Usa ka Romanhong bansagon sa pamilya nga nahimong usa ka titulo. Niadtong 46 W.K.P., si Gayo Julio Cesar gitudlo ingong diktador sa Roma sulod sa napulo ka tuig, apan siya gibuno niadtong 44 W.K.P. Ang Cesar maoy bansagon sa iyang pamilya (Gayo mao ang iyang personal nga ngalan ug Julio ang ngalan sa iyang banay o panimalay). Ang bansagon sa pamilya napanunod sa iyang sinagop nga anak nga lalaki ug nahimo niyang manununod nga si Gayo Julio Cesar Octavianus (Octavian). Giestablisar ni Octavian ang iyang pagmando sa imperyo niadtong 31 W.K.P., ug niadtong 27 W.K.P. siya gihatagan sa titulong Agusto sa Romanhong Senado, ug nailhan ingong Cesar Agusto.​—Luc 2:1-7.

Human niadto, ang misunod nga upat ka Romanong mga emperador (Tiberio, Gayo [Caligula], Claudio, ug Nero) migamit niini nga ngalan pinasukad sa aktuwal nga relasyon o sa pagsagop. Busa, ang bansagon sa pamilya suod nga nalangkit sa posisyon sa kinalabwang magmamando, nga bisan human matapos ang dinastiya sa mga Cesar, kini nga bansagon nagpabilin ingong usa ka harianong titulo nga katumbas nianang sa emperador, nga nagpatungha sa ulahing mga porma nga kaiser (Aleman) ug czar (Ruso).

Ang mga Cesar nga nagmando sulod sa yugto nga gikobrehan sa Kristohanon Gregong Kasulatan, lakip ang ilang mga pagmando ug ang dagkong mga panghitabo sa Bibliya nga nahitabo sulod niining panahona, gilista diha sa kaubang tsart. Taliwala kanila, tulo lamang ang ginganlan sa Bibliya: si Agusto, Tiberio, ug Claudio. Alang sa mas detalyadong paghisgot, tan-awa ang mga artikulo ubos sa ilang mga ngalan.

Ang Diyos ug si Cesar. Ang bugtong narekord nga paghisgot ni Jesus kang Cesar maoy sa dihang siya nagpahayag sa prinsipyo: “Busa, ibayad ninyo kang Cesar ang mga butang ni Cesar, apan ang mga butang sa Diyos ngadto sa Diyos.” (Mat 22:17-21; Mar 12:14-17; Luc 20:22-25) Ang pangutana nga nakapaaghat sa pagpahayag niining mga pulonga maoy maylabot sa pagbayad ug “buhis por ulo” sa mga Hudiyo ngadto sa estado sa Roma. Nan kini naghisgot sa naestablisar na nga balaod o sa naandang batasan ug busa dayag nga ang pangutana ni ang tubag wala magtumong lamang kang Tiberio, ang nagmando nianang higayona. (Itandi ang Mat 17:25.) Ang “Cesar” nagkahulogan o nagsimbolo sa sibil nga awtoridad, ang estado, nga gihawasan sa legal nga gitudlong mga hawas, nga gitawag ni Pablo nga “labaw nga mga awtoridad” ug gipahayag ni Pedro ingong “hari” ug iyang “mga gobernador.”​—Rom 13:1-7; Tit 3:1; 1Pe 2:13-17; tan-awa ang LABAW NGA MGA AWTORIDAD.

Busa ang “mga butang” ni Cesar mao ang bayad alang sa mga serbisyo nga gibuhat sa sekular nga kagamhanan ug niini nga mga serbisyo ang kagamhanan naningil ug buhis o tributo. Bisan pa sa pagkaimperyalistiko niini, ang estado sa Roma nagtaganag daghang serbisyo alang sa mga sakop niini lakip ang paghimo ug mga haywey ug ang usa ka matang sa serbisyo sa koreyo, ingon man ang pagmentinar sa sibil nga kahusay ug ang proteksiyon batok sa mga kriminal. Ang katawhan nagbayad niini nga mga serbisyo pinaagig buhis. Gipasiugda kini pinaagi sa paghisgot ni Jesus bahin sa sensilyo ni Cesar nga gitawag nga ‘kuwarta sa buhis por ulo.’​—Mat 22:19.

Ang awtoridad ni “Cesar” sa pagpangayog buhis bisan gikan sa mga Kristohanon dili tugotang makaapekto sa pag-alagad sa mga Kristohanon ngadto sa Diyos, ug kini gipakita sa pahayag ni Jesus nga ang ‘mga butang sa Diyos kinahanglang ibayad ngadto sa Diyos.’ (Mat 22:21) Gipakita sa mga apostoles ni Jesus nga sila nakasabot nga ang ilang katungdanan ngadto sa tawhanong mga awtoridad maoy limitado o relatibo, ug dili bug-os, kay sa dihang gidala sa ulahi atubangan sa hataas nga korte sa mga Hudiyo sila hugot nga mipahayag: “Kinahanglang among sugton ang Diyos ingong magmamando inay ang mga tawo,” nga mao, sa dihang ang mga balaod o mga kinahanglanon sa tawo magkasumpaki nianang iya sa Diyos.​—Buh 5:29.

Ang Paghusay Kang Jesus. Sa dihang gihusay si Jesus atubangan sa Romanong gobernador nga si Poncio Pilato, siya gisumbong  sa relihiyosong mga pangulo sa grabeng mga sala nga siya “nagpahisalaag sa [Hudiyohanong] nasod ug nagdili sa pagbayad sa buhis kang Cesar ug nag-ingon nga siya maoy Kristo nga usa ka hari.” (Luc 23:​1, 2) Kining tulo ka sumbong nagpasabot gayod nga sila nag-akusar kang Jesus sa grabeng pagbudhi o, ingon sa gipahayag sa mga Romano niini, crimen laesae majestatis (karon gitawag ug lèse-majesté). Giila kini ni Pilato tungod kay sa ulahi siya miingon, “Gidala ninyo kining tawhana kanako ingon nga usa nga nagaaghat sa mga tawo sa pag-alsa batok sa kagamhanan.” (Luc 23:​13, 14) Niadtong 48 W.K.P., ang balaod nga gitawag ug lex Julia majestatis naglatid nga usa ka sala ang pag-apil sa bisan unsang kalihokan batok sa soberanong gahom sa Roma. Kini nga balaod gihatagan ug dakong kapadapatan mao nga sa panahon ni Jesus halos ang bisan unsang pag-insulto kang Cesar o bisan unsang kalihokan nga nagpadayag ug sedisyon mahimong pasukaranan sa sumbong sa pagbudhi. Si Tiberio, ang Cesar nga nagmando nianang panahona, sensitibo kaayo sa pagsaway o pagsupak, ug ang iyang pagmando nailado sa pagdasig sa “mga impormer” nga mopasakag mga akusasyon batok sa gituohang mga traydor.

Sa tibuok Romanhong Imperyo walay hari nga makamando kon walay pag-uyon ni Cesar. Busa, si Pilato, sa dihang nangutana kang Jesus, mopatim-awng nagsentro sa iyang pagsukitsukit bahin sa isyu sa pagkahari ni Jesus. (Mat 27:11; Mar 15:2; Luc 23:3; Ju 18:33-37) Gipaningkamotan ni Pilato nga ipahigawas si Jesus ingong walay sala, apan ang Hudiyong mga pangulo misinggit: “Kon imong buhian kining tawhana, dili ka higala ni Cesar. Ang matag tawo nga magahimo sa iyang kaugalingon nga hari magasulti batok kang Cesar.” (Ju 19:12) Ang terminong “higala ni Cesar” maoy usa ka dungganong titulo nga sagad gihatag ngadto sa mga gobernador sa lalawigan; apan ang Hudiyong mga pangulo dinhi dayag nga naggamit niini sa linangkob nga diwa, nga nagpasabot nga si Pilato mahimong kapahamtangan ug sumbong sa pagkonsentir sa grabeng pagbudhi. Ang pagkahadlok sa abughoan nga emperador maoy nakaaghat kang Pilato sa pagpakanaog ug sentensiya nga kamatayon batok sa usa ka inosenteng tawo. Sa kasamtangan ang mga saserdote kusganong nagpahayag sa ilang pagkamaunongon ngadto sa magmamando sa imperyo, nga nag-ingon, “Kami walay hari gawas kang Cesar,” sa ingon nagsalikway sa bisan unsang teokratikanhong pagmando. (Ju 19:13-16; itandi ang Isa 9:​6, 7; 33:22.) Wala molampos ang ilang pagtutol sa titulong “Hari sa mga Hudiyo” nga gibutang ni Pilato diha sa estaka ni Jesus. (Ju 19:19-22) Ang mga Romano naandang magbutang ug usa ka ilhanan nga magpaila sa salaod nga niana gihukman ang usa ka kriminal.

Ang Pag-apelar ug Pagkabilanggo ni Pablo. Sa dihang ang Hudiyong relihiyosong mga pangulo sa Tesalonica nagporma ug usa ka magubtanong panon aron sa pagpahunong sa pagsangyaw ni Pablo ug Silas, sila usab nagtumotumo ug susamang sumbong sa pagbudhi batok sa magmamando sa imperyo. (Buh 17:1-9) Nianang panahona si Claudio (41-54 K.P.) maoy nagmando ingong Cesar.​—Buh 11:28.

 Ang nahibiling mga paghisgot sa Bibliya bahin kang Cesar nagtumong kang Nero, kinsa nagmando sukad sa 54 hangtod sa 68 K.P., sa dihang siya nagpakamatay sa pangedarong mga 31. Si Nero mao ang gitumong ni Pablo sa dihang gihusay didto sa Cesarea atubangan kang Festo, lagmit sa mga 58 K.P. Gipanghimakak ni Pablo nga siya nakabuhat ug bisan unsang sala batok kang Cesar ug midumili nga siya husayon didto sa Jerusalem, nga nag-ingon: “Ako nagbarog atubangan sa lingkoranan-sa-paghukom ni Cesar, diin ako angayng hukman. . . . Ako moapelar kang Cesar!” (Buh 25:​1, 6-11) Dinhi, gigamit ni Pablo ang iyang mga katungod ingong usa ka Romanong lungsoranon. Ang maong pag-apelar kang Cesar mahimong himoon human ipahayag ang paghukom o kaha sa mas naunang yugto sa paghusay. Sanglit gipadayag ni Festo nga siya dili buot mohukom sa maong kaso sa iyang kaugalingon ug sanglit ang husay didto sa Jerusalem daw walay paglaom sa hustisya, gihimo ni Pablo kining pormal nga pag-apelar nga hukman sa kinatas-ang korte sa imperyo. Mopatim-aw nga sa pipila ka kahimtang mahimong dumilian ang pag-apelar, sama pananglitan sa kaso sa usa ka kawatan, sa usa ka pirata, o sa usa ka mag-aalsa batok sa pamunoan nga masakpan sa akto. Lagmit nga tungod niini si Festo mikonsulta una sa “katigoman sa mga magtatambag” sa wala pa modawat sa apelasyon. Ang misunod nga paghusay atubangan sa miduaw nga si Herodes Agripa II gihimo aron nga si Festo adunay mas tin-aw nga impormasyon nga ikahatag sa dihang ipasa ang kaso ni Pablo ngadto kang “Agusto,” si Nero. (Buh 25:12-27; 26:32; 28:19) Ang pag-apelar ni Pablo nagsilbi sa dugang pang katuyoan, ang pagdala kaniya ngadto sa Roma, nga nagtuman sa usa ka intensiyon nga una nang gipahayag. (Buh 19:21; Rom 15:22-28) Ang matagnaong saad ni Jesus ug ang mensahe sa manulonda nga nadawat sa ulahi pulos nagpakita sa pagtultol sa Diyos labot niini.​—Buh 23:11; 27:​23, 24.

Lagmit nga panahon sa unang pagkabilanggo ni Pablo didto sa Roma nga siya misulat sa iyang sulat ngadto sa mga taga-Filipos (mga 60-61 K.P.). Sa kataposan sa sulat, gilakip ni Pablo ang iyang mga pangomosta sa mga igsoon sa Roma ug “ilabina kanilang sa panimalay ni Cesar.” (Flp 4:​21, 22) Ang terminong “panimalay ni Cesar” wala hinuon magtumong sa suod nga banay ni Nero, nga naghari nianang tungora, apan lagmit nagtumong niadtong nag-alagad sa kagamhanan, ang mga ulipon ug ubos nga mga opisyal ni Cesar. Wala hisgoti kon kini ba nga mga Kristohanon sa panimalay ni Cesar maoy mga bunga sa pagsangyaw ni Pablo. Kon ang iyang bilanggoan konektado ra sa Praetorianong Guwardiya (Flp 1:13), nagpasabot nga siya ug ang pagsangyaw nga iyang gihimo didto duol ra sa palasyo ni Nero, busa duol ra sa daghang sakop sa panimalay ni Cesar. (Buh 28:​16, 30, 31) Kon giunsa man niya sa pagpakigkita niini nga mga Kristohanon sa panimalay ni Cesar, sila dayag nga dunay linaing interes sa mga igsoon sa Filipos. Sanglit ang Filipos maoy usa ka kolonya sa Roma nga daghan ug retiradong mga sundalo ug mga alagad sa kagamhanan, lagmit nga ang pipila sa mga Kristohanon didto maoy kadugo o mga higala niadtong gipangomosta ni Pablo.

Usa ka dakong sunog ang nagpayhag sa Roma niadtong 64 K.P., nga naglaglag sa mga ikaupat nga bahin sa siyudad. Mikaylap ang hulungihong nga si Nero maoy responsable niini ug, sumala sa Romanong historyador nga si Tacitus, gipahigawas ni Nero ang iyang kaugalingon pinaagi sa pagdat-og sa mga pagbasol ngadto sa mga Kristohanon. (The Annals, XV, XLIV) Misunod ang pinakyaw nga pag-aresto, ug ang mga Kristohanon ug kadtong gisuspetsahan nga mga Kristohanon gipaantos, gipamatay nga tinagdaghan, ang uban gisunog gani nga buhi atubangan sa publiko. Mopatim-aw nga kini mao ang pagsugod sa dakong paglutos, dili gikan sa relihiyosong mga magsusupak kondili gikan sa politikanhong mga tinubdan nga buot molaglag sa Kristohanong kongregasyon. Lagmit nga si Pablo, nga dayag gibuhian na human sa duha ka tuig nga pagkabilanggo sa Roma (mga 59-61 K.P.), nakasinati nianang higayona sa iyang ikaduhang pagkabilanggo (mga 65 K.P.). Gituohan sa kadaghanan nga human niadto siya gipapatay ni Nero.​—Itandi ang 2Ti 1:​16, 17; 4:6-8.

Nagsugod ang pag-alsa sa mga Hudiyo niadtong 66 K.P., duha ka tuig una pa mamatay si Nero, apan wala masumpo hangtod sa 70 K.P. sa paghari ni Vespasian (69-79 K.P.). Si apostol Juan gituohan nga gidestiyero didto sa pulo sa Patmos sa panahon sa pagmando ni Domitian (81-96 K.P.), usa ka mabangis nga kaaway sa Kristiyanidad.​—Pin 1:9.

[Chart sa panid 485]

Ngalan

Katuigan sa Pagmando

Dagkong mga Panghitabo sa Bibliya Panahon sa Ilang Pagmando

Agusto (Octavian)

31 W.K.P.–​ 14 K.P.

Pagkatawo ni Juan (nga Tigbawtismo); mando sa pagparehistro, ug pagkatawo ni Jesus didto sa Betlehem (Luc 2:1); kamatayon ni Herodes nga Bantogan

Tiberio

14-37 K.P.

Ministeryo ni Juan ug ni Jesus (Luc 3:1); usab ang ilang kamatayon. Pentekostes sa 33 K.P. ug ang unang mga kalihokan sa bag-ong natukod nga Kristohanong kongregasyon. Ang pagkakabig ni Saulo (Pablo)

Gayo (Caligula)

37-41 K.P.

—

Claudio

41-54 K.P.

Unang duha ug bahin sa ikatulong misyonaryong mga panaw ni Pablo. Usa ka dakong gutom; ang mga Hudiyo gipapahawa sa Roma (Buh 11:28; 18:2)

Nero

54-68 K.P.

Unang paghusay kang Pablo didto sa Roma. (Buh 25:21; 26:32) Pagsugod sa grabeng opisyal nga paglutos sa mga Kristohanon human sa dakong sunog sa Roma; lagmit mao usab ang ikaduhang paghusay ug ang pagpatay kang Pablo. Pagsugod sa pag-alsa sa mga Hudiyo (66 K.P.)

Galba

68-69 K.P.

—

Otho

69 K.P.

—

Vitellius

69 K.P.

—

Vespasian

69-79 K.P.

Kalaglagan sa Jerusalem (70 K.P.)

—

Tito

79-81 K.P.

—

Domitian

81-96 K.P.

Pagdestiyero kang apostol Juan didto sa Patmos (Pin 1:9)

Nerva

96-98 K.P.

—

Trajan

98-117 K.P.

Ang kanon sa Bibliya lagmit nakompleto sa unang tuig sa iyang paghari