Distrito sa Jordan” ug mipalabi sa pagpili sa maong rehiyon. (Gen 13:8-11) Human niadto giingnan ni Jehova si Abraham sa paglantaw sa yuta sa tanang direksiyon ug gipasaligan siya nga mahimo kining iyang panulondon ug sa iyang binhi.​—Gen 13:​14, 15.

Bisan tuod si Moises, sa pagtagik sa asoy sa Genesis, naghisgot sa lungsod nga duol sa gikampohan ni Abraham ingong “Bethel,” ang misunod nga rekord nagpakita nga ang orihinal nga Canaanhong ngalan niini maoy “Luz.” (Tan-awa ang LUZ Num. 1.) Si Jacob nagpalabay sa kagabhion duol niini nga siyudad sa dihang mipanaw gikan sa Beer-seba paingon sa Haran, ug human magdamgo bahin sa usa ka hagdanan nga miabot sa mga langit ug nakadungog sa pamatuod sa Diyos bahin sa Abrahamikong saad, human niadto siya nagpatindog ug usa ka haligi ug nagtawag sa ngalan sa maong dapit nga Bethel, bisan tuod nga “Luz kanhi  ang ngalan sa maong siyudad.” (Gen 28:10-19) Mga 20 ka tuig sa ulahi ang Diyos nakigsulti kang Jacob didto sa Haran, nga nagpaila kaniya nga siya mao kadtong nakigsulti kaniya didto sa Bethel, ug giingnan siya nga mobalik ngadto sa Canaan.​—Gen 31:13.

Human pasipad-i si Dina didto sa Sekem ug human ipahamtang sa mga anak nga lalaki ni Jacob ang panimalos batok sa mga Sekemnon, nakadawat si Jacob ug instruksiyon sa Diyos nga pabalikon siya sa Bethel. Human hanawa ang mga butang nga nalangkit sa bakak nga relihiyon gikan sa iyang panimalay ug sa iyang mga alagad, siya mipanaw ngadto sa Bethel ubos sa panalipod sa Diyos, nagtukod ug usa ka halaran didto, ug nagtawag pag-usab sa maong dapit sa ngalan nga iyang gingalan niini kanhi, nga nagtawag niini nga El-bethel, nga nagkahulogang “Ang Diyos sa Bethel.” Dinhi si Debora nga iwa ni Rebeca namatay ug gilubong. Dinhi usab gikompirmar ni Jehova ang pag-usab sa ngalan ni Jacob ingong Israel, nga nagsubli sa Abrahamikong saad.​—Gen 35:1-16.

Mga siglo sa ulahi, sa dihang misulod ang nasod sa Israel ngadto sa Canaan (1473 W.K.P.), ang ngalang Bethel sa makausa pa gigamit sa pagtumong sa siyudad nga kanhi gitawag ug Luz inay sa gikampohan ni Abraham ug Jacob. Sa asoy bahin sa pag-atake sa Ai, ang rekord nagpakita nga ang Canaanhong mga tawo sa Bethel naningkamot sa pagtabang sa mga tawo nianang kasikbit nga siyudad, apan sila wala magmalamposon. Kon dili man nianang panahona, ang hari sa Bethel napildi sa kasundalohan ni Josue sa ulahi. (Jos 7:2; 8:​9, 12, 17; 12:​9, 16) Human niadto, mopatim-aw nga ang Bethel nahimong usa ka utlanang siyudad tali sa mga teritoryo sa mga tribo ni Epraim ug Benjamin. Kini gitala nga gipahat ngadto kang Benjamin, apan ang rekord nagpakita nga ang banay ni Jose (nga niini sakop ang Epraim) mao ang nagsakop sa siyudad. (Jos 16:​1, 2; 18:​13, 21, 22; Huk 1:22-26) Sukad niadto ang ngalang Luz wala na gamita alang niini nga siyudad.

Sa yugto sa mga Maghuhukom, ang pinuy-anan ni Debora nga manalagna nahimutang “taliwala sa  Rama ug sa Bethel sa bukirong rehiyon sa Epraim.” (Huk 4:​4, 5) Mopatim-aw nga sa dihang gipahamtang ang paghukom ngadto sa tribo ni Benjamin tungod sa salaod nga gihimo sa mga membro niini, ang arka sa pakigsaad temporaryong gidala gikan sa Shilo ngadto sa Bethel, kay ang Bethel mas duol sa dapit diin nahitabo ang panaggubat nga nasentro didto sa Gibea, mga 12 km (7.5 mi) sa H sa Bethel.​—Huk 20:​1, 18, 26-28; 21:2.

Ang Bethel maoy sakop sa mga dapit nga giduaw ni Samuel sanglit naghukom siya sa katawhan matag tuig nianang siyudara maingon man sa Gilgal ug sa Mizpa, ug niadtong panahona kini giisip gihapon ingong usa ka dapit alang sa pagsimba. (1Sa 7:16; 10:3) Apan, sukad niadto hangtod sa pagkabahin sa gingharian (997 W.K.P.), ang Bethel gihisgotan lamang maylabot sa pagpahiluna ni Haring Saul sa iyang kasundalohan agig pagpangandam sa pagpakiggubat batok sa mga Filistehanon.​—1Sa 13:2.

Ingong usa ka dakong siyudad sa amihanang gingharian ubos ni Jeroboam, ang Bethel, nga nabantog kanhi ingong usa ka dapit diin mipadayag ang matuod nga Diyos, karon nailhan na ingong usa ka sentro sa bakak nga pagsimba. Didto sa Bethel, sa kinatumyang bahin sa H sa bag-ong napormang gingharian sa Israel, ug didto sa Dan, sa kinatumyang bahin sa A niana, gihimo ni Jeroboam ang mga bulawan nga nating baka aron pugngan ang katawhan sa iyang dominyo sa pag-adto sa templo sa Jerusalem. (1Ha 12:27-29) Kay aduna nay kaugalingong balay ug halaran alang sa pagsimba, linaing pagkamugna nga panahon sa kapistahan, ug mga saserdote nga gipili gikan sa dili-Levihanong mga tribo, ang Bethel nahimo nang usa ka simbolo sa grabeng apostasya gikan sa matuod nga pagsimba. (1Ha 12:31-33) Si Jehova nga Diyos wala maglangan sa pagpahayag sa iyang dili pag-uyon pinaagi sa pagpadala ug usa ka “tawo sa matuod nga Diyos” ngadto sa Bethel aron ipahayag ang paghukom batok sa halaran nga gigamit maylabot sa pagsimba sa nating baka. Ang pagkapikas niini nga halaran nagsilbing usa ka tilimad-on, nga nagpamatuod sa tinong katumanan sa mga pulong sa manalagna. Apan, human mobiya sa Bethel, kini nga “tawo sa matuod nga Diyos” nagpadaldal sa usa ka tigulang nga manalagna sa Bethel sa pagdawat ug sa pagtuo sa usa ka mensahe nga naggikan kuno sa usa ka manulonda ingong pagsupak sa tatawng sugo sa Diyos, nga tungod niana midangat kaniya ang katalagman. Kay gipatay sa usa ka leyon, siya gilubong didto sa Bethel sa kaugalingong lubnganan sa tigulang nga manalagna kinsa pinaagi niining tanang mga panghitabo nakakita sa tinong katumanan sa pulong ni Jehova ug sa ingon mihangyo nga ang iyang lawas inigkamatay ilubong sa mao ra usab nga lubnganan.​—1Ha 13:1-32.

Temporaryong nailog ni Haring Abias sa Juda ang Bethel ug ang ubang mga lungsod gikan sa paggahom sa amihanang gingharian (2Cr 13:​19, 20), apan mopatim-aw nga ang Bethel nabawi sa amihanang gingharian sa panahon ni Haring Baasa sa Israel, sanglit siya naningkamot sa paglig-on sa Rama, dapit sa H sa Bethel. (1Ha 15:17; 2Cr 16:1) Bisan tuod nga sa ulahi gihanaw ni Haring Jehu ang pagsimba kang Baal gikan sa Israel, ang mga nating baka nga bulawan nagpabilin gihapon didto sa Dan ug sa Bethel.​—2Ha 10:​28, 29.

Bisan pa sa kakaylap sa bakak nga pagsimba didto, ang rekord nagpakita nga nanimuyo sa Bethel ang usa ka pundok sa mga manalagna sa panahon ni Elias ug Eliseo. Ang Bethel mao usab ang pinuy-anan sa pundok sa bugalbugalon nga mga batang lalaki nga nagyagayaga kang Eliseo, nga tungod niana nangamatay ang daghan kanila gumikan sa paghukom sa Diyos.​—2Ha 2:1-3, 23, 24.

Ang mga manalagnang si Amos ug Oseas, sa ulahing bahin sa ikasiyam ug sa tungatunga sa ikawalong siglo W.K.P., nagmantala sa paghukom sa Diyos batok sa relihiyosong kadunotan nga nasentro sa Bethel. Bisan tuod nga si Oseas direktang naghisgot lamang sa Bethel (nagkahulogang “Balay sa Diyos”) sa dihang nagpahinumdom sa pagpadayag sa Diyos ngadto sa matinumanong si Jacob didto (Os 12:4), lagmit nga iyang gigamit ang ngalang “Bet-aven,” nga nagkahulogang “Balay sa Pagkamadaoton (Makadaot),” sa pagtumong sa maong siyudad ug sa epekto sa bakak nga relihiyosong mga buhat niini. (Os 4:15; 5:8) Siya nagpasidaan nga ang nating baka nga idolo niini, nga gialagaran sa mga saserdote sa langyawng diyos, mahimo unyang hinungdan sa pagbangotan sa idolatrosong Israel, kay ang hatag-as nga mga dapit niini pagalaglagon, ug ang mga halaran niini malukop sa mga sampinit ug kudyapa; samtang ang katawhan nga mabihag didto sa Asirya, mosinggit ngadto sa kabukiran, “Taboni kami!” ug sa mga bungtod, “Tumpagi kami!” (Os 10:5-8; itandi ang Luc 23:30; Pin 6:16.) Ang manalagnang si Amos namulong sa samang diwa, nga nagpakita nga bisan unsa pa kasubsob ang pagtanyag sa mga tawo ug mga halad didto sa mga halaran sa Bethel, ang ilang relihiyosong mga pagduaw sa maong dapit maoy usa ka pagpakasala lamang, ug nagpasidaan nga ang nagdilaab nga kasuko ni Jehova mosilaob nga dili mapalong batok kanila. (Am 3:14; 4:4; 5:​5, 6) Kay nasuko nga si Amos nanagna didto mismo sa Bethel, ang apostatang saserdote nga si Amazias nag-akusar kang Amos nga siya nagsultig mga pulong sa pag-alsa batok sa pamunoan, ug nagmando kaniya nga ‘mobalik ngadto sa Juda  diin siya naggikan’ ug didto siya managna: “Apan ayaw na gayod panagna pa sa Bethel, kay kini mao ang sangtuwaryo sa usa ka hari ug kini mao ang balay sa usa ka gingharian.”​—Am 7:10-13.

Ang Bethel nagpadayon gihapon ingong usa ka idolatrosong sangtuwaryo hangtod sa panahon nga gipukan sa Asirya ang amihanang gingharian niadtong 740 W.K.P. Busa si Jeremias, kapin sa usa ka siglo sa ulahi, naghisgot niini ingong usa ka pasidaang panig-ingnan alang niadtong nagasalig sa bakak nga mga diyos nga maoy naghatag kanilag kaulawan sa ulahi. (Jer 48:13) Bisan human niadto, ang Bethel nagpadayon gihapon ingong usa ka sentro sa pagsimba, kay ang hari sa Asirya nagpadala sa usa sa nadestiyero nga mga saserdote balik sa Israel aron ang gihampak-sa-leyon nga katawhan tudloan bahin sa “relihiyon sa Diyos sa yuta,” ug kini nga saserdote mipuyo sa Bethel, nga nagtudlo sa katawhan “kon sa unsang paagi angay silang mahadlok kang Jehova.” Ang mga resulta tin-awng nagpakita nga siya usa diay ka saserdote sa bulawan nga nating baka, sanglit “kang Jehova sila nahimong mga mahadlokon, apan sila maoy mga magsisimba sa ilang kaugalingong mga diyos,” ug ang mga butang nagpadayon sa samang bakak ug idolatroso nga pasukaranan nga gisugdan ni Jeroboam.​—2Ha 17:​25, 27-33.

Ingong katumanan sa tagna ni Oseas ang bulawan nga nating baka sa Bethel gidala ngadto sa hari sa Asirya (Os 10:​5, 6), apan ang orihinal nga halaran ni Jeroboam nagpabilin gihapon didto sa panahon ni Haring Josias sa Juda. Sulod o human sa ika-18 nga tuig nga pagmando ni Josias (642 W.K.P.), iyang gipaabot ang iyang paghanaw sa bakak nga relihiyon hangtod sa Bethel ug usab ngadto sa mga siyudad sa Samaria. Gilaglag ni Josias ang dapit sa idolatrosong pagsimba sa Bethel, una, gisunog sa ibabaw sa halaran ang mga bukog gikan sa kasikbit nga mga lubnganan, sa ingon nagpasipala niini ingong katumanan sa tagna nga gihatag sa “tawo sa matuod nga Diyos” kapin sa tulo ka siglo una pa niana. Ang lubnganan lamang nga wala unsaa mao ang lubnganan sa “tawo sa matuod nga Diyos,” mao nga napreserbar usab ang mga bukog sa tigulang nga manalagna nga gilubong sa mao ra usab nga lubnganan.​—2Ha 22:3; 23:15-18; 1Ha 13:​2, 29-32.

Ang mga tawo sa Bethel maoy lakip sa mga Israelinhon nga namalik gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya (Esd 2:​1, 28; Neh 7:32), ug ang Bethel gipuy-an pag-usab sa mga Benjaminhon. (Neh 11:31) Sa yugto sa mga Macabeo kini gipalig-on sa Siryanhong si Heneral Baquides (mga 160 W.K.P.) ug kini nailog sa ulahi sa Romanong si Heneral Vespasian sa wala pa siya mahimong emperador sa Roma.

2. Usa sa mga siyudad nga gipadad-an ni David ug mga gasa human sa iyang kadaogan batok sa mga Amalekanhon. (1Sa 30:​18, 26, 27) Tungod kay kini nalakip sa ‘mga dapit nga naadtoan ni David, niya ug sa iyang mga tawo,’ daw nagpakita nga mao kini ang dapit nga gitawag sa ubang teksto nga Betul o Betuel, usa ka Simeonhong siyudad sa teritoryo sa Juda.​—1Sa 30:31; Jos 19:​1, 4; 1Cr 4:30; tan-awa ang BETUEL Num. 2.