1. Ang unang ginganlan nga anak nga lalaki ni Ham ug amahan sa unom ka anak nga lalaki: si Seba, Havila, Sabta, Raama, Sabteca, ug Nimrod. (Gen 10:6-8; 1Cr 1:8-10) Si Cus ug ang ginganlan nga mga kaliwat niya maoy lakip niadtong kinsa gikan kanila “ang mga nasod mikaylap sa yuta human sa lunop.” (Gen 10:32) Busa, bisag walay mga detalye nga gihatag bahin kang Cus ingong indibiduwal diha sa asoy sa Genesis, ang iyang ngalan gigamit sa tibuok Hebreohanong Kasulatan ingong  naghawas sa iyang mga kaliwat ug sa yuta o sa mga rehiyon nga ilang gipuy-an, ingon sa gihubit sa Num. 2.

Apan, dinhi mamatikdan nga si Cus dayag nga mao gayod ang pangunang katigulangan (tingali lakip kang Put) sa itom ug pamanit nga sanga sa tawhanong banay (Jer 13:23), ingon sa gipakita sa mga dapit nga gipuy-an sa pipila sa iyang mga kaliwat. Kini nagpanghimakak sa teoriya nga giduso niadtong kinsa miergo nga ang mga tawong Negro maoy napahamtangan sa tunglo nga gipahayag kang Canaan, kay si Canaan, ang igsoong lalaki ni Cus, wala makapatunghag Negro nga mga kaliwat apan hinunoa, mao ang katigulangan sa nagkalainlaing Canaanhong mga tribo sa Palestina. (Gen 9:​24, 25; 10:6) Busa, wala gayoy Kasulatanhong kalambigitan tali sa itom nga pamanit sa pipila ka kaliwat ni Cus ug sa tunglo nga gipahayag kang Canaan.

2. Gawas pa sa mga asoy sa kagikan diha sa Genesis kapitulo 10 ug 1 Cronicas kapitulo 1, ug sa paggamit sa ngalan diha sa superskripsiyon sa Salmo 7, nga gihisgotan sa Num. 3, ang ngalang Cus gigamit sa tanang ubang teksto sa pagtumong sa kaliwat niini nga anak nga lalaki ni Ham ug sa dapit nga ilang gipuy-an.

Pinaagi sa iyang anak nga lalaking si Nimrod, ang ngalan ni Cus nalangkit sa Babel ug sa gingharian nga gitukod ni Nimrod sa mga panahon human sa Lunop. (Gen 10:8-12) Ang pipila naglangkit sa ngalan ni Cus uban sa karaang siyudad sa Kis, nga nakaplagan sa mga pagpangubkob sa ubos nga Mesopotamia duol sa Babilonya, ug giingon nga mao ang siyudad nga gikan niana ang mga emperador sa ikatulong milenyo W.K.P. sa Babilonya nagdawat sa titulong “hari sa kalibotan.” Ang “The Sumerian King List,” usa ka karaang rekord, bisan tuod puno sa leyenda, naundan niini nga mga pulong: “Human ang Lunop mobanlas (sa yuta) (ug) sa dihang ang pagkahari gilusad (pag-usab) gikan sa langit, ang pagkahari maoy didto (una) sa Kis.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 265) Sa pagtumong niining karaang siyudad, si Propesor Albright nag-ingon: “Gawas kon ang Kis mao ang orihinal nga Cus sa Gen. 10:​8, nga posible gayod, kini wala hisgoti sa Bibliya. Sa bisan unsang kahimtang, si Nimrod lagmit giisip ingong ang unang magmamando sa Kis.” (Analytical Concordance to the Bible ni Young, Suplemento sa “Mga Nakaplagan Dili Pa Dugay Diha sa Kayutaan sa Bibliya,” ni W. Albright, 1955, p. 14) Busa, bisag ang Babilonya sa ulahi bug-os nga nasakop sa Semitikanhong pagmando, dihay pipila ka ebidensiya sa kasaysayan nga nahiuyon sa rekord sa Bibliya bahin sa Cusihanong pagmando nianang dapita sa unang panahon.

Ang “Yuta sa Cus.” Dili tino ang nahimutangan sa “yuta sa Cus” nga gihisgotan sa Genesis 2:13 ingong yuta nga sa sinugdan gilibotan sa suba sa Gihon, usa sa upat ka sanga sa “suba nga migula gikan sa Eden.” (Gen 2:10) Ang mga maghuhubad sa Septuagint naghubad sa Hebreohanong pulong alang sa “Cus” pinaagi sa Gregong ngalan nga Etiopia niining tekstoha. Ang ngalang Cus sa unang panahon nahimong halos katumbas sa karaang Etiopia, bisan pa niana dili gayod ikaingon nga mao kana ang kahimtang sa Genesis 2:13. Si Josephus, nga nagsunod sa hubad sa Septuagint, naglangkit sa Suba sa Gihon uban sa Nilo. (Jewish Antiquities, I, 39 [i, 3]) Apan, ang pagkapareho rag tinubdan sa suba sa Gihon uban sa mga suba sa Euprates ug Tigris tinong dili gayod motakdo sa maong pag-ila, gawas kon isipong ang tibuok-yutang Lunop nakahimog dagko kaayong mga kausaban sa topograpiya sa maong dapit.

Busa, ang terminong “Cus” sa Genesis 2:13 gilangkit sa pipila ka eskolar uban sa Kassu o mga Kassuhanon sa Asiryanhong mga inskripsiyon, usa ka katawhan nga wala mahibaloi ang kagikan nga nagpuyo sa patag nga rehiyon sa ibabaw sa bukid sa sentral Asia. Ang usa ka artikulo ni P. English diha sa Journal of Near Eastern Studies (1959, Tomo XVIII, pp. 49-53) nagpakitag ebidensiya sa usa ka Negro nga katawhan sa karaang panahon diha sa rehiyon sa HS nga bahin sa Itom nga Dagat ug sa ulahi diha sa rehiyon sa Caucasus sa halayong A. Kini naghisgot ug kalangkitan tali sa mga ngalan sa mga rehiyon sa Abkhazia ug Khazaria, nga gipuy-an sa maong mga tribo, ug sa Cus sa Bibliya. Siyempre, adunay posibilidad nga ang Cus nga gihisgotan sa Genesis 2:13 ikapadapat sa pipila ka pundok sa Cusihanong mga banay nga wala molalin paingon sa habagatan kauban sa kinabag-an sa mga Cusihanon apan mipuyo sa rehiyon sa Asia Minor nga gihubit dili pa dugay.

Sa gihapon ang uban nagtuo nga ang “yuta sa Cus” nga gilibotan sa Gihon nahimutang sa Peninsula sa Arabia, sanglit ang ngalang “Cusan” gigamit nga katumbas sa “yuta sa Midian” diha sa Habacuc 3:​7, kay ang Midian sa katibuk-an nahimutang diha sa kasilinganan sa Gulpo sa ʽAqaba. Lagmit nga mao kini nga “Cus” nga nahimutang sa Arabia ang gitumong sa dihang ang Midianhong asawa ni Moises nga si Zipora gitawag nga usa ka “Cusihanon.”​—Ex 18:1-5; Num 12:1.

Human sa Torre sa Babel. Human sa pagkabulagbulag didto sa Babel tungod sa paglahugay sa pinulongan, ang kinabag-an sa mga kaliwat ni Cus mopatim-awng milalin paingon sa habagatan. Dili matino kon nakaabot ba sila sa Aprika pinaagi sa pag-agi una sa Peninsula sa Arabia ug dayon mitabok sa hiktin nga dagat nga nailhang Bab  al-Mandeb o kaha sila mipuyo una sa Aprika ug dayon mitabok ngadto sa Arabia, bisan tuod ang pangunang kalangkitan sa “Cus” uban sa Aprika hayan mopabor sa naulahing paglalin. Ang ngalan sa anak nga lalaki ni Cus nga si Seba gilangkit sa S sa Aprika, samtang kadtong kang Havila, Sabta, Raama, ug Sabteca sa katibuk-an gilangkit sa mga rehiyon sa Peninsula sa Arabia. (Tan-awa ang tagsatagsa ka artikulo ubos sa mga ngalan sa mga anak nga lalaki.) Angayng matikdan nga, samtang ang mga ngalan niining mga anak nga lalaki mopatim-awng nagpabilin tungod sa mga tribo nga naggikan kanila, dili ingon niini ang kahimtang sa ngalang Nimrod, sanglit ang iyang ngalan makita lamang diha sa karaang kasaysayan ingong usa ka tawo. Kini lagmit nagpakitang si Nimrod nagpabilin nga walay anak.

Bisan tuod ang mga Cusihanon makaplagan sa Arabia, sa kadaghanang kahimtang ang ngalang Cus ingon sa paggamit sa Bibliya tin-awng nagtumong sa usa ka rehiyon sa Aprika, ug diin dayag ang kalangkitan, ang mga maghuhubad yanong naghubad sa “Cus” ingong “Etiopia.” Kini kanunay gilangkit sa Ehipto (Isa 20:3-5; 43:3; Jer 46:7-9) ug usab sa Libya. (2Cr 12:​2, 3; Dan 11:43; Nah 3:9) Gipakita sa Isaias 11:11 ang karaang mga ngalan sa dapit alang sa mga dibisyon sa rehiyon nga paingon sa habagatan gikan sa Delta sa Nilo: “Ehipto” (o “Mizraim,” dinhi, Ubos nga Ehipto), “Patros” (Ibabaw nga Ehipto), ug “Cus” (Nubia-Etiopia). Ang Ezequiel 29:10 naghisgot sa kalaglagan sa Ehipto “gikan sa Migdol ngadto sa Syene ug hangtod sa utlanan sa Etiopia [Cus].” Busa, ang Cus o karaang Etiopia mopatim-aw nga saylo pa sa Syene (modernong Aswan) ug, sumala sa arkeolohikanhong ebidensiya, nagpadayon sa H lagmit hangtod sa modernong Khartoum. Busa ang Cus naglangkob sa presenteng Sudan ug sa kinahabagatang bahin sa modernong Ehipto. Ang “mga suba sa Etiopia [Cus]” gituohan nga mao ang Asul ug Puti nga mga suba sa Nilo, nga nagtagbo didto sa Khartoum, ug usab sa Suba sa Atbara, nga miagos ngadto sa Nilo sa H sa ikalimang busay niini.​—Sof 3:10.

Ang “mga Arabo nga didto sa kiliran sa mga Etiopianhon [Ku·shimʹ]” (2Cr 21:16) lagmit mao ang mga tribo nga Arabo nga miokupar sa HK nga baybayon sa Peninsula sa Arabia ug busa nag-atubang sa Aprika atbang sa Pulang Dagat.

Ang dakong bahin sa yuta sa Cus dayag nga maoy uga nga desyerto. Ang “rehiyon sa mga suba sa Etiopia” gihubit ingong “ang yuta sa nagahadyong nga mga insektong pak-an” (Isa 18:1), tingali nagpunting sa mga dulon nga mihugpa sa Etiopia ug Ehipto; apan, ang pipila nag-ingon nga kini mga lamok, ug ang uban nag-ingon nga ang Hebreohanong pulong nga “nagahadyong” (tsela·tsalʹ) halos parehog paglitok sa ngalang gihatag sa langawng tsetse (tsaltsalya) sa Oromo nga mga tribo (usa ka Hamitikanhong katawhan nga nagpuyo sa modernong Etiopia). Ang garing, ebano, bulawan, bililhong mga bato, puthaw, ug mga pahumot maoy mga produkto sa maong yuta, ug ang Bibliya naghisgot sa “mga magpapatigayon sa Etiopia” (Isa 45:14) ug sa “topasyo sa Cus.”​—Job 28:19.

Ulahing Kasaysayan. Ang Cus o Etiopia nailalom sa pagmando sa Ehipto sa hapit na ang panahon sa Pagpanggula sa Israel gikan sa Ehipto, ug nagpadayon kini nga pagmando sulod sa mga 500 ka tuig. Usa ka gobernador nga nagpatuman niini nga pagmando ubos sa Paraon sa Ehipto nailhan sa titulong “Anak nga Lalaki sa Hari sa Kus.” Lagmit nga sa hinapos sa ikaduhang milenyo W.K.P., ang Etiopia nahigawas gikan sa pagkontrolar sa Ehipto. Human niadto ang kaulohan sa Etiopia unang nahimutang sa Napata, duol sa ikaupat nga busay, ug sa ulahi sa Meroë, mga 210 km (130 mi) sa AAS sa Khartoum.

Ang mga manggugubat sa Etiopia nahimong bahin sa kasundalohan ni Paraon Sisak nga miatake sa Juda sa ikalimang tuig ni Rehoboam (993 W.K.P.). (2Cr 12:​2, 3) Human sa ikanapulong tuig ni Haring Asa, o sa mga 967 W.K.P., ang Etiopianhong si Zera misulong batok sa Juda uban sa usa ka milyong kasundalohan apan nakaagom ug bug-os nga kapildihan didto sa Maresah.​—2Cr 14:​1, 9-15; 16:8.

Ang sekular nga kasaysayan nagpakita nga sa ulahing bahin sa ikawalong siglo W.K.P. ang Etiopia nagsakop sa Ehipto ug nagdominar niini sulod sa mga 60 ka tuig. Kini maoy sa panahon sa “Ikakawhaag-lima nga (Etiopianhong) Dinastiya,” nga apil sa mga magmamando niini mao si Haring Taharqa, gitawag ug Tirhaka diha sa Bibliya. Kini nga hari mitungas batok sa kasundalohan ni Senakerib sa panahon sa ilang pagsulong sa Juda (732 W.K.P.) apan, sumala sa Asiryanhong mga inskripsiyon, napildi didto sa Elteke(h).​—2Ha 19:9; Isa 37:​8, 9.

Ang Asiryanhong mga emperador nga si Esar-hadon ug Ashurbanipal misulong sa Ehipto sa panahon mismo sa ilang paghari, ug ang kalaglagan sa Thebes didto sa Ibabaw nga Ehipto (gitawag ug No-amon sa Nah 3:8-10) pinaagi ni Ashurbanipal (mga 684 W.K.P.) bug-os nagsakop sa Ehipto ug nagtapos usab sa pagmando sa Etiopia sa walog sa Nilo. Kini nagtuman sa tagna nga gipahayag mga tunga sa siglo una pa niana pinaagi sa manalagnang si Isaias.​—Isa 20:3-6.

Sa gubat didto sa Carkemis niadtong 625 W.K.P., ang Etiopianhong kasundalohan nahimong bahin sa kasundalohan ni Paraon Neko, nga nakaagom ug  kapildihan didto sa mga kamot ni Nabucodonosor. (Jer 46:​2, 9) Ang ulahing pagsulong ni Nabucodonosor sa Ehipto (lagmit niadtong 588 W.K.P.) nakapahinabo ug “grabeng kasakit” sa Cus ug ‘nagpakurog sa masaligon-sa-kaugalingon nga Etiopia [Cus].’​—Eze 29:19; 30:4-9.

Ang Persianhon nga si Haring Cambyses II (529-522 W.K.P.) nagsakop sa Ehipto sa mga adlaw ni Paraon Psamtik III, ug kini ang hinungdan nga ang Etiopia nailalom sa pagkontrolar sa Persia; busa, si Ahasuero (Jerjes I) ikaingon nga nagmando “gikan sa India hangtod sa Etiopia [Cus].” (Est 1:1; 8:9) Nagpamatuod niini, si Jerjes nag-ingon diha sa usa ka inskripsiyon: “Kini ang mga nasod​—dugang pa sa Persia​—nga ako nagmando ingong hari . . . India . . . (ug) Kus.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 316.

Ang mga destiyero sa Juda gitagna nga mobalik sa ilang yutang natawhan gikan sa halayong kayutaan, lakip ang Cus. (Isa 11:​11, 12; itandi ang Sof 3:10.) Gihubit sa tagna ni Daniel bahin sa “panahon sa kataposan” nga ang Etiopia ug Libya ‘mosunod sa mga lakang’ sa agresibong “hari sa amihanan,” buot ingnon, sila mosunod sa iyang direksiyon. (Dan 11:40-43) Ang Etiopia (Cus) usab maoy lakip sa daotang kasundalohan ni “Gog sa yuta sa Magog” sa dihang mapintas nga giatake niini ang mga natigom pag-usab nga katawhan ni Jehova “sa kaulahiang bahin sa mga tuig.” (Eze 38:2-5, 8) Apan ang salmista paborableng nagtagna nga ang Cus ilakip niadtong magdalag mga gasa ngadto sa Diyos.​—Sal 68:29-32.

3. Ang superskripsiyon sa Salmo 7 nag-ingon nga ang salmo maoy “mahitungod sa mga pulong ni Cus nga Benjaminhon.” Wala nay ubang paghisgot niining tawhana. Kon ang salmo naghisgot sa unang yugto sa kasaysayan ni David, ang paghisgot lagmit nagtumong sa pipila ka magsusupak ni David sa palasyo ni Saul; kon kini naghisgot sa ulahing yugto, ang ngalan tingali gigamit sa dili tatawng pagtumong kang Simei nga Benjaminhon nga nagtunglo kang David.​—2Sa 16:5-8.